Sadi BORAK
—10
—Rauf Beyin, Vahdettln’ln kaçışı He İlgili olarak yaptığı açıklamalardan sonra sıra halifenin seçi mine, yani konunun en can alacak noktasına ge liyor. Ortaya birçok soru ve sorun çıkıyor: a) kim seçilecek, b) Seçimden önce Vahdettln'in halifelik sıfatının kaldırıldığına dair ayrı bir fetva gerekli midir? c) Halifeye biat, yani halifeliğini tanımak İçin seçilecek kişinin Meclls’e gelmesi gerekli mi dir? d) Seçimden sonra halife İstanbul’da mı kal malı, Ankara’ya mı gelmeli? e) Fetva nasıl yazıl malıdır? f) önce Şeriye Encümenince mİ kaleme alınmalıdır?
Bu ve buna benzer sorunlar arasında «Halife İstanbul’da mı .kalmalı. Ankara'ya mı gelmeli?» tar tışması ağır basmaktadır. Tam üç saat sürer bu tartışma. Boğazları kurur, .nefesleri tükenir üyele rin. Ama gene de bir sonuca bağlanamaz tartışma lar. Başkanın verdiği Istlrahatten sonra tartışma lar gene aynı hararetle ve aynı gergin hava içinde sürüp gider. Konuşmacılar arasında halifeye bü yük yetkiler, hatta Meclisin ve Devletin «baş»ı ol masını isteyenler de vardır. Bunlardan biri de Bit lis Milletvekili Yusuf Ziya (Kocaoğlu) Beydir. Tar tışmalara da neden olan uzun konuşmasını şöyle bağlar.
Yusuf Ziya Bey — « ... islamlyette saltanat yoktur... İslamiyet halk topluluğu üzerine kurulmuş bir hâkimiyettir. Esası da şûra (meclis) ile yürü tülür. O şûranın tabiî reisi de halife olacak her hangi kişidir. (...) Halife ruhanî, clsmanî sıfatları nefsinde toplar, fakat .kayıt altında toplar. Onu ka yıtlayacak İse Meclistir. Bu, şeriat gereğidir. Bu na İman eden insanların bunun karşısında söz söylememesi lazımdır.»
Hacı Şükrü Bey (Diyarbakır - Aydınlı) — «Ha life yani Meclis’in reisi mi olsun?» (Gürültüler).
Yusuf Ziya Bey (devamla) — «Meseleyi, ş e rl İşlerle alakadar olan arkadaşların vicdanlarına ve İnsaflarına terk ediyorum. Yani, söz söylemek, sus mak, susmamak hakları iken susarlarsa günahı huzur-i ahirette boyunlarındadır. Bununla berabef Halifenin görevi tayin edilmeli ve seçim, gerekli ko şullar altında olmalıdır. Yoksa efendiler, halife bir kelime İle olmaz. Biz, Vatikan Sarayını taklit etmi yoruz. Bu, kesin olarak böyledir. Yoksa İslam dün yasında müthiş karışıklık vardır. Bunun önünü ala mayız. Yoksa pek fena olur.»
Halifeye geniş yetkiler verilmesini öneren bu konuşma, Meclis’in baş tacı ydptığı «Egemenlik kayıtsız şartsız ulusundur» ilkesine de ters düş mektedir. Bu öneriye ilk tepki doğal olarak Mus tafa Kemal Paşadan gelmiştir.
Mustafa Kemal Paşa — «Hiçbir karışıklık yoktur: merak etme.»
Yusuf Ziya Bey — «Bu benim konaotlmdlr.» Mustafa Kemal, sözlerine aevam ederek tar-ı tışması yapılan sorunları özetler, bu halifeye verilme si önerilen yetkiler konusunda da şunları söy ler:
Mustafa Kemal Paşa (devamla) — « ,.. Ben deniz, söyleyeceğim birkaç söze, arkadaşımın söz konusu ettiği noktadan başlayacağım. Bu Meclis. Türkiye Milletinin Meclisidir; Türkiye hal kının Meclisidir. Bunun sıfatı, bunun salahiyeti; yalnız Türkiye h alkının,, yalnız Türkiye Milletinin. Devletinin hissiyatına, kararlarına aittir. Bu Mec Us; kendisine, bütün İsldm dünyasını kapsayan bir kudret veremez efendiler. Onun için bu Mec v Hs’ln riyasetinde bulunacak zatın da, olsa olsa, temsil edeceği şey. yalnız Türkiye’ye alt olabilir. Halbuki, hilafet makamı, bütün İslam dünyasını kapsayan mukaddes bir makamdır.
Türkiye Devleti'nin ve halkının bu noktadaki dinî ve vicdani • vazifesi diğer İslam dünyasının dahi aynı güne gelmesine kadar bu yüksek ma kama dayanak olmaktır. Bütün kuvvetiyle, bütün kudretiyle onun kuvvetini, kudretini, şerefini bü- türt İslam dünyası gözünde ve İslam olmayanlar gözünde korumaktır. Yalnız kendi varlığını halife nin ellerine veremez. Veremez efendileri Ve, ver meyecektir efendileri
İslam dünyasında karışıklık varmış veyahut olacakmış Bu sözlerin hepsi yalandır. Kim söyle
mişse yalan söylüyor.
Yusuf Ziya Bey (Bitlis) — «Paşa Hazretleri! Ben yalan söylemem.»
Mustafa Kemal Paşa — «Sen yolan söyleye bilirsin; İstidadın vardır.»
Yusuf Ziya Bey — «Katiyen söylemem ve bu nu kabul etmem Paşam.»
>8Ş.! :S-i ¡miMSÎ- Km :m i.
' i'':
Meclis kürsüsünde yaptığı konuşma ile Tür kiye’nin ekonomik bunalımını, Islâm kadınları nın sahneye çıkarılması, kadınların İçki iç mesi. Florya denilen yerde insanların çıplak denize girmesi nedenlerine bağlayan Erzurum Milletvekili Ziya Efendi. Hamdullah Suphi Ta- rıöver «Teceddüt» konulu ünlü konuşmasını bu safsatalara karşılık olarak yapacaktır,
Halife
seçimi
Mustafa
Kemal’in
istediği
doğrultuda
sonuçlandı
Mustafa Kemol Paşa — «Ben, bir defa size «yalan söyledin» demiyorum «Size bunu söyleyen ler yalan söylemiş» diyorum. Sen, kendin üzerine alındın.»
Yusuf Ziya Bey — «Bendeniz yalan söyle mem.»
Ve Mustafa Kemal Paşa, bundan sonra hila fet sorununun çlşltll yanları hakkında açıklama lorda bulunur, «işin daha fazla savsaklanmasına tahammülü olmadığını, ayrıntılar üzerinde daha fazla durulmayarak bir an önce sonuca bağlan masını» önerir.
Daha sonra Şer'lye Vekili konuşur ve açıkla maları sürüp gider. Esas mesele olan halife se çimi de henüz askıdadır. Bu arada, fetva üzerin de Şer'lye Encümenince düzenlenen tutanak ge lir. Tutanakta, fetva üzerinde küçük bir değişlklllî yapması öngörülmektedir. Reis fetvayı oya koymak ister. Bu defa «Fetva oylanır mı, oylan maz mı?» tartışması başlayacaktır. İzleyelim:
Reis V. Haşan Fehmi Bey — «Efendim, fetva yı oya koyuyorum. (Fetva oya konur mu? ses leri).
* Şükrü Ef. (Karohlsarısahlp) — «O suretle dü zeltilmiştir. Oylamaya lüzum yoktur.»
Reis — «Oya koyacağım şey nedîr efendim? Encümenin tutanağını oya koyacağım. Bu kabul edilirse keyfiyet tamam oluyor. Encümenin tutana ğını kabul edenler?... Efendim, çok rica ederim: oya koyuyorum. Oylanan hal’ fetvasını kabul eden. Şer'lye Encümeni tutonağıdır... (Gürültüler).
Ragıp Bey (Kütahya) — «Efendim tutanakta hal'e dair bir kayıt yok. Hal’e karar verilmesine dair he pimiz İttifak etmişizdir.»
Reis — «Müsaade buyurunu* efendim, M* «*• onu söylüyoruz.»
Mazhar Müfit Bey (Hokkârl) — «Hal'I kabul edenler diye oylayınız.»
Reis — «Efendim, rica ederim, şaşırtıyorsunuz. (Müttefikan sesleri). Efendim, tekrar oya arz edi yorum. Bunu.kabul edenler lütfen el kaldırsın. (Ka bul edilmiştir.»
Süleyman Sırrı Bey (Yozgat) — «Efendim, İn tihap meselesini hal edelim, ondan sonra acık otu ruma geçeriz.»
İsmail Şükrü Efendi (Karohlsarısahlp) — «Fa kat intihaba dair müzakere devam etmelidir.»
Reis — «Ediyor efendim.»
Hüseyin Bey (Elazığ) — «Efendim, müzakere yoktur.»
Reis — «Kim diyor müzakere yoktur diye?» Talat Bey (Malatya) — «Efendiler...»
Yasin Bey (Gaziantep) — «Efendim, neyi mü zakere ediyoruz?»
Reis — «Rica ederim, söz konusu olan mesele neydi? Onun bir bölümü bitmiştir. Ne söyliyeyim? sözlerini keseyim mi?»
Lütfü Bey (Malatya) — «Meydanda Hcl mesele vardır. Bu, gayet muazzam ve mühimdir. Onun için bu husustaki düşüncelerimi ve inançlarımı yüksek heyetinize arzedeceğim. Biraz sabredip bekleme nizi rica ederim. Meydanda İki mühim mesele var: Birisi hal’ meselesidir. (O bitti sesleri). Ona diye cek yoktur. Birisi de İntihap ve biat meselesidir. Fakat fetvada noksanlık var. (Gürültüler).
Hüseyin Bey (Elazığ) — «Fetvaya dafr söz Sözlerini keseyim mİ?»
Lütfü Bey (devamla) — «Tamamlayayım efen dim.» (Olmaz, o mesele bitmiştir sesleri)
Hüseyin Bey (Elazığ) — «Lütfü Bey fetvadan bahsedemez.»
Lütfü Bey (devamla) — «Hal 'sebebini noksan bırakıyorsunuz. Hal’ sebebinin noksanını söylüyo rum. (Gürültüler). Esasen Müslümanlar Orasında kan dökmeye sebebiyet vermesi meselesini fetva ya yazmak lâzım gelirdi. Bu unutulmuştur.»
Reis — «Buna ait söylemeyiniz efendim, çok rica ederim, başka noktadan bahsedin.»
Lütfü Bey (devamla) — «Bu, bütün Ulamlar gözünde çok mühimdir. (Gürültüler).
Hacı Mustafa Efendi (Ankara) — «Anlamamış sın sen.»
Lütfü Bey (devamla) — «Halife fl'llen kan dö külmesine... (Var sesleri). Gelelim İntihap mese lesine.,.»
Hacı Mustafa Ef. — «Ne yapacaksın söyleyip de efendim? Dinlemeniz yeter.»
Lütfü Bey (devamla) — «Şimdi İntihap mese lesi...»
Reis — «Lütfü Beyi Hâlâ o noktada mı ısrar ediyorsunuz?» (Patırdılar, gürültüler).
Lütfü Bey (devamla) — «İkincisi İntihap mese lesidir... Bizim burada İntihap etmekliğimiz şeriata uygun değildir. (Muvafık sesleri, patırdılar, gürül tüler). Sebebini İzah edeyim (Gürültüler. Esarette bulunduğu... (Gürültüler) Rica ederim. (İçtihat ser besttir seelerl).
Yusuf 21ya Bey (Bitlis) —■ «Ayni mukabeleyi yaparız Reis Bey; sussunlar.»
Abdülhak Tevflk Bey (Dersim) — «Reis Beyi Herkes bu kürsüden söz söyleyebilir. Niçin söz ke siyorlar. Söz söylemek yasak mıdır?»
Reis — «Bu şekilde müzakere edilemez ki.» Lütfü Bey (Karahlsar) — «Niye gürültü yapılı yor?»
Reis — «Oturalım dinleyelim ne olursunuz?» Tunalı Hilmi Bey (Bolu) — «Saçak öpmek mİ İstiyor?»
Salahattln Bey (Mersin) — «Saçağı sîzler öp müşsünüz. Saçak yüzü ben görmedim.»
Emin Bey (Bursa) — «Sîzler kim?»
Salahattln Bey (Mersin) — «Bazıları. (Gürül tüler). Ben saçak yüzü görmemişlmdir. Bazıları (Gürültüler, gürültüler)?
Ayak patırdıları, sıra kapaklan gürültüleri ve bağırtılar arasında konuşmacıların sesleri gırtlak larında düğümlenir. Ama, halife seçimi de Musta fa Kemal Paşanın İstediği biçim ve doğrultuda ya pılır, onaylanır. Tutanak da 80. sayfada noktala nır.
Gazetelere birkaç sözcükle gecen «Abdülme- cit Ef. Halife seçildi» tümcesinin oltında yatan fır tınalardan bir kesit verdik. Mustafa Kemal'in Kur tuluş Savaşını hangi kadro İle yaptığı, düşmandan başka nelerle savaştığı devrimler! gerçekleştirebil mek İçin nasıl İnsanüstü bir çaba harcadığı daha İyi anlaşılacaktır.
—
11
—•£ • ngillzlere sığınarak yurt dışına kaçan Vah- I dettin'den sonra 18 Kasım 1922'de Hilafet ma- I kamına seçilen Abdülmecit. bu göreve başla yd ı henüz bir yıl üç buçuk ay kadar olmuştur. Bu süre içinde Abdülmeclt Efendinin tutum ve dav ranışları Anadolu'yu kuşkulandıracak bir nitelik al mıştır. Cuma Selamlığına Yavuz Sultan Selim gibi başına sarık sararak görkemli bir alay halinde git mesi. yabancı elçiliklerle temasa geçmesi, Refet (Bele) Paşa'nın Halife ile armağan alış-verişinde bu lunması gibi kendisine yasaklanmış hareketlerin uyandırdığı tepki, zaten allerji duyulan bu mües sese hakkında bir an önce bir karara varılmasını zorunlu kılmıştır. Fakat, önce kamuoyunun ve ba zı çevrelerin bu girişime karşı hazırlanması gerek mektedir. Çünkü, Kurtuluş Savaşı, Hilafet ve Sal tanatın kurtarılmasını slogan yaparak yürütülmüş tür. Oysa, Kurtuluş Savaşı başarıya ulaştıktan son ra Hilafetin de, saltanatın da kaldırılacağını Ata türk'ün çevresindekilerin kimileri bilmekteydi. Bu nu. savaş sürerken ilan etmek, halkı ayaklandırmak için Saray ve BabIâli'ye fırsat vermek demek olur du. Bu yüzden, saltanat ve Hilafetin kaldırılması İçin, Atatürk'ün deyimiyle «münasip zaman ve fır- sct» besleniyordu
Şurasını da özellikle belirtelim: Bir yandan Hi lafet ve Saltanatın kurtarılacağı propagandası yapı lırken diğer yandan da milliyetçiliğin ümmetçilikle nasıl bağdaştırılabileceği çelişkisi üzerinde duran bile yoktu.
w Şte, Mustafa Kemal'in beklediği «münasip za man ve fırsot» gelmişti. Kurtuluş Savaşı ba şarıya ulaşmış. Cumhuriyet ilan edilmişti. Milliyetçiliğe ters düşen, mistik ve metafizik esaslarla örümceklenmiş Hilafet müessesesinin la- yik Türkiye Cumhuriyeti içinde artık yeri ve anlamı kalmamıştı. Hilafetin kaldırılması girişiminden önce Ordu çevresinde nabız yoklaması yapmak gereki yordu. İşte, Mustafa Kemal Paşanın 1 Ocak 1924 gününde İzmir'de uygulanan «Harp Oyunlarına ka tılmasının gerçek sebebi budur. Mustafa Kemal, bu nabız yoklamasından olumlu sonuçla Ankara’ya dönmüş ve nice zamandır beklediği «münasip za man ve fırsat» artık tamamen oluşmuş bulunmak tadır.
Hilâfetin kaldırılması
ve tepkileri
Ş imdi, Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en
önemli olaylarından biri olan Hilafetin kal dırılmasıyla İlgili görüşmeleri İzlemek İçin Meclis'in Dinleyiciler locasına girebiliriz. ,1924 yılı martının 3. pazartesi günü... Başkan lık kürsüsünde Ali Fethi (Okyar) Bey var. Kâtipler:
Kâzım Vehbi (Ergani) ve Avnl (Bozok) beyler. Oturum açılır açılm az Şeyh Saffet Efendi İle elli üç arkadaşının «Hilafetin kaldırılmasına ve Os manlI hanedanının Türkiye haricine çıkarılm asına dair kanun teklifi» okunur. Bu, 12 maddelik bir ya sa tasarısıdır, ilk sözü Rize Milletvekili Ekrem (Ri ze) Bey alır. Ekrem Bey, yurdun geri kalışının baş sebebi olarak bu saltanat ve hilafet müesesesl ol duğunu söyler ve tarihten örnekler verir.
Söz muhalefetin
E
krem Beyden sonra Gümüşhane Milletvekili Zeki Beye söz verilir. Zeki Bey T^alk Par tisi üyesi değildir. Bağımsız milletvekili ola« rak muhalefet yapm aktadır... Hilafetin si yasi bir koz olarak elde bulundurulması yanlısıdır. Uzun konuşmasının canlı noktalarını birlikte İzleye lim:Zeki Bey (Gümüşhane) — « ... Bugün memleke tin herhangi bir tarafında iktisadi, siyasi, dahilî ve zirai meseleleri hallettik de bu vaziyetin İçerisinde yapılmak İstenilen yalnız bu mu kaldı? (Gürültüler). Bendenize öyle geliyor kİ bunun zamanı henüz gel memiştir ve gelmediğine de kaniim. (Çoktan geç miştir sesleri).
Recep Bey (Peker - Kütahya) — Ne vakit ge lecek Zeki Bey?
Zeki Bey (devamla) — «Hilafet OsmanlI sülale sine olt olup Büyük Millet Meclisi tarafından «bu hanedanın ilim, ahlâk ve İyi huy sahibi evladı İn tihap olunur» diye yüksek heyetinizin vermiş olan bu kararı kaldırmış olan ayrıca bir kanun tasarısı var mıdır?»
Mustafa Bey (Tokat) — «O karar ile bunun ara sında fark var. Ondan sonra neler oldu, haberin var mı? Uyuma!»
Zeki Bey (devamla) — «Arkadaşlar, bendeniz
İkinci Dönem Rize Milletvekili Ekrem (Rize) Bey
Hilâfetin
kalkmasına
bir tek
milletvekili
karşı çıktı
■ Gümüşhane bağımsız milletve
kili Zeki Bey, gizli oturumda
Damat Ferit’in jurnalcisi olmak
la suçlandı.
mutedil liberal ve bununla beraber ebedî müthiş bir «lttihad-ı İslam» taraftarıyım. (Türkçe söyle sesleri). Tarihin bu büyüklüğünü kendi milletimde görmek isterim. Benim gayem budur. Bunun İçindir ki mem leketimin dahilî ve haricî siyaseti namına hilafetin kaldırılmasını kabul ederek bugünkü vaziyet da hilinde bu müthiş kuvveti, düşmanların veyahut di ğer hükümetlerin kucağına atmayalım.»
İhsan Bey (Cebelibereket) — «Kuvvet nerede?» Ragıp Bey (Kütahya) — «Muhalefetin derecesi ne en büyük m isali...»
Zeki Bey (devamla) — «Arkadaşlar, Cumhuri yet (gürültüler). Bendeniz ağzımla müdafaa ediyo rum. Sizin de lisanınızla müdafaa etmeniz lazımdır. (Hakkın yoktur sesleri). Benim de hakkım vardır. Ben de sizin gibi bir vekilim. Bu millet kürsüsün de istediğimi korkusuzca söylerim. Kimseden kor kum yoktur.»
Ali Rıza Bey (İstanbul) — «Damat Ferit’in dos tusun.»
Zeki Bey (devamlo) — «Levazımdaki hırsızlardan değilim »
İhsan Bey (Cebelibereket) — «Fakat jurnalcisin. Damat Ferit Paşaya jurnal vermiş âdi bir adamsın.»
Rahmi Bey (Trabzon) — «Efendim, mebus âdi adam olamaz, rica ederim.»
Fuat Bey (Kırkkilise) — «Şahıslardan bahset meyiniz rica ederim.»
Zeki Bey (devamla) — « ... Yoksa biz, düşün düklerimizi, kendi arzu ettiklerimizi doğrudan doğ ruya halka kabul mü ettireceğiz?... Buna bizim hak kımız yoktur. Ya, halk oylaması yapmak, yahut da yeniden seçime gitmek lazımdır. (Gürültüler), (aşa ğı sesleri).
Ali Saip Bey (Kozan) — «Seni damat yapalım Zeki Bey.»
Zeki Bey (devamla) — «Sen varken bize sıro gelmez. Halifeyi bugün yabancı bir diyara atmak- tansa siyasi vaziyetimiz icabı acaba bu hanedandan yanındaki iki tane sırmalı uşağı ile dört tane adam dan mı. yoksa milletin maiyetine verdiği sekiz ta ne askerden mj korkuyoruz? Hâkimiyet dalma
mil-letindlr, yüksek Mecllsinlzlndlr. Bunu buradan çekip de Etlik'te bir köşke oturtabiliriz. Efendiler, bugün kü vaziyet karşısında hâkim iyet...
Yahya Galip Bey (Kırşehir) — «Blla kayd ü şart milletindir.» (Gülüşmeler).
Zeki Bey (devamla) — «Hâkimiyet, bilâ kayd ü şart milletin midir, hâkimiyet bilâ kayd ü şart yük sek Meclisin midir. Benim kanaatime göre bugün hâkimiyet bilâ kayd ü şart milletindir. Bunlar bugün den itibaren açıklanmalı ve anlaşılmalıdır. (Meclis de milletindir sesleri).
Talat Bey (Ardahan) — «Yahu, biz o milletin vekili değil miyiz?»
Zeki Bey (devamla) — «öyle görüyorum kİ bu gün verdiğimiz bir karardan ertesi günü dönüyoruz. Efendiler, bütçe müzakeresi vesilesiyle ar? etmiş tim ki gerek hükümet büyükleri, gerek yüksek he yetiniz hüküm verdikleri zaman en ziyade milletin arzusunu, fikirlerini düşünecekken ve onlara istinat ederek hüküm vermek mecburiyetindedir. Yoksa, on ların ■duygularının, hislerinin haricinde vuku bulan şeyler hiçbir şeye istinat etmez.»
Yahya Galip Bey — «Bizim hükmümüzde onlar da dahildir. Hatta, ölenlerin ruhları bile dahildir.»
Reis — Yahya Galip Bey! konuşmacının sözü nü kesmeyiniz.»
Zeki Bey (devamla) — «Buraya çıkar, söylersi niz. Bendeniz görüyorum kİ efendiler, iyi bir çığıra doğru gitmiyoruz... Memleketimin siyasi vaziyetini düşünüyorum ve bu işi bu zaman için düşünmü yorum.»
Yahya Galip Beye Meclis Reisi, konuşmacının sözünü kesmemesi İçin hatırlatmada bulunduğu halde onun pek aldırdığı yok. Gene oturduğu yer den laf atıyor:
Namuslular ve namussuzlar
ahya Galip Bey — «Biz onu üç dört sene evvel düşündük beyefendi.»
Zeki Bey (devamla) — «Tabii siz daha akıl lı olduğunuz için daha çabuk düşündünüz. İstanbul’da bulunduğumu söyleyen beyefendi bilsin ki — hangi zatın söylediğini bilmiyorum— bu inkı lap vücude geldiği zaman kendisi belki İstanbul'da bilardo oynarken biz, Erzurum, Trabzon Kongrele rinde milletin mevcudiyetini kurtarmak için ve onun hür bir fikirle çalışm asını temin İçin canımızı feda ederek çalışıyorduk beyefendileri Bunu bana söy leyen efendi, her kim İse, buraya gelsin. Ben, ka naatimi
söylüyorum.»-Ragıp Bey (Kütahya) — «Hayır efendiler, böyle değildir. İstanbul’da ve Vahdettin'ln sarayına de vam ediyordu.»
Zeki Bey (Gümüşhane) — «Efendi ben, ne Os- manoğullarına, ne de saltanat hanedanına men subum ve ne de başkalarının hissi İle hareket eder bir efendiyim. Ben, göründüğü gibi hareket eden bir cdamırrı. Ben casus değilim. O lakırdıyı sana iade ederim ve reddederim ve Saraya giden namussuz dur. Onu söyleyenler en büyük namussuzdurlar.»
Refik Bey (Konya) — «Efendim, bu tecavüzler ila nihaye devam edecek midir? Milletin bu kürsü sü bu kadar suiistimale müsait midir?»
Zeki Bey (Gümüşhane) — «Efendiler, biz sal tanata düşman değiliz, şahıslara düşmanız. Çün kü, bugünkü günde gördüğüm vaziyet şudur: Cum huriyet devam ettiği halde saltanata doğru yürü yor.» (Gürültüler).
Reis — «Biliyorsunuz kİ, Zeki Bey, Halk Fıkra- s ı’na mensup olmayan tek üyedir. Bunun sözlerini sükûnetle dinlemek mecburiyetindesiniz. Sinirlilik içinde bulunmak hiçbir zaman doğru değildir. Ol mayacak bir hal oluyor.»
Mustafa Vasfi Bey (Tokat) — «Reis Bey! S a ç ma sapan söylüyor.»
Türkiye Büyük Millet Meclısi'nin İkinci Döne minde — Meclis Reisinin ifadesine göre— Halk Partili olmayan tek üyesi Gümüşhane Milletvekili Zeki Bey «Hilafetin ilgasına ve Hanedan-ı Osmani- nin Türkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine Çıkarıl masına Dair Teklif-i Kanunî» hakkındaki sözleri bu rada bitiyor.
Bundan sonra söz alan konuşmacılar tasarının tümü üzerinde, özellikle Hilafet kurumunun tarihin akışı içindeki yeri, fonksiyonu, zararlı ve yararlı yan. •arı üzerinde açıklamalarda bulunacaklardır.
Dört asırdan fazla sürmüş olan Hilafet kuru munun kökünden koparıp atacak ve yeni bir devir açacak olan bu tarihsel oturuma yarın da devam edeceğiz.
YARIN :
Kapalı kapılar ardındaki siyasal çalkantılar
--- SADİ BORAK
-12
—Zeki Beyden sonra söz alan Karahlsarısahlp (Afyonkarahlsar) Milletvekili izzet Ulvi Bey, tasarı nın tümü hakkındakı görüşlerini şöyle açıklıyor:
İzzet Ulvi Bey — «Muhterem arkadaşlar, dün yada her şev tekâmüle gidiyor. Manevi şeylerde de tekâmül v a rd ır... Hükümet denilen müessesede de şüphesiz tekâmül kanunu geçerlldlr. Efendiler biz, mutlakıyetin kanlı hükümdarlarının İdaresi al-' tında, zulmü altında yaşamaya layık millet olmadı ğımızı çoktan İspat ettik. Efendiler bugün, dünya nın en mükemmel olduğunu kabul ettiği Cumhuri yeti ilan ettik.
«Efendileri Biz hürriyete, cumhuriyete, halkçı lığa, milyonlarla insanın kanı bahasına kovuştuk. Bu kürsüde hâlâ hilafetin kaldırılmasına taraftar olmayanları gördükçe hayret ediyorum. Hayretim den ne söyleyeceğimi bilmiyorum. Efendiler, «Hila fet» diye bir mefhum, bir unvan vardır. Acaba bu nedir? Hepiniz biliyorsunuz kİ Hazret-l Peygambe rin vefatından sonra gelen «Hulefa-yı Raşidinse «hulefa» kelimesinden de anlaşılacağı üzere — Pey gamberin vekili, halifesi olmak üzere— «halife» denmiştir. (Onlar malum sesleri). Evet, şüphesiz malumdur.
«Efendiler, tarihin safhalarına geçecek değilim. Şunu demek İstiyorum ki hilafet, İmametten, hükü metten ayrı bir şey değildir.
Yahya Galip Bey (Kırşehir) — «O unvan, Ye- men’de on milyon Türk yemiştir. Bunu kaydedin.»
izzet Ulvi Bey (devamla) — «Eğer biz. Cumhu riyeti İlan ettikten sonra böyle bir ünvan mahiye tinde olan hilafeti bırakacak olursak bir gün mut laka saltanata gidecektir. Çünkü tarihte hükümet siz halife yoktur...»
Tunalı Hilmi
Şimdi kürsüye Zonguldak Milletvekili Tunalı Hilmi Bey gelecektir. Bu. — önce de değindiğimiz gibi— Meclisin renkli, İmanlı, İçtenlikli, İdealist ve özellikle emekçiden yana coşkun bir üyesidir. Ele aldığı konuların coşkusuna kapılarak coşar ve bu coşku İle de, bırakılsa, saatlerce konuşur. Konuyu fazla uzatması yüzünden de arkadaşları ona sık sık takılır. Oysa, uzun da konuşsa zevkle dlnlene- bilen tatlı dilli bir hatiptir, izleyelim:
Tunalı Hilmi Bey (Zonguldak) — «Arkadaşlar, gayetle kısa söyleyeceğim. (Kısa 6öyle sesleri), (Gürültüler), (ayak patırdıları), (alkışlar), (gülüş- me'er).
Bütün bu patırdılar, gürültüler ve gülüşmeler Tunalı'yı kızdırmak, dolayısiyle de coşturmak için yapılmaktadır. Buna sevgi gösterileri de diyebili riz. O, bütün bu tepkilere aldırmaz, sabîrla, hatta inatla sözlerini tamamlamaya çalışır. İşte gene çırpınıyor kürsüde:
Tunalı Hilmi Bey (devam la) — «Arkadaşlar, gayet kısa söyleyeceğim ve üç hatırayı söyleye ceğim. Küçükken okuduğum, ezberlediğim ilmü- haldekl birkaç satırı hatırlıyorum: Allah vardır. Peygamber haktır. Onun mucizeleri v a rd ır...
Yahya Galip Bey — «Canım, bilmediğin şeye ne karışıyorsun!»
Tunalı Hilmi Bey (devam la) — «Bu mucizele rl sayarken o küçük çocuk olan ben. şunu söylü yordum: Peygamberimiz buyurmuş kİ benden otuz sene sonra hilafet yoktur, bitecektir. Ve bu haki katen 30 sene sonra da bitmiştir. Bu da diyorum ki Peygamberimizin mucizesidir.
«ikinci vaka arkadaşlar, Abdülhamit devrinde mektepteydim. Buhari-l Şerif ve İbn-ı Haldun T a rihi yakılacakm ış, deniliyordu. Onun tercümeleri toplanıyormuş. Zira orada hilafete ait bir hadis var mış. Bunlar Abdülhamit'in damarına basıyormuş. Koştum, İbn-I Haldun Tarihi’nin tercümesinden o hadis-i şerifi okudum, kopya ettim. Yani arkadaş lar, sizin gençleriniz de ilmühaberi okumamıştır. Fakat benim çocukluğumda İslamın hakikatine bi zim gibi küçük çocuklar bile vâkıf bulunuyordu. (Bravo sesleri). Lâkin zaman geldi, Abdülhamit İslamın o hakikatini tahtının altına gömdü ve bü tün dünyayı sahih bir hilafet varmış gibi aldattı ve aldandı.
«Üçüncüsû arkadaşlar, o hatırat bu mübarek Meclis'in bir açık, bir de gizil celsesinde kayıtlı d ır... Zeki Bey! Dikkat e t... (Gülüşm eler). Vay mil letimin, hatta Muhammet ümmetinin hilafet gidi yor diye titreyen Müslümanları...
Yahya Galip Bey — «Hayır, hayır, öyle şey yok.»
izzet Ulvi: «Hilâfeti bırakacak olursak bir gün mutlaka saltanata gidecektir.»
“O hilâfet
unvanı
Yemen’de
10 milyon
Türk yedi,,
Tunalı Hilmi Bey — «Hayır hayır. Gûya Zek! Beyin flkrlnce.»
Zeki Bey (Gümüşhane) — «Öyle bir fikir yok tur.»
Tunalı Hilmi Bey — «Arkadaşlar! Bir gün bun dan dört sene evvel bu kürsüden Zeki Bey gibi en dişe ile söz söyleyen bir arkadaşa karşı bilirsiniz kİ — biraz ara sıra atılırdım— şu sıranın arasın dan yarım cümle fırlattım. Altı ay geçti, açık otu rumda o endişeli sözü burada tekrar edince ben de tekrar ettim. Üçüncü olarak tekrar ediyorum arkadaşlar. Hilafetin ilgası deniliyor orkadaşkır. Ben, hilafetin ilgasını kabul etmiyorum arkadaş lar. Hilafet ilga edilmiyor. Hilafetin makamı kaldı rılıyor. Halbuki hilafet mevcuttur arkadaşlar. Eliy le Meclisi İşaret ederek İmamet de burada, hila fet de burada.» (Bravo, hayır sesleri).
Maddelere geçiliyor
Tunalı Hilmi Bey, son cümlesiyle hilafetin Tür kiye Büyük Millet Meclisi’nin tüzel kişiliğinde sak lı olduğunu vurgulamak istiyor. Tunalı’nın yaptı ğı konuşmadan sonra müzakerenin yeterliği ve maddelere geçilmesi hakkında önerge verilir ve maddelere geçilir. İlk sözü Şeyh Saffet Efendi ala rak tasarıyı savunur. Daha sonra kürsüye gelen Kastamonu Milletvekili Halit Bey birinci maddenin İkinci fıkrası hakkındaki düşüncelerini şöyle be lirtir:
Halit Bey (Kastamonu) — « ... Arkadaşlar he pimiz biliyoruz kİ istiklâl Mücadelesi ilan edildiği zaman halkımızın halife makamına karşı olan bağ lılığını dikkate alarak hepimiz: «Halifeyi kurtaraca ğız, şöyle yapacağız, böyle yapacağız» diye telki- natta bulunduk.. Hatta birçok şeyhi ve din adamları nı Meclis’e getirdik.. Bu, sırf halkın hislerine hür met İçindi.. Sonra arkadaşlar, ben bu istiklâl muha rebelerlnln hepsinde bulundum.. Askerlere, bütün arkadaşlarla beraber bu suretle telkinlerde bulun duk, «hilafet makamını bütün vatanla beraber kur taracağız» dedik. (Kurtarmadık mı sesleri).. Hay hay, hamd olsun kurtardık.. Böyle olmakla bera
ber bugün halk hilafet makamı olmazsa Cuma Na mazı kılınmaz inancındadır.. (Hayır hayır sesleri).. Ben de o İnançta değilim..»
Tunalı Hilmi Bey (Zonguldak) — «O İnancı de ğiştireceğlz.. Bundan böyle halkı aldatmak yok..»
Halit Bey, iddiasını ve düşüncelerini kanıtlamak İçin bir süre daha konuştuktan sonra kürsüye Sa- ruhan Milletvekili Vasıf (Çınar) Bey gelir. Düşünce lerini şöyle açıklar:
Vasıf Bey (Saruhan) — « ... Yüksek Meclisinizi oluşturan üç yüz arkadaşın ruhunda da islaml his ler ve onun tecellileri vardır.. Zeki Beyin hakkı yok tur ki yalnız islaml hisleri kendi ruhunda var saya rak yüksek Meclisi, gelenekleri ve islaml hisleri sars makla suçlayabilsin.. Arkadaşlar, hep Müslümanız. Zeki Beyden Müslüman dinini, Müslüman gelenekle rini öğrenmek ihtiyacında da değiliz..
Arkadaşlar! Bir zamanlar OsmanlI tarihinde Patrona Hallilerin elinde de bu «hissiyat-ı islamiye» deyimi kullanılıyordu.. Daha idrakli olmak, böyle kutsal fikirler ve kanaatleri şahsi arzular İçin bir alet olarak kullanmamak lazımdır.. Artık bundan çekinmeliyiz.. (Bravo sesleri)
Tunalı Hilmi Bey — «Abdülhamit de o siyaseti takip etti..*
Vasıf Bey (devamla) — « ... Cumhuriyeti ilan eden bir milletin en yüksek vazifesi kendi vatanı için kabul edeceği en yüksek esas, kendi varlığını tehlikeye düşürebilecek ikiliklere meydan vermemek, saltanat İhtiraslarına meydan bırakmamaktır. Mille tin fikirlerinin selameti için daima sultanlığa timsal olabilecek olan bütün müesseseleri yıkmaktır.. An cak o zaman Cumhuriyet tamam olabilir. O zaman ancak Cumhuriyetin temeli esaslı olabilir..»
Yahya Galip Bey — «Yaşa koca hatip!..» Vasıf Bey (devamla) — « ... Zeki Bey belki o yüksek Meclis’in ruhunun yankılarından duygulana- mamıştır.. Fakat kendisini bir Türk vatandaşı sı- fatiyle davet ediyorum: Bu Büyük Meclis’e, milleti hilafet ordularına rağmen, hilafetin ihanetine rağ men milleti zilletten, esaretten, ölümden kurtaran bu Büyük Meclis’e, ruhî intibaı karşısında, ruhi tecel liyatı karşısında biraz daha mütevazı, biraz daha saygılı olsun..
«Gerek Zeki Bey ve gerek Halit Bey hilafetin kaldırılmasını iç ve dış siyaset itibariyle çok za rarlı görmüşler. Milletvekilliği hakkını elde eden arkadaşların: «iç ve dış siyasette hilafetin kaldırıl ması zararlı tesir yapacaktır.» dedikleri zaman öy le zannediyorum kİ İki sene önceki kanlı faciaları unutmak istemişlerdir. Kendileri belki unutabilirler, belki onların ruhları bu faciaların tesirlerini unuta bilir. Fakat arkadaşlar bu milletin kalbi iki sene önce hilafet namına Türk’ü boğazlamak İçin gelen orduları, neşredilen fetvaları unutamaz.»
Zeki Bey (Gümüşhane) — «Biz daha evvel mu kabele ettik. Erzurum'da, Trabzon’d a...»
Mehmet Bey (Çanakkale) — «Sustur Reis Bey, söz aldı mı?»
Vasıf Bey (devamla) «Dahili siyasetimizde za rarlı tehlike varsa o tehlike, hilafetin kaldırılması değil, memleket felaket çukuruna düştüğü zaman düşmanla beraber olarak —bizi boğmak için— Yu nan ordusu gibi hain bir orduyu «Hilafet Ordusu» diye gönderen Halife’nln yerinde bırakılmasıdır. Ancak bunu kaldırmakla memleketi bütün zararlı tehlikelerden kurtarabiliriz arkadaşlar.
Zeki Bey — «Erbabının elinde...»
Vasıf Bey (devamla) — « ... Arkadaşlar biz yal nız kendi varlığım ız dahilinde, kendi medeni, asri esaslara dayanarak varlığımızı kurtarmak istediği mizi bu açık kararı ilan ettiğimiz zaman harici siyasetimizdeki vaziyetimiz daha kuvvetli olacaktır.
« ... Arkadaşlar, milletin en kıymetli aydınların dan oluşan yüksek Meclisiniz bu kararı verirken en akıllı bir hareket yapmıştır. Zeki Bey zannediyor ki yanı başında kendisine arkadaşlık eden bu iki yüz arkadaşı, bu üç yüz arkadaşı şuursuz, Iz’an- sız karar veriyorlar. Bu, ne cürettir. Bu arkadaşlar gayeyi İdrak etmişlerdir, gayeyi açık olarak gör müşlerdir. O kutsal gayeye varmak için bu kararı vermişlerdir. Zeki Bey bu gayeyi görmekten mah rum olabilir. Zeki Beyin ruhu bu gaye karşısında tahassüs duymayabilir. Fakat yüksek Meclis'in de ğerli üyeleri mütehassis ve mutlu olarak bu kararı vermiştir ve bu gaye kayıtsız şartsız yürüyecektir ve yürümek için o engelleri çıkaranların kafalarını ezerek kırarak yürüyecektir.» (Bravo sesleri)
Kapalı Kapılar Ardındaki
Siyasal Çalkantılar
___________________________________ Sadi BORAK—
— 13 —
,1821 yılı aralı* ayı «onları.
Meclis açılalı bir bucuk yılı aşkın bir zaman geçmiştir. Bu süre İçinde Türkiye birçok kez yok olmak tehlikesiyle yüz yü ze gelmiştir. Batış çizgisi kenarındaki Tür ktye'ye ol uzatmak şöyle dursun Saray ve çevresi İngilizlerle elele vererek İç İsyan ları körüklemiş, Kuvayl inzibatiye ordusu nu yurt kohramanları üzerine «aldırtmış tır. Ve böylece yurt hayınlığının en korkun
cunu sergilemiştir.
1921'ln a ra Irk sonları, Anadolu'nun dar boğazları aşma yolunu araladığı ve mûldeli haberlerin ard arda sıralandığı bir dönemdir. 13 eylülde Sakarya Meydan Mu harebesi kazanılmış, 24 eylülde Türk - Fransız görüşmeleri olumlu yola girmiş, 20 ekimde de Ankara Antlaşması İmzalanmış tır. Ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükü metini aydınlık yarınlar beklemektedir.
işte bu dönemde, Saray çevresinden övgülü kutlama mektupları gelmektedir Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı ve Başkomutan Mustafa Kemal Paşaya. Bun lardan biri, Saltanat ve Hilafetin veliahdı, yani geleceğin padişahı Abdülmeclt Efen didendir. Fakat, bu kara gün baykuşu ve iyi gün dostunu mektubuna muhatap say maz kendini Mustafa Kemal. «Meclis’e yaz, der: Milletin mümessili orasıdır.» Oraya da
yazar Abdülmeclt Efendi. «Mec!ls-i Kebir-i Millî» diye hitap eder Meclise. Bu suretle Meclisi tanıdığım da kanıtlamış olur. Bir yanda Padişah Vahdettin Meclisi tanıma
makta ayak direrken, tahtın veliahdinin Meolls'le ilişki kurup onu tanımasının al tında yatan gerçek nedir?.. Meclis bu ö- nemll olayın altında yatan amacı da İrde leyecektir. Ve bunun için de gizil oturuma
geçer.
Meclis üyelerinden başka herkese ya sak olan bu gizil oturumu izleyelim.
Aifofıa itimat kızım olduğunu «enin kadar ben do bilirim ...
Padişahlar yurdu çiftlik
haline getirmiştir
Bu suretle millet daima kendi kurtu luşunu ve mutluluğunu veliahtlerden bek lemiştir. Üçüncü Sultan Selim istisna edi lirse, hatta Fatih de dahil olduğu halde, hiçbirisi memleketi ciddi surette düşün memiş, onlar memleketi çiftlik haline getir m'ıştir...»
Besim Atalay Bey geniş tarih, dil ve din kültürüyle tanınmış ünlü bllglnlerimlz- dendir. Fransızca, Arapça ve Farsçayı ana dili gibi bilir. On beşten fazla bilimsel ya pıtı vardır.
Meclis’te de var tabii salağından de lisine ve hainine kadar padişah tutkulusu bağnazlar. Onlar, Besim Atalay Beyin se sini kısmak için sıra kapakları ve ayak patırdılarıyla Meclisi gürültüye boğuyorlar. Ama Besim Atalay yılar cinsinden değil dir. Sesinin perdesini daha da yükselterek konuşmasını sürdürüyor:
BESİM ATALAY B E Y (devamla) — »Gelişen son olaylar üzerine millet hâki miyetini eline aldı. Sen de kanaatini söyle hocam! Millet hâkimiyetini eline aldı; kan döktü, döküyor ve dökecektir. Elde ettiği miz hâkimiyeti —velev kİ yüksek olsun— bir şahsa vermek, bir şahsın eline ver mek taraftan değiliz efendim.»
Gürültüler arasında gene sözünü ke siyorlar Besim Atalay Beyin:
— «Kim veriyor? Kimse vermez.» Besim Bey (devamla) — «Onlav. se nelerden beri bin türlü yokluk İçinde yu varlanan bu milletin ne vakit İmdadına koş muşlardır? Ne vakit hatırını sormuşlardır? Bugün bu başarıları görünce biz! soruyor lar, bizi yokluyorlar.»
Besim Atalay Bey haklı. Ama, kfmf politikacıların siyasi ahlakı kaypak oluyor.
■ Mustafa Kemal,
Veliahd
Abdülmecît’in
kendisine
yazdığı
mektupları,
«Meclise yaz»
diye geri
çevirmişti.
Besim Atalay Bey — «Üçüncü Selim istisna edi lirse, hatta Fatih dohil, bütün padişahlar memleketi çiftlik haline getirmiştir.»
“Bu Efendi Milli Mücadele
başladığı zaman neredeydi?,, •
1921 yılı aralık ayının 24. cumartesi günü... Meclis, Veliaht Abdülmeclt Efendi den gelen mektubu okumak ve üzerinde tartışmak üzere toplantı halindedir. Top lantı gizli olduğu için dinleyicilerle tutanak kâtipleri dışarı çıkarılm ıştır. Meclls'e baş kanlık etmekte olan Dr. Adnan (Adıvar) Bey mektubu okur. Abdülmecit, «Süleyman Şahın mezarını bu milletin azmiyle kurtar- I dığı için Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne
teşekkür ediyor.»
Mektup okunduktan sonra Mustafa Kemal kürsüye gelerek açıklamalarda bu lunuyor.
MUSTAFA KEMAL PAŞA — «Arkadaş lar! Şehzade Abdülmecit Efendi bundan evvel de bir iki mektup göndermiştir. Fakat bu mektuplar doğrudan doğruya bendeni zin şahsına aitti. İçinde yazılı olanlar ke sin olmaktan ziyade belirsiz laflarla dolu idi. Ben, kendisine gönderdiğim haberde:
«Benim şahsımın hiçbir önemi yoktur. Benim şahsımla ilişki kurmak hiçbir fayda vermez. Zatınecabetpenahileri milletimizin mümessili olan Meclisi tanımalısınız ve
ancak Meclis'le alakador olmalısınız.» Dedim. Bugün gelmiş olan mektubu doğrudan doğruya Büyük Milet Meclisi R'- yasetlnedlr. İçindekiler de — dinlediğiniz gibi— Meclisimiz, «Meclls-I Kebr-I Milli» deyimi kullanılmak suretiyle ifade olun
muştur. (Alkışlar).»
Sarayın ve çevresinin Kurtuluş Sava şına ve yöneticilerine karşı takındığı ta vır, üzerlerine saldığı hilafet orduları, çı karttıkları İdam fermanlarının İzleri henüz belleklerden silinmiş ve unutulmuş değil dir. Bu hanedanın sonunda Türkiye’yi ge tirdiği nokta da bellidir. Onun İçin Salta nat ve Hilafet müessesesine karşı alerjisi vardır Meclis üyelerinin çoğunun... Bu a i lesinin belirtisini Besim Atalay Beyin ko nuşmasında izleyeceğiz:
BESİM ATALAY BEY (KÜTAHYA) — «...M illet, yaşamak yollarını, geleceğin! şa- hışlarda değil, kendi azim ve iradesinde aramalıdır. Kurtuluşunu da öyle. Halkın ru hunu tahlil ettiğim vakitlerde dalma, ge lecek padişahlardan, veliahtlerden, onların şöyle böyle olmasından büyük ümitlere düşmüştür.»
B ir milletvekili oturduğu yerden laf atı yor Besim Atalay Beye:
— «Allaha itimadın lazım.»
BESİM ATALAY B E Y (Devamla)’ — «Ben de hocayım, hoca efendi hazretlerll
Abdülmecit de anlaşılıyor ki siyasa sahne sinin nice Bürütüs’lerinden biri.
Besim Beyden sonra Konya Milletve kili Vehbi Efendi söz alıyor. Meclisin Kon ya'yı temsil eden iki Vehbi Efendisi vardır: Biri, Mehmet Vehbi Efendi. Soyadı Çelik. Akşehir Mahmudiye Medresesi Müderrisliği yapmıştır. İkincisi, soyadı Büyükyalvaç olan ve Konya İrfanî Medresesi Müderris liği yapmış bulunan Ömer Vehbi Efendi dir. Hangisi olduğunu kesenkes ayırt ede mediğimiz bu kişi, «Abdülmecit Efendiye Meclis Başkanlığınca uygun bir yanıt ve rilmesini» öneriyor. Onu izleyen Lazistan Milletvekili Osman (Özgen) Bey de «Ba kanlar Kurulu toplansın, bu. mektup üzerine nasıl hareket edilmesi gerekiyorsa ona gö re karar versinler ve kararlarının sonucunu bize bildirsinler» diyor.
Sivas Milletvekili Emir Paşa (Marşan) da, «mektubun yanıtlanması gerektiğini» Söylüyor. Emir Paşadan sonra Meclisin ünlü bir üyesi çıkıyor kürsüye: Şeref (Ay kut) Bey. Kültürlüdür, heyecanlı bir mil liyetçidir, iyi bir hbtiptir. Dinleyelim:
Ş E R E F B EY (EDİRNE) — « ... Efendi ler! 16 Mart tarihinde altı asrın bütün Türk ve İslam imanını yaşattığı İstanbul İşgal olunurken ve sizin vekilleriniz sürük lenirken bu efendi nerdeydi? Sizin sevk ettiğiniz Anadolu’nun imanlı evatları İzmit karşısında İngilizlerle çarpışırken ve Meh metçiğin kurşunu İngilizlerin kalbine gir diği vakit İstanbul hastanelerine gidip İn- gllizleri tebrik eden bu efendiydi. Şimdi si ze mektup yazan da bu efendidir.
Efendiler! Siz, azm-ü imanınızla bura ya toplandınız ve bir varlık yarattınız. Ve işte, Taymis muhabirine veliahd-l salta nat namına «Sevr Ahitnamesini tatbikten başka çare yoktur» diyen gene* bu efendi dir.
« ... Gene bütün ümitleri zavallı Ana dolu'da. Anadolu çalışacak ve İneğin sütünü efendinin haşmetine götürecek. Bu efendi, Millî Mücadele başladığı zaman nerede İdi? Biz ne vakit İstanbul'u alırız, şu karayı buradan kaldırırız... Emin olunuz bunlar Ingiliz propagandasıdır. Bundan başka sözüm yoktur.»
Şeref Aykut ünlü bir avukat olduğu kadar ünlü bir teşkilatçı ve ünlü bir ya zardır. Sağlam bir tarih kültürüne de sa hiptir. «Trakya Paşaeli Müdafaa-i Hukuk (Arkası 9. Sayfada)
Kapalı kapılar ardındaki siyasal çalkantılar
--- SADİ BORAK
— 14 —
Dûn, Veliaht AbdüLmecit Efendinin Mec-
lis’e gönderdiği mektup üzerine ne yapılması
gerekeceği hakkında gizli oturumda ileri sü
rülen çeşitli fikirleri izlemiştik. Bugün de Mus
tafa Kemal konuşacaktır. Bu arada, gönderdiği
mektuplarla Anadolu’ya geçmek isteğini belir
ten ve İnebolu’dan geri çevrilen Şehzade Ömer
Faruk Efendi olayının içyüzünü de açıklaya
caktır. Beyanat bu bakımdan da önem taşı
maktadır. İzleyelim:
MUSTAFA KEMAL PAŞA —
-Efendiler!
Bu mektubun yüksek
kurulunuzca okunmuş
olması bendenizce çok faydalı oldu.. Bugüne
kadar Osmanlı hanedanı ile yüksek Meclisiniz
arasında bu meseleyi müsbet bakımdan söz
konusu etmeye hiçbir vesile elde edilemiyordu
Bu mektup bu bakımdan ilk bir zemin teşkil
ettiği için faydalıdır.. Bendenizce bu mektu
bu dikkate almak ve buna layıkı gibi makul
ve münasip bir cevap vermekte hem fayda
vardır, hem de zarar vardır. Zararı nedir?
«Bilindiği gibi yüksek heyetiniz ve bütün
millet karşılaştığı fenalığı bertaraf etmek için
çarpıştığı zaman Padişah ve bütün etrafında
bulunanlar, bu milleti bu davadan döndürebil-
mek için işbirliği yapmışlar ve millet, içine bin
türlü fesat tohumlan saçarak onlan ayaklan
dırmışlar, onlara ihtilal yaptırmışlar ve kan
dökülmesine meydan vermişlerdir.
«Hadiseler ve Meclisinizin azmi artık mil
lete anlattı ki bu Meclisin taşıdığı yüksek ira
deden başka bir kuvvet yoktur, ve her halü
kârda bu iradeye tabi olmak mecburiyetinde
dir. Başka tarafın, başka makamın iradelerinin
memleket ve millet talihi üzerinde hiçbir tesiri
yoktur.
«... Şimdi, bu mektup ve bu mektup ve
silesiyle yazılacak cevap eğer İstanbul'a bir
kudret verecekse ve millette zihinleri bulan-
dıracaksa elbette zararlıdır. Bu bakımdan caiz
dir ki milletin istiklali tamamen kurtulduktan
sonra bunlara girişelim. Bu bakımdan düşünü
lecek olursa hiç dikkate almamak gerekir. Bu
na şunu da eklemek ihtiyata uygun olur: Bu
yazmış olduğu mektupta, demin de arzettiğim
gibi, Türkiye Büyük Millet Meclisini tanıyor
ve ona yazıyor, resmen de ona hitap ediyor,
orada «Meclisimiz» diyor, «Meclis-i Millimiz»
diyor. Halbuki Saltanat ve Hilafet makamında
oturan zat, henüz bunu kabul etmemiştir ve
bilakis reddetmek istiyor reddetmekle meşgul
dür ve tanımamak İstiyor. Bu mektubu yazan
zat da onların içindedir. Ve onlar bu zata is
tedikleri fenalığı yapabilirler. Hepinizce de bi
lindiği gibi bir zamanlar kendisini gözaltma
aldılar, evinin içini aradılar.»
Bütün olasılıkları
didikleyen bir zekâ
Mustafa Kemal, mektubun yazılışının al
tındaki gizli maksadı irdelemeye devam ediyor:
«Bütün bunlara rağmen açıktan açığa ve
yüksek Meclisinizce. okunmasını isteyerek bu
mektubu göndermiştir. Şu halde arzu etmiştir
ki okunsun. Demek oluyor ki kendi aleyhin
deki şeylere karşı da ehemmiyet vermiyor. Be
nim hatırıma geliyor ki bu mektubun içindeki-
lerden acaba
Padişahın haberi yok mudur?
Acaba Ingilizlerin malumatı yok mudur? İhti
mal vardır, ya da yoktur. Eğer bilgileri yoksa
mektup sahibi için âdeta bir tehlike vardır.
Eğer bilgileri varsa ne demektir? Onlar da bu
yoldan, aynı yoldan Meclisi tanıyorlar gibi yo
rumlanabilir. Onun için, eğer onların bilgisi
varsa şimdi bu mektup okunduğu vakit der
hal alkışladınız. Eğer bu mektup açık oturum
da okunsaydı gene derhal
alkışlayacaktınız
Bu tutum bütün millete anlatıldığı zaman on
lar da mümessillerinin yaptıklarını yapmaktan
başka birşey yapmayacaklardı.
O halde, bu
mektubu yazmaktan maksat. Meclisimiz üze
rine ve millet üzerine tesir yaparak uyutul
mak üzere bulunan bir muhabbeti uyandırmak
olabilir.»
Görülüyor ki Mustafa Kemal, birkaç satır
lık bir kutlama mektubunun altında yatan bü
tün sinsi niyetleri didikliyor, 350 «baş»ın düşü
nemediği olasılıkları irdeliyor ve böylece as
keri alanda olduğu kadar politika alanında da
Gizli oturumda veliaht Abdülmecit Efen
dinin dengesizlikleri hakkında kendi göz
lemlerine dayanarak çok ilginç açıklama^
larda bulunan Gelibolu Milletvekili Celal
Nuri Bey...
Mustafa
Kemal
Şehzade
* •Ömer Faruk
olayım
yorumluyor
yadsınamaz bir taktik ustası olduğunu kanıt
lamış oluyor.
Şehzade Faruk’un Anadolu’ya
geçme girişimi ve
Mustafa Kemal’e gönderdiği
mektup olayı
MUSTAFA KEMAL (devamla) — «... Ben
Abdülmecit Efendi ile birçok kere görüştüm.
(...) Demin arzettiğim hususi münasebet ce
reyan ederken Anadolu’ya gelmesini teklif et
tim. Bana verdiği
cevapta-— Ben burada bazı siyasi girişimlerde bu
lundum. Bunların neticesini bekliyorum dedi.
«Efendim,
Abdülmecit
Efendinin
oğlu
Ömer Faruk Efendi İnebolu’ya gelmişti. Ben,
kendisini iade ettim. Onun gelişinin, babası
nın, yahut da kayınpederinin muvaffakati ile
olup olmadığım bilmiyorum. O sırada Saltanat
Cemiyeti teşekkül etmişti İstanbul’da. Etkileri
Anadolu'ya da yayılmaya başlamıştı. Tam böy
le bir zamanda bir prensin oraya gelmesini
muvaffık bulmadım.
*
«İkincisi: Ömer Faruk Efendiyi şahsen ta-
1 ninm. Bana bazı mektuplar yazmıştı. Kendi
siyle yakından temasta bulunan bazı arkadaş-
' larla da şifahen haber göndermişti. Bana yaz
dığı şeylerde diyordu ki:
«Ben oraya geliyorum. Ben oraya gelir gel-
1 mez şartlarımı şimdiden tespit ediniz. Ben bu
radan birtakım insanlar getireceğim.
Bunlar
benimle beraber kalacaklardır.»
Mustafa Kemal açıklamalarına devam edi
yor:
«Ömer Faruk Efendinin güttüğü amaç, Ha-
1 life ve Padişah olmak. (...) Bunun mümkün
olamayacağını kendisine söylemişler. Bunu ka
fasına koymuş. Halbuki Ömer Faruk Efendiyi
buraya getirmek, Halife veya Padişah yapmak
söz konusu değildi Belki de birçok karışık
lıkları mucip olacaktı. Ona demiştim ki: «En
İyi vazifenizi İstanbul’da görürsünüz» Yalnız
ona demişler ki:
— Anadolu’ya geçer geçmez
emr-i vaki
yapacağız. Millet her şeyi unutur, büyük ala
yişlerle sizi Padişah yapar.
O da bunlara güvenerek benim muvaffa-
katimi almadan İnebolu’ya gelmiştir. Ve haki
katen İnebolu’ya çıktığı zaman
(alayişlerle
karşılanmıştır) Ömer Faruk hakkmdaki bu te
zahüratı derhal İstanbul’a
haber vermiştir.
Yani, caiz ki Padişahın veyahut babasının mu-
vaffakatiyle gelmiştir.»
Mustafa Kemal’in bu açıklamalariyle siya
set sahnesinin kulisinde tezgahlanan oyunların
içyüzü bütün çirkinliği ile meydana çıkmakta
dır. «Siyaset» sözcüğü bir anlamda da «Ölüm
cezası» dır. Siyasetle sehpanın birbirine böyle-
sine yakın olduğu bir başka meslek kolu yok.
Koltuk ihtirasının, komploların, ikiyüzlülüğün
içiçe girdiği bir boğuşma alanı haline getir
mişler siyaseti. Ve bu uğurda kimi başım ver
miş, kimi yurdundan sürülmüş...
Celâl Nuri, Abdülmecit’in
dengesizliğini anlatıyor
Mustafa Kemal’in bu açıklamalarından son
ra kürsüye gelen Gelibolu Milletvekili Celal
Nuri (İleri) Bey de, Abdülmecit Efendi hak
kında çok İlginç açıklamalarda bulunmuştur,
izleyelim:
CELAL NURİ BEY — «Efendiler,
Mecit
Efendi Hazretlerini pek yakından tanırım Ken
disi kelimenin tam manasiyle bir parça pato-
rajmanını (yanlış saptanmış, Fransızcada böy
le bir sözcük bulamadık) kaybetmiş bir zattır.
Bugün İslamiyet lehinde bir Hoca Efendi gibi
bülbül kesilir, başkp. türlü lakırdı eder; ikinci
gün Şair Emin Bey gelir, Ergenekon’dan bah
seder. Mademki bir gizli celsedir,
fevkalade
mühim bir şeyden bahsedeceğim.
Fevkalade
mühim olduğu için dikkatinizi
çekerim. Bir
gün bendenizi çağırdı:
— Dün zatışah&ne tahtta çıktı. Zatışahâne
hakkında uzun bir beyanatta
bulunacağım,
dedi.
Ve baştan aşağı şimdiki Padişahı methet
ti, sonra dedi ki:
— Sansör var; O görmeden geçiremez mi
siniz?
Pek mühim bir madde olduğu İçin olama
yacağını söyledim. Aradan birkaç ay geçtik
ten sonra tekrar beni çağırdı. Tabii o zaman
kızmıştı. Huzuruna çıktım. Dedi ki:
— Talat Paşanın resmini pırlantalarla yap
tırdım, yatağımın üzerine asıyorum. Kendisi
ne büyük hürmetim vardır... O mülakatı sen
o gün neşretseydin millet bana lanet etmez
miydi?
Ondan sonra birdenbire ayağa kalktı ve
dedi ki:
— «Bizden hayır beklemeyiniz. Çünkü, Ab
dülmecit her türlü tereddiye girmiş bir zattı.
Bunun üç oğlu da tahtta çıktı. Bunun birisi
Sultan Murat; zırdeli oldu, tahttan indirildi
İkincisi Sultan Hamit...»
Sonra Mehmet Reşad’m da aleyhinde bu
lundu. Vahdettin’den de söz açarak:
— «Onu da gördük, dedi. Sultan Aziz be
nim babamdı. Nasıl öldüğünü bilirsiniz. Bira
derim de intihar etti. Ben de sinirleniyorum.»
Bu lakırdıları söylerken büyük bir sinir
krizi içindeydi. Onun için bu mektup hakkın
da, «Acaba İngilizler mi tahrik etti, yoksa Pa
dişah mı, yoksa başka bir maksat mı var?» gi
bi düşünülmemesi gerekir. Çünkü o, o dakika
da aklına bir şey eser, yazar. Ertesi gün de
onun aksini yapar. Bu bakımdan mektuba ce
vap verilmesini uygun görmüyorum.»
Bu satırları; saltanat ve hilafet yanlıları ve
propagandacıları, birtakım asalağın adı yanı
na «Büyük Hakan» yakıştırmasıyle o dönem
leri övenler okusun. Sadece onlar değil, kan
dırmak, gerçek yoldan, akıl yolundan saptır
mak İstedikleri körpe dimağlar da okusun da
1 bizi kimlerin yönettiğini anlasın. Birkaçı ha-
>
riç, bir sürü cahil, dengesiz, paranoyak ..
Meclis, Veliahd-i
Saltanat
Abdülmecit
Efendinin bu psikiatrik durumunu da dikkate
alarak mektubun yanıtlanmasına gerek olma
dığına karar veriyor.
YARIN: Şehzade Faruk İnebolu’ya
nasıl götürüldü?
— 15 —
Ş ehzade Faruk Efendi İle İlgili olarak gizil otu rumda geçen bu görüşmelerin bir de İstanbul ve Saray yönü var: Ömer Faruk Efendinin Ana dolu’ya geçişi nasıl planlandı? Teklif kimden gel di, İnebolu'ya nasıl geçirildi, neden geri çevrildi? Olayın bu yanlarına da değinerek konuyu bütün- leyelim.
Şehzade Ömer Faruk Efendiyi İnebolu’ya götü rüp, oradan da geri getiren General Asım Gündüz’ dür. Anılarını İhsan llgaria anlatan Gündüz, bu konuya şöyle değinmektedir:
« ... Veliaht Abdülmecit'le görüşmemizden son ra Şehzade Ömer Faruk dalma önümüze çıkıyor ve babastyle neler konuştuğumuzu Öğrenmek isti yordu. Ben her defasında:
— Bu, bir nezaket ziyaretidir, diyordum. Bir gün Ömer Faruk Efendi önüme çıktı ve:
— Hocam, dedi: ben Anadolu'ya gitmek İsti yorum. Eğer Mustafa Kemal Paşa babam gelme di diye kızdı ise ben varım, ister babamın yerine beni kabul etsin, İsterse MIHI Mücadelede bir er olarak beni de kullansın. Gideceğim, karar verdim. Tam bu sıralardaydı kİ M.M. Grubu aracılığı İle Mustafa K anal Paşadan haber aldım. Paşa beni Ankara’ya çağırıyordu. Ankara'ya gitmek üze re hazırlık yapmalıydım. Bunun İçin rahatsızlığımı bahane ederek Harbiye Nezaretl’nden 10 günlük is tirahat almıştım. Akademi’dekl derslerim için de Kemal Beyi vekil bıraktım Böylece Ankara yolcu luğu İçin hazırlığa başladım.
Bir gün Şehzade Ömer Faruk Efendi beni gör mek üzere evime geldi. Anadolu'ya geçmek ve Mil li Mücadeleye katılmak hususunda ısrar ediyordu. Durumu tartıştık.
M M Grubu’ndan arkadaşlarla görüştüm: — Mustafa Kemal, Abdülmecit’i istiyordu: O gidemedi Bari oğlunu götürelim. Bu. herhalde yan Uş bit hareket olmaz, dedim.
Şehzadeyi de beraber götürmek kararına var dık. Hareket günümüz gelip çattığı zaman, ölümle bu kadar yüz yüze gelmiş, esaret acısı tatmış, ıs tırap çekmiş, gurbetin çilesini tecrübe etmiş ben dahi heyecan içindeydim. Ömer Faruk Efendi İçin vapurun ön ambarlarının altında özel bir yer hazır lanmıştı. Öyle bir hususi yer ki bir İnsan bprada ancak iki büklüm yarı yatmış vaziyette kalabilirdi. Hava, çok ince tahta aralıklarından gelecekti. Çün kü, üzeri, kolaylıkla kaldırılamayacak kalınlıkta tah talarla döşenmiş ve onun üzerine de ağır eşya balyaları konulmuştu. Yolda bir fırtına olsa, o bal yalan kaldırıp Şehzadeyi .kurtarmak cidden zordu. Karadeniz'e çıkıyorduk ve mevsim de fırtına mev simiydi
«Ben, Anodolulu bir koyun tüccarı olmuştum. Kılık kıyafetim öylesine ustalıkla değiştirilmişti. Adım da «Ali Efendi» idi. Yanımdaki evrakım, nü fus tezkerem, vizem hepsi bu isme ve mesleğe gö re hazırlanmıştı.
«Boğaz ve ötesi tâ inebolu açıklarına kadar General Milne'in Karadeniz filosunun kontrolü al tındaydı İngilizler, o günlerde Anadolu'yu malze me ve vasıtasızlıktan bunaltmak kararında olduk ları için nefes aldırmıyor kuş uçurtmuyorlardı. Ni tekim. hareketimizde önce öylesine sıkı iki kont rol yapıldı ki eşya balyelerine doğru giden memur ların döşeme üzerinde her attığı adım bizi heye candan bunaltıyordu. Nihayet hareketimize İzin ver diler.
« ... İnebolu'ya uğrayan vapurlar rıhtıma değil de açıkta demirlerler Kayıklar gelir, yolcuları alır, sahile çıkarır. Bizim de öyle oldu. İşte o anda he yecanımız, basiretimizi bağlamış olmalı kİ büyük bir hata yaptık Osmanlı padişahının damadı, veli- ahdin oğlu Şehzade Ömer Faruk Efendinin İnebo lu'ya geldiğini, yola çıkmamız sırasında olduğu ka dar gizli tutmamız şartken buna riayet etmedik. Ar tık vatan topraklarında olmanın huzuru İçinde, o balyelerin altındaki tahta bölmelerden yarı baygın çıkan genç ve endamlı şahsiyetin kim olduğunu söyleyiverdik. Bu açıklamanın sebepleri arasında, İtiraf edeyim kİ şehzadenin bayılmış olması ve te davisine ihtiyaç hissedilmesi de vardı. Kolay değildi. Sahilde Şehzadenin tedavisi yapılırken gelenin kim olduğu haberi bütün İnebolu’ya ne çabuk da yayılmıştı Kadın, erkek, çocuk, genç, İhtiyar sahi le koşuyordu. Bir anda davullar, zurnalar, serhat, türküleri gökleri inletmeye başlamıştı. Cidden şa şırmıştık. Ellerinde bayraklar halk sahili doldur muştu. Her tarafta sllahlaı patlıyordu, inebolu a- çıklarında dürbünle çevreyi gözetlediklerini görüyor d u k... Kaymakam ve diğer resmi görevliler, hepsi bu şenliğe katılm ışlardı... Bazıları da Ankara'ya telgraf yağdırıyorlardı. Kimileri de gelenin Şehza de Ömer Faruk Efendi değil de babası Abdülmeclt Efendi, hatta kayınbabası Altıncı Mehmet Vahdet tin olduğunu zannetmişlerdi. Köylülerin
«Padlşa-Şehzade Ömer Faruk Efendi'yl İnebolu'ya götüren ve Mustafa Kemal Paşa'dan aldığı emir üzerine Şehzadeyi tekrar İstanbul'a döndüren General Asım Gündüz'ün Ulvi Bey tarafından yapılmış bir karikatürü,
MUSTAFA
KEM AL,
ŞEH ZA D E
FA RU K’UN
A N A D O L U ’YA
GELM ESİNİ
İSTEMEDİ
hımız geldi» sesleri ayyuka çıkıyordu. Şaşırıp kal mıştık. öylesine heyecan içinde ve yorgunduk kİ geceyi inebolu'da geçirmek ve ertesi gün Ankara' ya doğru yola çıkmak kararını verdik.
«Genç şehzade kendisine gelmişti. Halkın, ken dİ davası İçin aralarına katılanlara gösterdiği bu gönülden alakayı ve sevgiyi asta beklemiyor, ü- mit etmiyordu. ( ...) Ankara'ya, Mustafa Kemal Pa- şa'ya telgraf çektim. Şehzade Ömer Faruk Efendi ile birlikte İnebolu’ya geldiğimizi, o geceyi kasa bada geçirerek hareket edeceğimizi bildirdim.»
Faruk Efendinin İzlenimleri
B
undan sonrasını da Ömer Faruk Efendinin ağ zından dinleyelim:«Eşraftan birinin evinde öğle yemeğini hep bir arada yedik. Onlar gittikten sonra ben bahçeye İn miştim. Bir kanun neferi (inzibat eri) geldi; selam' vererek bir telgraf uzattı. Bu telgraf bizzat Türki ye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa da geliyordu. Açıp okuduğum zaman beynimden vurulmuşa döndüm.»
Mustafa Kemal Paşa'dan gelen telgrafın metni gençlerimizi nhlç anlayamayacağı kadar ağ dalı bir OsmanlIca İle yazılmıştır. Pohpohlama de yimlerini bir yana itersek telgrafın özü şudur:
Makine Başında
ğ nebolu’da Şehzade Ömer Faruk Efendi Hz. ne Tel I grafnamenizl memnuniyetle aldık. Anadolu’ya gel ■ meniz; geçmişteki üzüntülü örneklerinden de anlaşılacağı gibi saltanat erkânı arasında bazı olumsuz yorumlara yol açabilir ve tam bir birlik ve
beraberlik halinde bulunan kamuoyunu yeniden ka rışıklığa düşürebilir. Bu da fevkalade sakıncalıdır. Onun için vatan ve milletin, saltanat hanedan ve erkânının hizmetinden istifade edecekleri zaman gelinceye kadar şimdilik İstanbul’da oturmanız, bi linen vatanseverliğiniz gereği görüldüğü arz olu nur.
Saygılarımla. 27.4.37 (1921) Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal «Bunun üzerine derhal ikinci bir telgraf çeke rek, «ancak vatan ve askerlik vazifesi için geldiği mi, siyasi bir düşüncem olmadığını arzu ettikleri takdirde beni dosdoğru cepheye sevk etmelerini ve bunu da muvafık görmedikleri takdirde beni di ledikleri yerde enterne etmelerini, bunu da muva fık görmedikleri takdirde doğru Avrupa'ya gönder melerine müsaade edilmesini» rica ettimse de ce vap verilmedi. Derin bir düş kırıklığına uğramış tım. O zaman 23 yaşındaydım, tecrübesizdim, tees sürüm pek derin oldu.»
Kastamonu ve havalisi Kuvayl Milliye K. Mu hittin Paşa da Şehzade Ömer Faruk Efendinin ge ri çevrilişi ile ilgili olarak İzlenimlerini şöyle belirt miştir:
«Dönmeyi asla İstemediğine, düşünmediğine kaniim. Nitekim beni de şaşırtan dönüşü kendisini öyle müteessir etmişti kİ tarifi güçtür. Hadisenin içyüzünü Asım Paşadan dinlediğim zaman 'keşke hiç gelmeseydi, yola cıkarılm asaydı’ diye düşün müştüm.»
Abdülmecit Efendinin Dedikleri
A
bdülmecit Efendi de bu konuda düşüncelerini şâ/ie açıklam ıştır: «Daha scvıra öğrendiğime göre Ankara'nın dostu olan bir yabancı, haneda na mensup bir şahsiyetin Milli Mücadele safında olmasının bilhassa İngilizler tarafından İstismar edileceğini, Anadolu'nun müdafaasına karşı nisbe- ten tarafsız davranan İtalyan ve Fransızları da aleyhimize sevk edeceğini' ihtar etmiş. Bu ihtima li mümkün ve akla yakın görmüştüm.»ASIM GÜNDÜZ’e gelince o da şu yargıda bulu nuyor:
«Zannediyorum ki bu ‘hayırhah yabancı dost’ un uyarısı da tesir etmiştir. Fakat asıl manevi en dişe, İnebolu’da genç şehzadeye karşı gösterilen büyük tezahüratın Milli Mücadele'nin gayesi üze rinde husule getireceği şüphelerde toplanmıştı. Ömer Faruk Efendinin şahsiyeti anlaşıldığı andan beri telgrafhane, tebrik duygularını anlatan yüzler ce sevinç seslenişi ele doldurmuştu. Bu tezahürat önceden hesaplanmamış hatta beklenmemiştl.»
ŞEHZADE FARUK EFENDİ'NİN YORMU'na ge^ linçe, o da şu düşünceyi ileri sürmüştür:
«Birkaç ay sonra Millet Meciisi’nde benim İçin sorulan suale şöyle cevap verilmişti: ‘ingilizler ve ya Saray tarafından gönderilmiş olması ihtimaline karşı kendisini iade etmek mecburiyetinde kaldık, o esnada vaziyetler değişti, bize artık İhtiyaç kal madı.»
Bu bilgileri; gizil oturum tutanaktan. Asım Gün düz'ün İhsan Ilgar tarafından derlenen «Hatırala rım» (sf 41—45) ve Mustafa Müftüoğlu’nun «Yatan Söyleyen Tarih Utansın» (c. 4, sf. 221—234) yapıt larından derledik.
Şehzade Faruk olayı, yakın tarihimizi incele^ yen koskoca yapıtlarda bile birkaç satırla geçiş tirilmektedir. Kimileri de «Atatürk, Şehzade Faruk’ u Ankara'ya davet etmiş, inebolu'da yapılan büyük sevgi gösterilerini duyunca bu kararından vaz geç miş, İstanbul'a geri çevirmiştir» yargısında bulun maktadır. Görülüyor kİ, Atatürk’ün de açıkladığı gM bi, Şehzade Faruk Efendi, inebolu’ya getirilmeden önce Atatürk'ün onayı alınmamıştır.
Şehzade Ömer Faruk'un Anadolu’ya geçmek tutkusuna gelince, Bu sorunun, bu tutkunun altın da yatan nedenler İçin ancak kimi varsayım lar üze rinde durabiliriz:
a) Ömer Faruk, bu girişimlerinde içtenlikli ola bilir,
b) ikinci İnönü utkusu, Saray çevresinde Ulu sal direnişin kesin başarıya ulaşacağına değgin kanıları pekiştirmiştir. Kesin zaferden sonra karşı laşılacak sert tutumun sezinlenmesi ve herhangi operasyonun dışında kalmak,
c) Veliaht Abdülmecit Efendi Anadolul’ya geç meyi reddettiğine göre onun yerine saltanat ve hi lafet makamına geçmek.
Hangi nedene dayanırsa dayansın. Şehzade Ömer Faruk Olayı. Sarayın Anadolu’ya attığı bir paraketedir. Daha llerlkl tarihte Vahdettln’ln bir geceyarısı apar topar İngiliz himayesine sığınma sında bu paraketeden beklenilen sonucun alınma mış olmasının da payı vardır.
