EVLENMİYE KARŞI VAZİYETALIŞLAR*
Doç. Dr. FATMA BAŞARAN
Bilindiği gibi modern toplumda aile, karı koca ile evlenmemiş çocuklardan meydana gelir ve monogamdır. Yani tek eş esasına dayanır. Türkiye 1926 da Medenî Kanunla bu aile düzenini kabul etmiştir. Buna rağmen birden fazla kadınla evlenme (polij eni) araştırma bölgemizde görülmektedir. Bunu devanı ettiren sosyal etkenlerin yanında bölge fertlerinin polijeni'ye karşı vaziyetalış-larının da önemli bir psikolojik etken olduğunu düşünerek, bu konuda ne derece bir değişme olduğunu araştırmayı faydalı bulduk. Köyden ayrılıp şehre hizmetçi olarak gelen kadınlar arasında kuma' yüzünden kaçanların bulunuşu bir değişmeyi gösteriyordu. Bu kategoriye giren kadınlardan 3 ü bizde çalışmış ve Diyarbakır'da kaldığım süre içinde benim konu hakkın da ilk elden bilgi edinmemde yararlı olmuştur. Bu maksatla yaptığımız gözlem lerimizden, serbest mülakatlarımızdan başka soru cetvelimizde de bu konuya yerverdik.
Büyük Kadıköy'de aldığımız cevaplara göre, (Tab: 1) örneklemimizdeki deneklerin % 97,1 i erkeğin hali vakti müsait de olsa ikinci evlenmeyi uygun bulmamaktadır. Sadece 2 erkek, ikinci bir evlenmeyi uygun bulduklarını ifade etmişlerdir. Bunlardan biri 45 yaşından küçük, diğeri 45 yaşından büyük (Tab: 2 ve"3) olup; biri hiç okumamış, diğeri ise ilk okulu bitirmiştir. Orta tah silliler arasında ikinci bir evlenmeyi uygun gören kimse çıkmamıştır.
Hele kadınlar kuma'yı şiddetle istememektedirler. H a t t â bu yüzden, bir kaç yıl önce bir hadise çıkmış, Z. başka köyden gelin getirmekte olan koca sını jandarmaya şikâyet etmiş, koca bu sebeble bayılmış, gelin geri dönmüştü. Bu olay üstüne Ş. nin düzdüğü koşma ilgi çekicidir**. Ama sonradan Z. herşeye rağmen razı olmuş ve geri giden gelini kuma lığa kabul etmiştir.
Köyde halen 2 eşli 5 hane vardır. 1962 yılında orada iken B.Ş.nin karısı kocasının bir kuma getireceğini söyliyerek bana dert yanmıştı. Sonra
* Bu makale vaziyetalışların değişmesiyle ilgili Diyarbakır köylerinde yapılmış olan bir saha araştırmasının k ü ç ü k bir kısmıdır. Söz konusu olan 2 köy birbirlerinden farklı sosyo kültürel değişme seviyesindedir.
156 FATMA BAŞARAN
bu iş olmadı, söz konusu kızın başka biri ile evlenmesi üzerine 1963 yılında mesele kapandı.
Table: 1
Sizce bir erkeğin halivakti müsaitse ikinci bir kadınla evlenmesi uygun mudur? I Kanaatler Uygundur Uygun değildir Fikrim yok Toplam Kadın Sayı — 38 38 % — 100 100 Erkek Sayı 2 31 33 % 6.1 93.9 100 Toplam Sayı 2 69 71 % 2.9 97.1 100 B.K.Köyü
1) Sayılar 1963 yılı yazında uyguladığımız anketlere dayanmaktadır.
Tablo: 2
Sizce bir erkeğin halivakti müsaitse ikinci bir kadınla evlenmesi uygun mudur? I
(Yaş durumlarına göre) Kanaatler Uygundur Uygun değildir Fikrim yok Toplam 45 ten Sayı 1 49 — 50 aşağı % 2 98 — 100 45 ten Sayı 1 20 — 21 yukarı % 4.8 95.2 — 100 B.K. Köyü
Tablo: 3
Sizce bir erkeğin halivakti müsaitse ikinci bir kadınla evlenmesi uygun mudur? I
(Tahsil durumlarına göre)
B.K. Köyü
1) Sayılar 1963 yılı yazında uyguladığımız anketlere dayanmaktadır.
Kısaca hali vakti iyi olanın tekrar evlenmesi hoş karşılanmamakta, hattâ mesele olmaktadır.
Ancak, "bir adamın erkek evlâdı yoksa, ikinci defa evlenmesi uygun mudur ?" diye sorunca, bu konuda genellikle köyde pozitif vaziyetalışlar oldu ğunu gördük. Deneklerimizin % 80,4 ü böyle bir evlenmeyi uygun bulmakta, % 14 ü uygun bulmamaktadır, %5,6 ise bu konuda kesin fikre sahip değil dir. Tekrar evlenmeyi uygun bulmayan erkekler kadınlardan daha çoktur. ( Tab: 4).
** Zilhanın serencamlı bağlaması - Kumalık Üstüne — Gülizar tilili çaldı, gelin gelmedi Memedin yüreği geçti köye girmeden Zilhanın başına ateş döküldü kına olmadan Zilha sen sevin Yeto gidiyor.
* * *
Dolmuşlar geri döndü Mehmet arkasından öldü Kanaatler Uygundur Uygun değildir Fikrim yok Toplanı Yok Sayı 1 44 45 % 2.3 97.7 100 ilk Sayı 1 17 18 % 5.6 94.4 100 Orta Sayı — 8 8 % — 100 100158 FATMA BAŞARAN
Büyük kadın, çıktı damda güldü Zilha sen sevin Yeto gidiyor.
Dolmuşlar geldi harmanda durdu
Mehmet geldi, Zilhanın karşısında boynunu burdu Kadın gine olmaz diye söyledi durdu
Zilha sen sevin Yeto gidiyor.
Çift jandarma geldi köye girmedi Gelinin babası geldi konuşup durmadı Yemek bıraktılar kaharından yimedi Zilha sen sevin Yeto gidiyor.
Azizenin (Zilhanın kızı) karnı ağırır Annesi damlarda bağırır
Hamrı (nenesi) da Allahı çağırır Zilha sen sevin Yeto gidiyor.
Madogilin havşına millet yığılır
Büyük kuma gelir, köşe başında bağırır Hamre Mehmet ölmesin diye Allahı çağırır Zilha sen sevin Yeto gidiyor,
Azizenin gözü ağırır ağlar Mehmet Moda (göz ilâcı) yı saklar Zilha bağırır ciğeri dağlar Zilha sen sevin Yeto gidiyor.
Genel sonuçlara bakılırsa evlenmeyi uygun bulmayanların kanaatlerinde yaş durumu etki yapmamaktadır (Tab : 5).
Ancak öğrenim etkenine gelince, okumamışların % 91,1 i, ilk okulu bitir-renlerin % 72,1 i, orta okulu bitibitir-renlerin % 37,5 i erkek çocuğu olmayan ba banın ikinci defa evlenmesini uygun görmektedirler (Tab : 6).
Table: 4
Sizce bir erkeğin oğlu yoksa, kız evlâdı olduğu halde, tekrar evlenmesi uygun mudur? I
(Cinsiyete göre ve genel durum) Kanaatlar Uygundur Uygun değildir Farketmez Toplam Kadın Sayı 36 2 — 38 % 97.3 2.7 — 100 Erkek Sayı 21 8 4 33 % 63.7 24.2 12.1 100 Toplam Sayı 57 10 4 71 % 80.4 14. 5.6 100 B.K. Köyü
1) Sayılar 1963 yılı yazında uyguladığımız anketlere dayanmaktadır.
Tablo: 5
Sizce bir erkeğin oğlu yoksa, kızı olduğu halde tekrar evlenmesi uygun mudur? I (Yaşa göre) Kanaatler Uygundur Uygun değildir Farketmez Toplam 45 ten Sayı 39 7 4 50 aşağı % 78 14 8 100 45 ten Sayı 18 3 — 21 yukarı % 85 .8 14 .2 — 100 B.K. Köyü
B. K. Köyü
1) Sayılar 1963 yılı yazında uyguladığımız anketlere dayanmaktadır.
Bunun nedeni ailenin devamını erkeğin sağlamasıdır. Genellikle, erkek çocuk yoksa "Ocak kör olur, erkeğin evlenmesi şarttır" demektedirler. Bun lardan bir tanesi "Mecburî. Yoksa, tatlı aşıma ortak edermiydim" demiştir.
Bununla beraber değişme başlamıştır. Bu değişmede okumuşların ve er keklerin öncülük ettiği görülüyor. (Tab : 4, 5, 6).
Küçük Akören'deki duruma gelince, çuğunluk hali vakti elverişli olan erkeğin tekrar evlenmesini kabul etmektedir. (Tab : 7). Görüldüğü gibi % 60,4 bu işin uygun olduğu, % 39,6 sı uygun olmadığı kanaatindedir. Burada cins ayırımının kanaatleri etkilediği göze çarpmaktadır. Erkeklerin % 78 î bu harekete evet, % 22 i hayır demektedir. Kadınlarda ise uygun bulanlar % 40, bulmayanlar % 60 dır. Yaş durumları, kanaatlerine hemen hemen (Tab : 7 8) etki yapmamaktadır.
Küçük Akörende de erkeğin, erkek evlâdı yoksa, ikinci defa evlenmesi çok daha uygun görülür. Aldığımız cevaplara göre % 95,3 böyle bir durumda tekrar evlenmenin uygun olduğu kanaatindedir. Ancak % 4,7 si aksi kanat -tedir. Yani sayı olarak ifade edersek 41 kişinin "uygun" demesine karşılık, "uygun değil" diyenler sadece 2 kişidir. Bu 2 kişiden biri oldukça genç, diğeri yaşlıdır. Fakat her ikisi de kadındır (Tab : 9 10).
Kanaatler Uygundur Uygun değildir Fark etmez Toplam Yok Sayı 41 3 1 45 % 91.1 6.7 2.2 100 İlk Sayı 13 4 1 18 % 72.1 22..2 5.7 100 Orta Sayı 3 3 2 8 % 37.5 37.5 25.0 100 1 6 0 FATMA BAŞARAN Tablo: 6
Sizce bir erkeğin oğlu yoksa kızı olduğu halde tekrar evlenmesi uygun m u d u r ? I
Tablo: 7
Sizce bir erkeğin halivakti müsaitse ikinci bir kadınla evlenmesi uygun m u d u r ?1
(cinsiyete göre ve Genel durum) Kanaatler Uygundur Uygun değildir Fikrim yok Toplam Kadın Sayı 8 12 20 % 40.0 60.0 100 Erkek Sayı 18 5 23 % 78.0 22.0 100 Toplam Sayı 26 17 43 % 60.4 39.6 100 K. A. Köyü
1) Sayılar 1963 yılı yazında uyguladığımız anketlere dayanmaktadır.
Tablo: 8
Sizce bir erkeğin halivakti müsaitse ikinci bir kadınla evlenmesi uygun m u d u r ?1
(Yaş durumlarına göre) Kanaatler Uygundur Uygun değildir Fikrim yok Toplam 45 ten Sayı 14 9 — 23 küçük % 60.8 39.2 — 100 45 ten Sayı 12 8 — 20 büyük % 60.0 40.0 — 100 K. A. Köyü
1 6 2 FATMA BAŞARAN
Tablo: 9
Sizce bir erkeğin oğlu yoksa, kızı olduğu halde tekrar evlenmesi uygun m u d u r ?2
(Cinsiyete göre ve genel durum) Kanaatler Uygundur Uygun değildir Fikrim yok Toplam Kadın Sayı 18 2 20 % 90.0 10.0 100 Erkek Sayı 23 — 23 % 100 — 100 Toplam Sayı 41 2 43 % 95.3 4.7 100 K. A. Köyü
1) Sayılar 1963 yılı yazında uyguladığımız anketlere dayanmaktadır.
Tablo: 10
Sizce bir erkeğin oğlan yoksa, kızı olduğu halde tekrar evlenmesi uygun m u d u r ?2 (Yaşalara göre) Kanaatler Uygundur Uygun değildir Fikrim yok Toplam 45 ten Sayı 22 1 — 23 küçük % 95.6 4.4 — 100 45 ten Sayı 19 1 — 20 büyük % 95.0 5.0 — 100 K. A. Köyü
Bu konuda gene bir akşam öğretmenin evinde konuşuyorduk, H.Z. "Kür dün parası olursa ya adam öldürür, ya evlenir, işin kısası b u " dedi. Gerkeçten bu deyim genellikle söylenmektedir. Onun üzerine muhtarın oğluyla, bek çiye "Siz böyle söylememiştiniz" dedim. Bekçi "He vallah, akıl edememişim doğrudur" dedi. Yalnız, bu bölgede evlenmek külfetli; başlıklar çok yüksek olduğundan ikinci defa evlenmeyi planlayabilmek veya gerçekleştirebilmek ferdî arzuya rağmen mümkün olamamaktadır. Meselâ I. Y.nin karısı, kocasının kaç yıldır evlenmek istediğini üzülerek anlattı. Koca "Ne çare ki (kadın buna çok memnundu) işler iyi gitmiyor, bir türlü gerekli parayı temin edemiyorum" diyordu. Kadınlar genellikle üzerlerine kuma getirilmesini hiç istemiyorlar. Ama ellerinde karşı koymak için de hiçbir kuvvet yoktur. Kadın istese de ayrılamaz, şeriat engeldir. Kızıp babasına gitse de geri döner, durumu kabul den başka elinden birşey gelmez. Bu sefer meseleyi başka yönden ele alarak, kadın üstüne kızların gitmek isteyip istemediklerini sordum. Kızlar kadın üzerine gitmekte hiçbir sakınca görmediklerini söylediler. Genellikle, sonra gelen kadın halinden memnundur. Çünkü erkeğin karısı olduğu halde onu seç mesi kendisinin daha çok beğenildiğidiğini, sevildiğini göstermektedir. Köyün ahlâk kurallarına göre kuma olarak gitmek asla ayıp da değildir. Ne var ki: toplum düzenindeki değişme bu konudaki vaziyetalışlara etkiye başlamıştır. Bu değişmede kadın erkekten önce gelmektedir.
