T.C.
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI
GEÇ YAPRAKLANAN VE YAN DALLARDA YÜKSEK ORANDA MEYVE VEREN YENİ CEVİZ TİPLERİNİN (J .REGIA L.) SELEKSİYON ISLAHI
DOKTORA TEZİ
Hazırlayan: Sebahattin YILMAZ Danışman: Prof. Dr. Yaşar AKÇA
GEÇ YAPRAKLANAN VE YAN DALLARDA YÜKSEK ORANDA MEYVE VEREN YENİ CEVİZ TİPLERİNİN (J. REGIA L.) SELEKSİYON ISLAHI
DOKTORA TEZİ
Hazırlayan: Sebahattin YILMAZ Danışman: Prof. Dr. Yaşar AKÇA
BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI
GEÇ YAPRAKLANAN VE YAN DALLARDA YÜKSEK ORANDA MEYVE VEREN YENİ CEVİZ TİPLERİNİN (J. REGIA L.) SELEKSİYON ISLAHI
Sebahattin YILMAZ DOKTORA TEZİ
Bu tez 14/09/2007 tarihinde aşağıda belirtilen jüri tarafından oybirliği/ ile kabul edilmiştir.
Ünvanı, Adı ve Soyadı
Başkan : Prof. Dr. Yaşar AKÇA Üye : Prof. Dr. Menşure ÇELİK Üye : Doç. Dr. Salih KAFKAS Üye : Doç. Dr. Kenan YILDIZ Üye : Doç Dr. Yakup ÖZKAN
ONAY:
Bu tez, .../.../... tarih ve ... sayılı Enstitü Yönetim Kurulu tarafından belirtilen jüri üyelerince kabul edilmiştir.
ÖZET
GEÇ YAPRAKLANAN VE YAN DALLARDA YÜKSEK ORANDA MEYVE VEREN YENİ CEVİZ TİPLERİNİN (J. REGIA L.) SELEKSİYON ISLAHI
Sebahattin YILMAZ Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı
Doktora Tezi 2007–151 Sayfa Danışman : Prof. Dr. Yaşar AKÇA Jüri : Prof. Dr. Menşure Çelik Jüri : Doç. Dr. Yakup ÖZKAN Jüri : Doç. Dr. Salih KAFKAS Jüri : Doç. Dr. Kenan YILDIZ
Bu çalışma 2004–2007 yılları arasında ülkemizin önemli ceviz üretim bölgelerinden birisi olan Tokat ilinin Niksar ilçesinde, geç yapraklanan ve yüksek oranda yan dallarda meyve verimi gösteren tiplerin seçimi amacı ile yürütülmüştür. Araştırma kapsamında ilçe merkezi ile 45 köy ve kasabada 290–1300 m arasında farklı yüksekliklerde bulunan 12.000 ağaçlık bir populasyondan toplam 93 tip incelenmiştir. 2004 yılı 4 Nisanda meydana gelen don olayı populasyonda geç yapraklanmanın belirlenmesinde önemli bir fırsat ortaya çıkarmıştır. İncelenen tipler aşılanarak çoğaltılmış, Payne, Serr, Hartley, Pedro, Chandler, Franquette, Şebin, Bilecik ve Yavuz çeşitleri ile birlikte aynı koleksiyon bahçesine dikilmişlerdir. Yapılan ‘Tartılı Derecelendirme’ sonucunda geç yapraklanma ve iyi meyve kalitesi; yan dallarda meyve verimi ve iyi meyve kalitesi; geç yapraklanma ile birlikte yan dallarda meyve verme ve iyi meyve kalitesi özellikleri bakımından toplam 12 tip seçilmiştir. Seçilen tiplerde UPOV ölçütlerine göre ayrıntılı pomolojik, fenolojik ve ağaç özellikleri belirlenmiştir. Ayrıca tiplerin meyvelerinin element ve yağ içerikleri ile yağ asidi kompozisyonları saptanmıştır. Seçilen tiplerin meyve ağırlıkları 7,05–12,30 g, iç ağırlıkları 3,71– 6,71 g, iç randımanları % 42,25–61,39, meyve kalınlıkları 26,64–34,45 mm, meyve genişlikleri 24,98–31,83 mm, meyve boyları 30,61–39,75 mm, kabuk kalınlıkları ise 0,82–1,61 mm arasında saptanmıştır. Seçilen tiplerin içleri çoğunlukla kolay çıkarılabilir ve iç renk yoğunlukları çoğunlukla açık ve orta düzeyde, yan dallarda meyve verme oranları ise % 20 ile % 85 arasında saptanmıştır. Tiplerin koleksiyon bahçesindeki yapraklanma zamanları ve sıralamaları orijinlerinden farklı bulunmuş olup en erkenci tip Franquette’ten 15, en geçci tip ise 6 gün önce yapraklanmaktadır. Seçilen tiplerin ileri düzeylerde incelenmesine devam edilmektedir.
Anahtar Kelimeler : Ceviz, ıslah, seleksiyon, geç yapraklanma, yan dallarda meyve verme, Niksar
ABSTRACT
SELECTION OF LATE LEAFING AND LATERALLY FRUITFUL WALNUT TYPES (J. REGIA L.) BY SELECTION FROM NATIVE POPULATION
Sebahattin YILMAZ Gaziosmanpaşa University
Graduate School of Natural and Applied Science Department of Horticultural Science
Doctora Thesis 2007_151 Pages Supervisor : Prof. Dr. Yaşar AKÇA
Jury : Prof. Dr. Menşure Çelik
Jury : Assoc. Prof.Dr. Yakup ÖZKAN Jury : Assoc. Prof.Dr. Salih KAFKAS Jury : Assoc. Prof.Dr. Kenan YILDIZ
This research has been implemented to select late leafing and laterally fruitful superior walnut seedling trees for 4 years between 2004 and 2007 from the population of Niksar district of Tokat province which is an important walnut production area of Turkey. 93 walnut types were preselected among 12000 seedling trees those are grown at altitude between 290 and 1300 m. A late spring frost occurred at 4 April 2004 had proved an opportunity to select late leafing trees. Preselected types were propagated by grafting and planted to an orchard with Payne, Serr, Hartley, Pedro, Chandler, Franquette, Şebin, Bilecik, Yavuz cultivars. Preselections were evaluated by Weight Ranked Method and 12 of them found promising by their late leafing, laterally fruitful and good fruit quality characteristics. Detailed pomological, phenological and tree features were observed on original trees and recorded according to UPOV criterions. Also mineral, oil content and oil compositions of kernels of selected types were determined. Fruit weights of selected types were found between 7.05 and 12.30 g, kernel weights between 3.67 and 6.71 g, kernel percentages between 42.25 and 61.39 %. Fruit thickness of selected types were found between 26,64 and 34,45 mm, fruit width between 24.98 and 31.83 mm, fruit height between 30.61 and 39.75 mm, shell thickness between 0.82 and 1.61 mm. Ease of kernel removal of selected types were found generally easy and medium and intensity of kernel color were generally found light and medium. Percentages of lateral fruitfulness of selected types were found between 20 % and 85 %. Selected types were leafed out 6 and 15 days before Franquette cultivar at collection garden. The time and rank of leafing out dates of selected types in collection garden have been found different from their origins. Further investigations on selected types have been going on.
Key Words: Walnut, breeding, selection, late leafing, lateral fruitfulness, fruit quality, Niksar
TEŞEKKÜR
Doktora öğrenciliğim boyunca moral desteği ve yol göstericiliği ile yardımlarını gördüğüm tez danışmanım, hocam ve Bahçe Bitkileri Bölüm Başkanı Prof. Dr. Yaşar Akça’ya, tez izleme komitesindeki değerli hocam Prof. Dr. Menşure Çelik’e, çalışmamın değişik aşamalarında bilgileri ve yardımlarıyla desteğini gördüğüm Doç. Dr. Yakup Özkan’a teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim.
Uzun süren doktora öğrenciliğim boyunca gösterdiği sabır ve anlayış için eşime, kıymetli ve en güzel zamanlarından, farkında olmasalar da, bana verdikleri için çocuklarıma, verdiği destekler için aileme şükranlarımı sunarım. Laboratuar çalışmalarında yardımcı olan Toprak Bölümü araştırma görevlisi Dr. Selma Öztekin’e, Yüksek Lisans öğrencisi Yener Kortan Tosun’a teşekkür ederim. Bölümümüzün diğer öğretim elemanlarına, arazi çalışmalarında emeği geçen bölüm çalışanlarına ve burada anmayı unuttuğum, yardımları dokunan herkese teşekkürlerimi sunarım.
İÇİNDEKİLER
ÖZET... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III
İÇİNDEKİLER... IV ŞEKİLLER LİSTESİ... IIX
ÇİZELGELER LİSTESİ... X KISALTMALAR LİSTESİ... XII
1.GİRİŞ... 1
2. LİTERATÜR ÖZETLERİ... 9
2.1.Ceviz Islahının Tarihi ve Islah Amaçları……….... 9
2.2. Türkiye’de ve Yurt Dışında Yapılan Ceviz Islah Çalışmaları……… 12
2.3.Adaptasyon Çalışmaları …………...………...……… 20
2.4.Genetik Kaynakların Belirlenmesi ve Kullanımı……….……….…….. 23
2.5.Yan Dallarda Meyve Verimi, Geç yapraklanma ve Geç Çiçeklenme………. 24
2.6.Cevizlerin Bakteriyel Yanıklık (Xanthomonas), Antraknoz (Gymonia leptostyla), İç Kurdu (Cydia/Carpocapsa/Laspeyresia pomonella) Gibi Hastalıklara Dayanımları………...……… 29 2.7. Cevizlerin Protein, Yağ ve Element İçerikleri ile Yağ Asidi Kompozisyonları………...………. 30 3. MATERYAL VE METOT... 37
3.1.Materyal... 37
3.1.1. Araştırma Alanının Coğrafi Özellikleri………..………... 37
3.1.1.1. Genel Coğrafi Özellikler……….…..……...… 37
3.1.1.2. Çalışma Alanındaki Ceviz Populasyonun Durumu……….. 39
3.1.1.3. Genel İklim Özellikleri……..….……….…..…………... 42
3.1.1.4. İlkbahar Dönemi Sıcaklıkları………...…………..………. 43
3.2.Metot……… 45
3.2.1. Populasyon İçerisinden Geç Yapraklanan Tiplerin Seçilmesi………….. 45
3.2.2. Populasyon İçerisinden Yan Dallarda Yüksek Oranda Meyve Veren Tiplerin Seçilmesi……….………...
3.2.3.Tartılı Derecelendirme Yöntemine Göre Tiplerin Seçimi…………... 46
3.2.4. İncelenen Tiplerin Pomolojik Özelliklerinin Belirlenmesi…….………... 48
3.2.4.1.Meyve Boyutları……… 48
3.2.4.2. Meyvelerin Sütur Boyunca Uzunlamasına Şekli………...…………... 49
3.2.4.3. Meyvelerin Sütura Dik Uzunlamasına Şekli……… 50
3.2.4.4. Meyvelerin Enine Kesit Şekli……….…….. 50
3.2.4.5. Meyve Yuvarlaklık İndeksi………...……. 50
3.2.4.6. Meyvelerin Alt Kısmının Şekli ………....………… 50
3.2.4.7. Meyvelerin Uç Kısmının Şekli………. 50
3.2.4.8. Meyvenin Uç Çıkıntısının Belirginliği………. 51
3.2.4.9. Pedin Meyve Üzerindeki Pozisyonu………. 51
3.2.4.10. Pedin Meyve Üzerindeki Belirginliği………. 51
3.2.4.11. Pedin Yanak Üzerindeki Genişliği……….………… 51
3.2.4.12. Ped Boyunca Bulunan Yarıkların Derinliği……….…………... 51
3.2.4.13. Kabuk Yüzeyinin Yapısı (Kabuk Pürüzlülüğü)……….. 52
3.2.4.14. Kabuk Kalınlığı………..………..….. 52
3.2.4.15. Meyve Kabuğunun İki Diliminin Birbirine Tutunma Durumu…….. 52
3.2.4.16. Primer ve Sekonder Ayırıcı Zarların Kalınlığı………... 52
3.2.4.17. Meyve İçinin Kabuktan Ayrılma Durumu……….. 52
3.2.4.18. İç Renginin Yoğunluğu………... 53
3.2.4.19. İç Randımanı………... 53
3.2.4.20. Boş Meyve, İçte Büzüşme, İç Çürüklüğü ve İç Kurdu Oranları…… 53
3.2.5. Seçilen Tiplerin İç Cevizlerinin Kimyasal Kompozisyonlarının Belirlenmesi………. 53 3.2.5.1. Toplam Yağ , Protein ve Kül Miktarlarının Belirlenmesi……… 54
3.2.5.2. İç Cevizlerin Fosfor, Potasyum, Demir, Bakır, Kalsiyum, Sodyum, Mangan, Magnezyum ve Çinko İçeriklerinin Belirlenmesi………... 54 3.2.5.3. Yağ Asit Kompozisyonlarının Saptanması………... 54
3.2.6. Seçilen Tiplerde Çiçeklenme Özelliklerinin Belirlenmesi……… 55
3.2.6.1. Erkek Çiçeklerin (Kedicik) Sayısı………... 55
3.2.6.3. Erkek ve Dişi Çiçeklenme Zamanlarının Karşılaştırılması
(Dikogami)……….
56
3.2.7. Seçilen Tiplerde Ağaç Özelliklerinin Belirlenmesi………...………...…. 56
3.2.7.1.Ağacın Gelişme Kuvveti………...………..…...… 56
3.2.7.2.Ağacın Büyüme Habitüsü…………...………..…. 56
3.2.7.3. Dalların Sıklığı………...……….….. 56
3.2.7.4. Meyve Gözlerinin Ağaç Üzerinde Hakim Olarak Bulunduğu Yer….. 57
3.2.7.5. Bir Yıllık Sürgünlerin Rengi………..……...………... 57
3.2.7.6. Yaprakçıkların Şekli………...….. 57
3.2.7.7. Yaprak Eksenin Ağaç Üzerinde Kalma Durumu……….. 57
3.2.7.8. Meyvelerin Olgunlaşma Zamanı……….. 57
3.2.7.9. Meyve Yeşil Kabuğunun Meyve Düştükten Sonra Ağaçta Kalma Durumu………...………... 58 3.2.7.10. Ağacın Yaşı, Boyu, Bulunduğu Koordinatlar ve Deniz Seviyesinden Yüksekliği………...……… 58 3.2.7.11.Seçilen Tiplerde Hastalık ve Zararlıların Belirlenmesi…………..…. 58
4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI ... 59
4.1. 2004 Yılı Sonuçları... 59
4.1.1 Fenolojik Özellikler………...………. 59
4.1.2. Pomolojik Özellikler………...………... 61
4.1.2.1.Meyve Boyutları ve Yuvarlaklık İndeksleri……… 61
4.1.2.2.Meyve Ağırlığı, İç Ağırlığı, Kabuk Kalınlıkları ve İç Randımanları . 61 4.2. 2005 Yılı Sonuçları………. 65
4.2.1. Fenolojik Özellikler………. 65
4.2.2. Pomolojik Özellikler……… 65
4.2.2.1. Meyve Boyutları ve Yuvarlaklık İndeksi………. 65
4.2.2.2.Meyve Ağırlığı, İç Ağırlığı, Kabuk Kalınlığı ve İç Randımanı……… 66
4.2.3. Tiplerin Yan Dal Verimlilikleri………. 67
4.3. 2007 Yılı Sonuçları………. 73
4.3.1.Fenolojik Özellikler……… 73
4.5. Seçilen Tiplerin Yapraklanma Tarihleri………. 78
4.6. Seçilen Tiplerin Yan Dallarda Meyve Verimleri……….………... 79
4.7.Seçilen Tiplerin Pomolojik Özellikleri……… 80
4.7.1.Meyve Boyutları ve Yuvarlaklık İndeks Değerleri……… 80
4.7.2.Meyve Ağırlıkları, İç Ağırlıkları, Kabuk Kalınlıkları ve İç Randımanları 81 4.7.3. Seçilen Tiplerde Boş Meyve, İçte Büzüşme, İç Çürüklüğü ve İç Kurdu Oranları…….……….…... 85 4.7.4.Seçilen Tiplerin İç Cevizlerinin Kimyasal Kompozisyonları…...…….. 85
4.7.4.1. Seçilen Tiplerin Yağ Asitleri Kompozisyonları…………...………… 86
4.8.Seçilen Tiplerin Tanıtımı…...…...………... 89
5. TARTIŞMA VE SONUÇ... 113
KAYNAKLAR ... 127
EKLER………..………. 139
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 3.1. Tokat ili uydu görüntüsü………..……….………... 40 Şekil 3.2. Niksar ilçesi ve topraklarının uydu görüntüsü………. 40 Şekil 3.3. Reseptif dönemde dişi çiçekler ve polen yayma döneminde erkek çiçekler (Orijinal)….……….. ………….………
55
Şekil.4.1. Tokat merkez 2004 yılı 15 Mart ve 15 Nisan arası en yüksek, en düşük ve ortalama sıcaklıkların değişimi………..……….
60
Şekil 4.2. Niksar oluklu köyünde 2004 ilkbahar dönemi dondan zarar görmüş bir ceviz ağacı (Orijinal)……….………...
60
Şekil 4.3. 60 NG 1 tipine ait ağaç (2007 ilkbahar dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal).……….…..……….………..
90
Şekil 4.4. 60 NVG 2 tipine ait ağaç (2007 ilkbahar dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal) ………..
92
Şekil 4.5. 60 NG 7 tipine ait ağaç (2005 yaz dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal)…….………..
94
Şekil 4.6. 60 NVG 10 tipine ait ağaç (2005 yaz dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal)……….………..
96
Şekil 4.7. 60 NG 32 tipine ait ağaçtan bir görüntü (2005 yaz dönemi) ve
meyvelerin genel görünüşü (Orijinal)…..………
98
Şekil 4.8. 60 NV 44 tipine ait ağaç (2005 yaz dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal)………..….………
100
Şekil 4.9. 60 NV 58 tipine ait ağaç (2005 yaz dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal)……...………
102
Şekil 4.10. 60 NV 59 tipine ait ağaç (2005 yaz dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal)……….……..………
104
Şekil 4.11. 60 NVG 61 tipine ait ağaç (2005 yaz dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal)………...
106
Şekil 4.12. 60 NV 81 tipine ait ağaç (2005 yaz dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal)………...
Şekil 4.13. 60 NVG 82 tipine ait ağaç (2005 yaz dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal)………...
110
Şekil 4.14. 60 NV 84 tipine ait ağaç (2005 yaz dönemi) ve meyvelerin genel görünüşü (Orijinal)……….………...……...
ÇİZELGELER LİSTESİ
Çizelge 1.1. Dünyada önemli ceviz üreticisi ülkelerin 1990-2004 yılları arası üretim
miktarları………..………....
2
Çizelge 3.1. Seleksiyon çalışması yapılan köyler, ceviz ağacı sayıları ve
yükseklikleri……….………...….…..………...
41
Çizelge 3.2. Niksar ilçesi uzun yıllar meteorolojik ortalamaları………..……... 44 Çizelge 3.3. Tiplerin seçiminde kullanılan Tartılı Derecelendirme metodu ve
karakterlerin önem dereceleri………...………..……….
47
Çizelge 3.4. Türk Standartları Enstitüsü ve A.B.D. Kabuklu Ceviz Boyut
Standartları………...………
49
Çizelge 4.1. 2004 yılında meyve örneği alınan tiplerin pomolojik özellikleri...… 62 Çizelge 4.2. 2004 yılında incelenen ve 2005’te yeniden meyve örneği alınan
tiplerin pomolojik özellikleri………...…………....
68
Çizelge 4.3. 2005 yılında meyve örneği alınan tiplerin pomolojik özellikleri……… 71 Çizelge 4.4. İncelenen tiplerin deniz seviyesinden yükseklikleri, 2005 yılında
orijininde, 2007 yılında orijin ve koleksiyon bahçesindeki yapraklanma
tarihleri………...………...………
74
Çizelge 4.5. İncelenen tiplerin tartılı derecelendirme puanları……….……...… 77 Çizelge 4.6. A, B ve C tartılı derecelendirmelerine göre seçilen tipler ve
puanları….……….………...
78
Çizelge 4.7. Seçilen tiplerin denizden yükseklikleri, yan dallarda meyve verme
oranları ve yapraklanma tarihleri………...………...………
80
Çizelge 4.8. A tartılı derecelendirmesi neticesinde seçilen tiplerin önemli meyve
özellikleri………..
83
Çizelge 4.9. B tartılı derecelendirmesi neticesinde seçilen tiplerin önemli meyve
özellikleri…………..………..………..
83
Çizelge 4.10. C tartılı derecelendirmesi neticesinde seçilen tiplerin önemli meyve
özellikleri…………..………
84
Çizelge 4.11. Seçilen tiplerin toplam yağ, kül, protein ve element
içerikleri……….………...
Çizelge 4.12. Seçilen tiplerin yağ asidi kompozisyonları…….………...…… 88
Çizelge 4.13. 60 NG 1 tipine ait özellikler….………..…… 89
Çizelge 4.14. 60 NVG 2 tipine ait özellikler…………...………...……. 91
Çizelge 4.15. 60 NG 7 tipine ait özellikler……….………..… 93
Çizelge 4.16. 60 NVG 10 tipine ait özellikler………...……...… 95
Çizelge 4.17. 60 NG 32 tipine ait özellikler…….………..….. 97
Çizelge 4.18. 60 NV 44 tipine ait özellikler…….………...…... 99
Çizelge 4.19. 60 NV 58 tipine ait özellikler……….………..…….. 101
Çizelge 4.20. 60 NV 59 tipine ait özellikler……….………..………….. 103
Çizelge 4.21. 60 NVG 61 tipine ait özellikler………..……….…... 105
Çizelge 4.22. 60 NV 81 tipine ait özellikler…….………..………….. 107
Çizelge 4.23. 60 NVG 82 tipine ait özellikler………..……….…... 109
KISALTMALAR LİSTESİ
ABD : Amerika Birleşik Devletleri G.O.P.Ü. : Gaziosmanpaşa Üniversitesi
DFA : Dried Fruit Assocation, Kuru Meyveler Derneği GAP : Güneydoğu Anadolu Projesi
INRA : Institut National de la Recherche Agronomique, National Institute for
Agronomic Research, Fransa Milli Zirai Araştırma Enstitüsü
IU : International Unit, Uluslararası Unite
IUPAC : The International Union of Pure and Applied Chemistry, Uluslararası Temel ve
Uygulamalı Kimya Birliği
USDA :United States Department of Agriculture, Amerika Birleşik Devletleri Ziraat
Departmanı
1.GİRİŞ
Juglandaceae familyasından Juglans regia L., ülkemizde ve dünyada meyvesi için yetiştirilen en önemli ceviz türüdür. Ceviz, eski Yunan ve Roma döneminde ticaret kervanları tarafından İran’dan Avrupa’ya ve daha sonraları da değişik ülkelere İngiliz gemileri tarafından taşındığı için dünyada İran cevizi ya da İngiliz cevizi olarak bilinmektedir (Şen,1980; McGranahan and Leslie, 1990; Ramos,1998).
Ülkemizde J. regia L. haricindeki türler doğal olarak bulunmamaktadır. Dünya ceviz yetiştiriciliğinde J. nigra, J. hindsii, J. cinerea gibi Juglans türleri keresteleri ve sınırlı olarak da meyveleri için yetiştirilirler. Diğer Juglans türleri ve Paradox ve Royal gibi türler arası melezlerin J.regia yetiştiriciliğinde anaç olarak kullanılma potansiyelleri vardır (Ramos, 1998; Akça, 2005a; Anonim, 2006a).
Cevizin gen merkezi olan ülkemizde 4-5,5 milyon civarında tohumdan yetişmiş ceviz ağacı ve 4,5-5 milyon civarında da yeni dikilmiş ceviz fidanı varlığının bulunduğu bildirilmektedir (Akça, 2005b). Üretim miktarı bakımından ülkemiz önemli ceviz üreticisi ülkeler arasındadır.
Son 10 yıla kadar dünya ceviz üretiminde Çin ve Amerika Birleşik Devletlerinin ardından üçüncü olan Türkiye, 1990’lı yılların sonundan itibaren üçüncü sıradaki yerini yıllık yaklaşık 150.000 ton üretim yapan İran’a bırakmıştır. FAO verilerine göre ülkemizin 2004 yılı itibarı ile toplam ceviz üretimi 120.000 ton, Çin’in yıllık üretimi 415.000 ton, A.B.D.’nin üretimi 294.800 ton ve sıralamada bizden sonra gelen Ukrayna’nın 90.710 tondur. Türkiye tek başına Avrupa üretimin yaklaşık yarısı kadar bir ceviz üretimi yapmaktadır (Anonymous, 2007a). Yıllara göre değişmekle beraber 2004 yılı itibarı ile 26.422 ton ceviz üreten Fransa yaptığı reeksport sayesinde ve 290.000 ton üretimiyle A.B.D. dünya ceviz ticaretinde önemli
bir yeri sahiptir (Çizelge 1.1). Ürettiği cevizleri en büyük dış pazar olan Avrupa’ya bu iki ülke satmaktadır. Bunun altında büyük ölçüde standart çeşitlerle ve iyi kalitede ceviz üretmeleri yatmaktadır (Akça, 2005a).
Çizelge 1.1. Dünyada önemli ceviz üreticisi ülkelerin üretim miktarları (Ton)
Ülkeler 1990 1995 2000 2004 Çin 149.560 230.667 309.875 415.000 ABD 205.900 212.300 216.820 294.840 İran 44.482 119.218 130.605 150.000 Türkiye 115.000 110.000 116.000 126.000 Ukrayna V.Y. 76.121 4.995 90.700 Romanya 26.000 22.773 31.503 15.608 Fransa 24.571 21.687 28.615 26.422 İspanya 8.091 8.110 11.418 25.700 Yunanistan 22.988 22.692 23.518 20.181 Şili 8.350 9.800 11.340 14.500 Bulgaristan 25.406 7.204 6.000 4.502 Afganistan 5.100 5.000 5.000 5.000 Arjantin 8.500 8.600 8.900 9.000 Avustralya 920 700 850 850 Avrupa Toplam 204.202 276.547 300.941 330.371
V.Y. :Veri Yok Kaynak: FAO, 2007
Türkiye’deki mevcut ceviz üretiminin resmi rakamların altında, 70.000–75.000 ton civarında olduğu iddia edilmekte ve mevcut üretimimizin iç tüketime dahi yetmediği bu sebeple yurt dışından kayıtlı ve kayıt dışı yollarla ülkemize ceviz ithal edildiği bildirilmektedir (Akça, 2001b). Üretimimizin kendimize yetmediği tartışmasının dışında kaliteli, standart ve ekonomik anlamda ceviz yetiştiriciliği yapamadığımız bir gerçek olarak karşımızda
durmaktadır. Yüksek verimde ve kalitede üretim yapabilmek için kapama bahçelerimizin yetersizliği yanında buna imkân sağlayacak düzeyde iyi çeşitlerimizin sayısı da azdır. Ülkemiz üretiminin halen büyük çoğunluğu tohumdan yetişmiş ağaçlardan sağlanmaktadır.
Ülkemizde cevizle ilgili bilimsel çalışmalar ‘Marmara Bölgesi Cevizlerinin Seleksiyon Yoluyla Islahı Üzerine Araştırmalar’ adlı çalışma ile başlamıştır. Ölez (1971), Marmara bölgesinde seleksiyon yolu ile elde ettiği kıymetli tipleri aşı ile çoğaltmıştır. Bu aynı zamanda ülkemizde cevizde yapılan ilk aşı ile çoğaltma faaliyetidir. Çalışma sonucunda elde edilen tiplerin bir bölümü Yalova serisi olarak tescillenerek ülkemiz ceviz yetiştiriciliğine kazandırılmıştır (Ölez, 1971). Bu çalışmanın ardından en göze çarpan çalışma ise Şen’in (1980) ‘Kuzey Doğu Anadolu ve Doğu Anadolu Cevizlerinin Seleksiyon Yolu ile Islahı’ çalışmasıdır. Bu çalışma sonucunda 26 tip ümitvar bulunarak seçilmiş ve seçilen tipler Yalova Atatürk Bahçe Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsünde çoğaltılmıştır. Seçilen üstün özellikli tiplerin büyük çoğunluğunun Erzincan’ın Kemah ilçesinden olması sebebiyle Şen bazı bölgelerin ceviz popülasyonu bakımından daha üstün özellikler taşıdığına hükmetmiştir. İleriki dönemlerde dar bölgelerde yapılacak ayrıntılı taramaların daha iyi sonuçlar vereceği düşünülmüş ve ‘nokta seleksiyon’ yöntemi önerilmiştir.
Birçok araştırmacı ülkemizin değişik yerlerinde dar alanlarda ve genellikle meyve kalitesine odaklı seleksiyon çalışmaları yapmıştır. Bu çalışmaların sonucunda çok sayıda kıymetli tipler ortaya çıkarılmıştır (Şen ve Tekintaş, 1992; Akça, 1993; Beyhan, 1993; Özkan ve Şen, 1995; Aşkın ve Gün, 1995; Akça ve Ayhan, 1996; Yaviç,1997; Sütyemez, 1998; Bayazıt, 2000; Güven ve Güleryüz, 2001; Beyhan ve Demir, 2001; Ünver ve Çelik, 2005; Akçay ve Tosun, 2005).
Uluslararası literatür incelendiğinde özel ceviz ıslahında üzerinde en fazla durulan karakterler geç yapraklanma, yan dallarda meyve verme ve önemli ekonomik zarara yol açan hastalıklara karşı dayanım özellikleridir (Szentivasnyi, 1990; Germain, 1988a; Germain, 1988b; Tulecke and McGranahan, 1994; Ramos, 1998). Dünya’da Kaliforniya Üniversitesi
başta olmak üzere Fransa’da INRA gibi merkezler ileri düzeyde ıslah çalışmaları yapmaktadırlar. Seleksiyon ıslah yöntemini, ülkemiz gibi yabani popülasyonları fazla olan ülkeler kullanılmaktadır. Bitki ıslahı, genetik ve moleküler biyolojide elde edilen yeni bilgiler ışığında ıslah programları yürütülmektedir (McGranahan et al., 1998).
Islah amaçları arasında sadece çeşit değil anaç geliştirme de bulunmaktadır. Bunun yanı sıra yurt dışında çalışan araştırıcılar, geliştirdikleri çeşitler ile yetinmeyip dünyanın değişik yerlerindeki istedikleri özellikleri taşıyan genotipleri de çalışmalarına dahil etmektedirler. Örneğin, yan dallarda meyve verimi bakımından Orta Asya, İran, Afganistan ve Çin’deki ceviz genotiplerinin öneminin farkına varılmış ve buralarda özel araştırmalar yapılmıştır (Germain, 1993; Ramos, 1998, Atefi, 2001; McGranahan et al., 1990).
Dünya ceviz yetiştiriciliğinde kullanılan çeşitlerin geçmişine bakıldığında, çeşitlerin büyük çoğunluğunun doğal popülasyonlardan seçilmiş üstün özellikler gösteren tipler olduğu görülmektedir. Fransızların Franquette, Mayette, Amigo, İtalyanların Sorrento, Amerikalıların Payne çeşidi seleksiyon yolu ile elde edilmiş çeşitlerdir. Dünya ceviz yetiştiriciliğinde halen kullanılan bu çeşitler aynı zamanda melezleme ile elde edilen birçok yeni çeşidin ebeveynleri durumundadırlar (Ramos, 1998). Türkiye’deki çeşitlerin ise tamamı doğal ağaçlardan seleksiyon yolu ile elde edilmiş çeşitlerdir (Akça, 2005a; Anonim, 2006a).
Türkiye’de ceviz ıslah çalışmaları, Akça ve Sütyemez’in melezleme ile ıslah çalışmalarına başlamalarına kadar büyük ölçüde seleksiyon ıslahı yöntemiyle sınırlı kalmıştır (Akça, 2001b; Sütyemez, 2001). Yürütülen çalışmalarda genellikle meyve kalitesi önemli seleksiyon kriteri olarak ele alınmıştır. Belirlenen tiplerin çoğu çoğaltılamamış, ileri düzeyde incelemelere alınamamışlar, sadece makale, tez ve araştırma projelerinin kesin raporlarında kalmışlardır (Akça, 2001b). Seleksiyon çalışmalarında ve çeşit geliştirme aşamalarında önemli bir verim bileşeni olan yan dallarda meyve verme, geç yapraklanma, antraknoz ve iç kurdu gibi önemli hastalık ve zararlılara dayanım gibi karakterler büyük ölçüde göz ardı edilmiştir (Akça, 2005b).
Geç yapraklanan ceviz çeşitlerinde düşük oranda gerçekleşen yan dallarda meyve verme oranı ceviz bitkisinde en önemli verim faktörüdür. Yan dallarda meyve verme oranı yüksek çeşitler genel olarak erken yapraklanma özelliği göstermektedir. Bu nedenle ceviz ıslahçıları geç yapraklanma karakteri ile yan dallarda meyve verme karakterini bir bireyde toplamak amacıyla ıslah projeleri başlatmışlardır (Germain, et al., 1985; Szentivasnyi, 1990; Germain, 1997; Tamponi et al. 1997; Akça, 2001 c).
Dünya ceviz yetiştiriciliğinde önemli yere sahip ülkelerin çeşitleri incelenecek olursa, bu çeşitlerin verim ve meyve özellikleri yönünden üstün özelliklere sahip oldukları görülmektedir. A.B.D. (Kaliforniya) ceviz çeşitleri oldukça verimli ve genel olarak erken yapraklanan çeşitler olarak bilinirken; Fransız ceviz çeşitleri, geç yapraklanan ve yan dallarda meyve verimi düşük olan çeşitlerdir (Germain, 1988b). Ülkemiz gibi ilkbahar geç donlarının ceviz üretiminde ciddi bir sorun olduğu Fransa’da yapılan ıslah çalışmalarında, otuz yıl gibi bir sürede, geç yapraklanan ve yan dallarda yüksek oranda meyve veren çeşitlerin çaprazlanmasıyla, Fernor ve Fernette ceviz çeşitleri elde edilmiştir. (Germain, 1990b; Germain, 1999; Akça, 2001a). Kaliforniya Üniversitesi, Davis’de yapılan çalışmalarla da geç uyanan eski bir Fransız çeşidi olan Franquette’in ebeveyn olarak kullanılması ile Chandler, Pedro, Howard ve Midland gibi geç uyanan yeni çeşitler elde edilmiştir (Hendricks, 1997; McGranahan et al., 1998; Ramos; 1998). Melezleme çalışmaları bu merkezlerde halen devam etmekte olup son yıllarda ilk melez çeşitlerden daha iyi özellikler gösteren Sexton, Gillette ve Forde gibi çeşitler kullanıma sunulmaktadır (Anonymous, 2006). İyi meyve kalitesi ile birlikte geç uyanma ve yan dallarda meyve verimi bu çalışmalarda önemini korumaktadır.
Türkiye ceviz yetiştiriciliğinde en fazla kullanılan çeşitler Yalova–1, Yalova–3, Yalova–4, Şebin, Bilecik, KR–1 (Gültekin), KR–2 (Yavuz) ve 60 TU 1’dir. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsünce yürütülen yerli ve yabancı ceviz çeşitlerinin seçimi projesi kapsamında, Seleksiyon 1 aşamasında Yalova–1, Yalova–2, Yalova–3 ve Bilecik çeşitleri; Seleksiyon 2 aşamasında ise Şebin, Kaplan 86, Şen 1, KR–1, KR–2 ve 60 TU 1
çeşitleri seçilmiştir. Proje kesin raporunda Yalova–1, Yalova–2, Yalova–3, Yalova–4 çeşitleri ilkbahar geç donlarının risk oluşturmadığı yörelere, Şebin, Bilecik, KR–1, KR–2 ve 60 TU 1 çeşitleri ise ilkbahar geç donlarının sıklıkla yaşandığı bölgelere tavsiye edilmiştir (Ferhatoğlu ve ark.,1993).
Bu çeşitler içerisinde Yalova serisinde bazı yörelerde önemli verimsizlik sorunlarının yaşandığı bildirilmekte, verim ve erken meyveye yatma yönünden en iyi çeşidimiz olan Şebin’in ise iç kurduna hassas olduğu bildirilmektedir (Akça, 2001b). Yapılan adaptasyon çalışmalarında KR–1, KR–2 çeşitlerinin irilik ve meyve kalitesi bakımından iyi özellikler göstermelerine rağmen verim yönünden istenilen seviyede olmadıkları saptanmıştır (Akkuzu ve Çelik, 2001). Mevcut çeşitlerimiz bu görünüşleriyle ülkemizin ihtiyaçlarına cevap verecek düzeyde değillerdir.
Ülkemizde adaptasyon çalışmalarının yapılamamasıyla, mevcut çeşitlerimizin yapraklanma tarihlerinin ve verim potansiyellerinin ortaya konamamış ve bu durum farklı bölgeler için çeşit seçimlerinin tam anlamı ile yapılamamasına neden olmuştur. Öte yandan Yalova Atatürk Bahçe Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü’nün değerlendirmelerine göre, mevcut yerli çeşitlerimiz genel itibarı ile verim bakımından daha az verimli ve yapraklanma tarihleri bakımından da daha erken yapraklanmaktadırlar. Yerli çeşitlerimiz bu görünüşü itibarıyla en güvenli biçimde yüksek rakımdaki yerlerde yetiştirilebilirler. Geç yapraklanan ve yan dallarda meyve veren Chandler, Pedro, Midland vd. yabancı çeşitler son yıllarda ülkemiz ceviz yetiştiriciliğine girmiştir.
İlkbahar geç donları ceviz yetiştiriciliğinde önemli iklim risklerinden biridir. Bu donlar birçok ülkede olduğu gibi, ülkemiz ceviz üretiminin yapıldığı bölgelerde de yetiştiriciler için önemli bir sorundur. Cevizlerin çiçeklenme dönemindeki O °C’nin hemen altındaki sıcaklıklarda zarar görmesi, ilkbaharda geç donlarından kaçmaya imkan sağlayacak derecede geç uyanmayı kritik bir özellik haline getirmektedir. Ceviz yetiştiriciliğini geç yapraklanan ceviz çeşitleri ile yapmak, düşük sıcaklığın zararını önemli ölçüde azaltmaktadır.
Bu nedenle ceviz yetiştiriciliğini geniş alanlara taşımak ve mevcut üretim alanlarındaki ekonomik riskleri azaltmak için geç yapraklanan çeşitlere gereksinim duyulmaktadır (Kaşka, 2001; Akça, 2005a). İyi meyve kalitesine sahip, geç yapraklanan ve yüksek verim potansiyeline sahip yerli ceviz çeşitlerinin geliştirilmesi ülkemiz ceviz yetiştiriciliği için oldukça büyük önem taşımaktadır.
Tohumdan yetişmiş, geniş varyasyon gösteren ceviz popülasyonuna sahip ülkemizde geç yapraklanan ve iyi meyve özellikleri gösteren ağaçlar olabildiği gibi, yan dallarda meyve verme özelliği gösteren ağaçlarında bulunduğu bildirilmektedir (Akça, 2001a; Kaşka, 2001). Seleksiyon çalışmalarında ağaçların verim düzeylerinin belirlenmesinde yan dallarda meyve verimi özelliği aranmakla birlikte, geç yapraklanma ve yan dallarda meyve verme özellikleri birlikte aranmamıştır. Son yıllarda yürütülen çeşit seçimi ve ıslah çalışmalarında, geç yapraklanma ve yan dallarda meyve verme karakterlerinin önemi fark edilmiş ve bu yönde çalışmalara başlanmıştır (Özongun, 2001; Koyuncu ve ark., 2005).
Bu çalışmada ülkemizin önemli ceviz üretim ve işleme merkezlerinden biri olan Niksar’daki tohumdan yetişmiş ceviz popülasyonu incelenmiştir. Niksar, Türkiye ceviz yetiştiriciliğinde, üretime katkısı yanında ürün işleme sektörü ile de önemli bir merkezdir. İlçe içerisinde yerel olarak ‘sergen’ olarak ifade edilen küçük işletmelerde kabuklu cevizler kırılmakta, iç ceviz haline getirilmekte, paketlenmekte ve iç piyasaya sunulmaktadır. Niksar, kendi ceviz üretiminin yanında Bulgaristan, Kırgızistan, Özbekistan, Moldova, Romanya ve Ukrayna gibi ülkelerden ceviz ithal etmektedir. Cevizin ilçe ekonomisinde ticaret hacmi ve istihdam potansiyeli sebebi ile önemli bir yeri vardır. İlçede 1960 ve 1980 yılları arasında işlenen kabuklu ceviz miktarının 10.000 ton civarında olduğu bildirilmektedir. Son yıllarda ilçede işlenen kabuklu ceviz miktarı yıllık 3000 ton civarındadır ve bunun yarısı yerel üretimden gelmektedir.
Bu çalışma ile Niksar’daki ceviz popülasyonu sadece meyve kalitesi yönünden değil geç yapraklanma, yan dallarda meyve verme özelliklerini de içine alacak şekilde genişletilerek
incelenmiştir. Diğer çalışmalarda olduğu gibi, elde edilen tiplerin sadece iyi meyve kalitesine sahip olması amaçlanmamıştır. Çalışma sonucunda iyi meyve kalitesine sahip, hastalık ve zararlılara dayanıklı; geç yapraklanan, yan dallarda yüksek oranda meyve veren, hem geç yapraklanan hem de yan dallarda yüksek oranda meyve veren tiplerinin elde edilmesi amaçlanmıştır. Her iki karakter bakımından üstün özelliklere sahip bireylerin elde edilmesi için gereken uzun süreli melezleme ıslahı çalışmaları yerine mevcut popülasyondan seleksiyon ıslahı ile daha kısa zamanda değerli tiplerin bulunabilme yolu denenmiştir. Bu şekilde ortaya çıkarılacak kıymetli tipler ile ülkemizde ceviz yetiştiriciliği daha geniş alanlarda yapılabilir hale gelebilecektir. En önemli üretim riski olan ilkbahar geç donlarından zarar görmeyecek çeşitlerle ülkemiz standart ceviz üretimine katkıda bulunulmuş olunacaktır. İleride yapılabilecek ıslah çalışmalarında ebeveyn olarak kullanılabilecek geç yapraklanma özelliği gösteren ya da yan dallarda verim karakteristiği bakımından üstün özellikler gösteren tiplerin elde edilmesi ile de ülkemiz gen kaynaklarına katkı sağlanması amaçlanmıştır. Çalışmada selekte edilen tiplerin meyvelerinin besleyici özellikleri düşünülmüş, meyvelerin makro, mikro besin içerikleri, yağ miktarları ve yağ asidi kompozisyonları belirlenmiştir. Bu şekilde hem popülasyonun tanımlanması açısından yeni bilgiler elde edilmiş, hem de insan beslenmesine daha fazla katkı sağlayacak tiplerin belirlenmesine çalışılmıştır.
2. LİTERATÜR ÖZETLERİ
2.1.Ceviz Islahının Tarihçesi
Ceviz, Juglans regia, Çin’in batısındaki Xinjang eyaletinden Orta Asya’ya uzanan dağ sıralarında, Kazakistan ve Özbekistan’ın bir kısmında, Güney Kırgızistan’da ve Nepal’de, Tibet dağlarından ve Kuzey Hindistan’dan Pakistan’a ve batıda Afganistan’ı, Türkmenistan’ı İran ve Azerbaycan’ın bir kısmı ile Ermenistan, Gürcistan ve Türkiye’nin doğusunu içine alan bölgede doğal olarak yetişir. Ülkemizde gen merkezi olarak tarif edilen alanın Doğu Anadolu Bölgesi olduğu ve diğer bölgelerimizle birlikte Yunanistan ve Avrupa’daki cevizin kaynağının da Türkiye’nin doğu bölgeleri olduğu bildirilmektedir (McGranahan and Leslie, 1990).
Ülkemizin cevizin gen merkezi olduğu birçok araştırmacı tarafından belirtilmiş ve bazı önemli karakterler bakımından üstün özellikler gösteren ağaçların ülkemiz populasyonunda bulunduğu bildirilmiştir. Soğuklara dayanıklı ceviz genotiplerinin Kuzeydoğu ve Doğu Anadolu Bölgelerinin kışları çok soğuk geçen yerlerinde, antraknoza dayanıklı genotiplerin Karadeniz Bölgesinin bol yağış alan kısımlarında (McGranahan and Leslie, 1990), kuraklığa dayanıklı genotiplerin Güneydoğu Anadolu Bölgesinin kurak iklime sahip olan yerlerinde, düşük soğuklama gereksinimine sahip olan genotiplerin Akdeniz Bölgesinin kıyı şeridinde (Kaşka ve ark., 1996; Küden ve ark., 1997) bulunması olasıdır. Ayrıca, her bir ekolojideki ceviz populasyonu tohumla çoğaltma nedeniyle meyve iriliği, kabuk kalınlığı, verim, çiçeklenme tarihleri gibi çeşitli özellikler bakımından büyük varyasyon göstermektedir (Şen, 1986; Akça 2001a; Kaşka, 2001).
Bu genetik zenginlikten yararlanmak amacıyla, 1970’li yıllarda başlatılan ceviz seleksiyon çalışmaları sonucu Yalova serisi, Bilecik ve Şebin gibi ceviz çeşitleri ortaya çıkarılmıştır (Çelebioğlu ve ark., 1988). Bu başarı, ülkemizin değişik bölgelerindeki tarımsal araştırma kuruluşları ile üniversitelerin, doğal populasyondan seleksiyon yoluyla
ceviz çeşitleri geliştirme çalışmalarını başlatmalarına yol açmıştır.
Dünyada çeşit geliştirmek için seleksiyon ıslahı yerine melezleme ıslahı ön plana çıkmaya başlamıştır. İlk melezleme ıslahında kullanılan ebeveynlerin tamamı seleksiyon çeşitleri olmasına rağmen, şu an devam eden ve yeni sonuçlanmış çalışmalarda ilk melezleme ıslah çalışmalarından elde edilen çeşitler ebeveyn olarak kullanılmaktadır. Kaliforniya Üniversitesi’nde devam eden ıslah çalışmaları büyük oranda ilk melezleme sonucunda elde edilen çeşitlerin çaprazlanması ile devam etmektedir. Melezleme kombinasyonlarına istenilen özellikleri sahip üstün özellikli seleksiyonlar dahil edilmektedir. Önemli özelliklere sahip genetik kaynakların belirlenmesi, belli merkezlerde toplanması, ıslahçılar için ulaşılabilir olması (McGranahan et al, 1990), hatta ülkeler arası değişim imkanının sağlanması ıslah çalışmalarında önem kazanmaktadır (McGranahan and Leslie, 1990; Anonymous, 2004). Islah metodları ve biyoteknolojideki yeni gelişmeler, hastalıklara dayanım, verim bileşenlerine ait istenilen özellikleri gösteren ve belirli genleri taşıyan hatları özellikle aranır ve önemli hale getirmiştir (McGranahan et al., 1998). Seleksiyon ıslahı da önemli ıslah amaçlarına yönelik hatların seçimi bakımından halen geçerliliğini ve önemini korumaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri’nde başlatılan ilk ceviz ıslah programını, Kaliforniya Üniversitesi’nde 1947 yılında Harold Forde ve E. Serr başlatmışlardır. Bu projede, yan dallarda meyve verme durumu ile kabuklu ve iç ceviz kalite kriterleri ıslah amacı olarak seçilmiştir. Bu ıslah programında yan dallarda meyve veren 15 yeni ceviz çeşidi bulunmuştur. Serr, Chico, Vina, Chandler ve Sundland ceviz çeşitleri bu ıslah programından elde edilmiştir. Dünya ceviz yetiştiriciliğinde, yan dallarda yüksek oranda meyve verme özelliği bakımından ilk seçilen ceviz çeşidi Payne’dir. Payne yan dallarda yüksek oranda meyve veren bir çeşit olarak, erken yapraklanması nedeni ile ilkbahar geç donlarına ve bakteriyel yanıklığa hassas bir çeşittir (Hendricks, 1997). Serr ceviz çeşidi ise ABD ceviz yetiştiriciliğinde uzun yıllar popüler olmasına rağmen çiçek dökümü nedeniyle son yıllarda popüleritesini kaybetmiştir. İlk ıslah programındaki amaçlar, günümüz ceviz ıslah çalışmalarında halen işlerliğini korumaktadır (Tulecke and McGranahan, 1994; Ramos, 1998).
Avrupa’da başlatılan ilk ıslah çalışması Macaristan’da yürütülmüştür. Bu ıslah çalışmasında uç dallarda meyve veren çeşitlerden, geç yapraklanan Szentivany 117, Milotal 10, Tiszasdeci 34 ile Pedro çaprazlanmış ve 8 adet yan dallarda meyve veren, meyve kalitesi yüksek ve kış soğuklarına dayanıklı hibritler elde edilmiştir (Szentivanyi, 1990).
Fransa’da Bordeaux Meyvecilik Araştırma Enstitüsü’nde, 1977 yılında bir ceviz ıslah programı başlatılmıştır. Geç yapraklanan ve iyi meyve kalitesine sahip Fransız ceviz çeşitleri ile erken yapraklanan ve yan dallarda meyve veren, dolayısı ile yüksek verim sağlayan Kaliforniya ceviz çeşitleri çaprazlanmıştır. Ana ebeveyn olarak Franquette, Meylanneise, Solezo, Marbot ve Grosvert çeşitleri, baba olarak ise erken, orta geç yapraklanan ve yan dallarda yüksek oranda meyve veren çeşitlerden Payne, Pedro, Chandler ve Lara kullanılarak 22 farklı melezleme yapılmıştır. Melez tipler arasından 56 birey ümitvar olarak seçilmiştir. İki yeni çeşit olan Fernette ve Fernor geçen yıllarda bu projeden elde edilmiştir. Bu iki çeşit Franquette x Pedro melezinden elde edilmiştir (Germain et al., 1985; Germain,1999).
Ceviz ıslahında, kabuklu ve iç ceviz kalitesi de önemli birer ıslah amacıdır. Kabuklu meyve ağırlığının en az 12–14 g, iç ceviz ağırlığının ise 6–7 g üzeri olması arzulanan sınırlardır. Kabuklu olarak tüketilecek ceviz çeşitlerinin, kabuk pürüzlülüğü göstermemesi, açık renkli kabuğa sahip olması, kabukta yapışmanın iyi olması ve en az 32 mm’lik bir çapa sahip olması arzulanmaktadır. İç ceviz olarak tüketilecek çeşitlerde aranan önemli özellikler; açık renkli iç, iç büzüşmesinin olmaması, sağlam iç, iç cevizin kabuktan kolay ve bütün olarak çıkması ve iç randımanının en az % 50–55 arasında olmasıdır Serr, 1962; (Şen, 1986; Özkan ve Şen, 1995; Akça, 2005a; Kaşka, 2001).
Özel ceviz ıslah amaçlarında üzerinde durulan önemli karakterlerin kalıtım derecelerinde ciddi oranda farklılık vardır. Yapraklanma tarihinin kalıtım derecesi 0,96, ilk polen dağılımının 0,91, son polen dağılımının 0,68, dişi çiçeğin reseptif olma tarihi 0,93, yan dallarda verimliliğinin 0,39, hasat tarihinin 0,85, kabuk yapışmasının 0,38, kabuk kalınlığının 0,91, kabuklu meyve ağırlığının 0,91 ve iç ağırlığının 0,87’dir (Ramos,1998).
2.2. Türkiye’de ve Yurt Dışında Yapılan Ceviz Islah Çalışmaları
1968–1971 yılları arasında Marmara Bölgesinde yürütülen ceviz seleksiyon çalışmaları sonucunda ülkemiz ceviz yetiştiriciliğine ilk çeşitler kazandırılmıştır. Bu çalışmada aranılan özellikler iyi meyve kalitesi ve yüksek verim olmuştur. Toplam 323 genotip içerisinden seçilen tiplerin meyve ağırlığı 10,00–21,80 g, iç ağırlığı 5,30–10,10 g ve ortalama iç oranını ise % 42,8–56,0 arasında saptanmıştır. Seçilen tiplerde ortalama yan tomurcuklarda dişi çiçek oluşturma oranı % 52,8 olarak belirlenmiştir (Ölez, 1971).
Türkiye ceviz ıslah çalışmasına 1971–1979 yılları arasında Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgelerinde devam edilmiştir. Bu araştırmada tipler yapraklanma zamanı ve yan dallarda meyve verme durumu yönünden incelenmemiştir. Araştırmada 550 ağaç arasından 26 tip seçilmiştir. Seçilen tiplerde ortalama meyve ağırlığı 8,72–17,57 g ve iç oranı ise 49,30–63,07 arasında saptanmıştır (Şen, 1980).
Çelebioğlu (1985), Yalova koşullarında bazı yerli ve yabancı ceviz çeşitleriyle yaptığı çalışmada, Yalova–1 çeşidinde meyve ağırlığını 15,5 g, iç ağırlığını 7,2 g, iç oranını % 46,4, Şebin çeşidinde meyve ağırlığını 10,1 g, iç ağırlığını 6,5 g ve iç oranını, % 64,4 olarak belirlemiştir. Araştırmacı, yabancı çeşitlerden Midland’ın meyve ağırlığını 14,1 g, iç ağırlığını 6,2 g ve iç oranını % 44,0; Hartley’in meyve ağırlığını 12,1 g, iç ağırlığını 5,7 g ve iç oranını % 43,8 olarak saptamıştır.
Şen ve Tekintaş (1992) tarafından Bitlis ili Adilcevaz ilçesi çevresinde yapılan seleksiyon çalışmasında, ümitvar görülerek seçilen 31 ceviz tipinde meyve ağırlıklarının 11,65-23,81 g, iç ağırlıklarının 5,45-11,42 g, iç oranının % 39-57 ve kabuk kalınlıklarının ise 0,53-1,77 mm arasında değişim gösterdiği saptanmıştır. Tiplerin 12 tanesinin kabuklu meyve ağırlığı 15 g’ın üzerinde, 13 tipin randımanı % 59’un üzerinde, 6 tipin kabuk kalınlığı ise 1 mm’nin altında bulunmuştur.
Ferhatoğlu (1993), ülkemizde 1989 yılına kadar yapılan seleksiyon çalışmalarında binlerce ceviz ağacı içinden 116 genotipin selekte edildiğini bildirmiştir. Araştırıcı bu
genotipler arasından yüksek iç kalitesi ve oranına sahip, yüksek verimli, uygun büyüme habitüsüne sahip, döllenme, olgunlaşma tarihleri, hastalıklara dayanım ve besleyici değerleri açısından en iyi 9 çeşidin Yalova–1, Yalova–3, Yalova–4, Kaplan–86, Şebin, Bilecik, 24.K–25, 04.KM–2, 04.KR–1 olduğunu belirtmiştir. Ayrıca Yalova-1’in Yalova–3 ve 04.KR-1’den 3 gün, Şebin ve Kaplan 86’dan 6 gün önce yapraklandığını bildirmiştir.
Akça (1993)’nın, Gürün’de 1990–1992 yılları arasında üç yıl boyunca, meyve kalitesi, verim, yan dallarda meyve verimi ve ağaç özelliklerini dikkate alarak yaptığı seleksiyon çalışmasında 5728 ağaç incelenmiş, 365 ağaçtan meyve örneği alınmış ve alınan örneklerde birinci ve ikinci derecede önemli olan meyve özellikleri belirlenmiştir. Araştırma sonucunda 41 ceviz genotipi kıymetli bulunmuştur. Seçilen genotiplerin
ortalama meyve ağırlıkları 10,36–19,61 g, iç ağırlıkları 5,77–9,41 g, iç oranları % 46,12–64,19, meyve boyları 38,15–50,84 mm, meyve enleri 31,57–41,23 mm, meyve
yükseklikleri 31,57–41,23 mm, kabuk kalınlıkları 0,59–1,45 mm ve açık renkli iç oranları % 70–100 arasında bulunmuştur.
Beyhan (1993), 1990–1992 yılları arasında üç yıl boyunca Darende’de yürüttüğü çalışmada, 600’den fazla ceviz ağacını incelemiş ve 416 ağaçtan meyve örneği almıştır. Araştırıcı yaptığı fiziksel ve kimyasal incelemeler sonucunda 62 genotipi seçmiştir. Bu genotiplerde meyve ağırlıklarının 12,39–18,49 g, iç ağırlıklarının 6,50–9,88 g, iç oranlarının % 42,6–67,73, kabuk kalınlıklarının 0,66–1,56 mm arasında değişim gösterdiğini ve bu genotiplerin % 68,66’sının protandri, % 25,37’sinin protogeni ve % 5,97’sininde homogami olduğunu, erkek ve dişi çiçeklerin 20 Nisan ile Mayıs’ın ilk haftası arasında açtıklarını kaydetmiştir.
Özkan ve Şen (1995), Tokat merkez ilçe cevizlerinin seleksiyonu çalışmasında, seçilen tiplerinde meyve ağırlıklarının 8,22–16,01 g, iç ağırlıklarının 4,76–6,77 g, randımanın % 43,27–64,59 ve açık iç renk oranının % 25–100 arasında değiştiğini bildirmişlerdir.
Akça ve Yıldız (1995) cevizlerde bazı meyve özelliklerinin seleksiyon kriteri olarak kullanabilirliğini tartışarak, tekrarlanma derecesinin seleksiyon ıslahındaki önemini açıklamaya çalışmışlardır. Araştırıcılar cevizlerde meyve ağırlığı, iç ağırlığı, kabuk kalınlığı, meyve yüksekliği, meyve eni ve meyve boyu için tekrarlanma derecelerini çok yüksek bulmuşlardır. Bu karakterler bakımından üstün olan bireylerin üstünlüklerini sonraki yıllarda devam ettirme olasılıklarının yüksek olduğu sonucuna varmışlardır.
Aşkın ve Gün (1995), Denizli’nin Çameli ve Bozkurt ilçelerinde yaptıkları seleksiyon çalışmasında 39 tipi ümitvar olarak belirlemişlerdir. Belirledikleri tiplerde meyve ağırlıklarını 12,5–18,4 g, iç ağırlıklarını 7,6–9,9 g, iç oranlarını % 55,4–64,2 ve kabuk kalınlıklarını ise 0,83–1,36 mm olarak tespit etmişlerdir.
Gevaş ceviz populasyonu içerisinde yapılan seleksiyonda, örnek alınan 154 tipten 18’i ümitvar olarak seçilmiştir. Denizden 1730 m. yükseklikte ve Van Gölü kıyısında bulunan Gevaş ilçesinde ilkbahar geç donları ve antraknoz zararının çok fazla olduğu ve bu nedenle geç yapraklanmanın bu bölge için çok önemli bir özellik olduğu belirtilen bu çalışmada, populasyonda % 85 oranında antraknozlu ağaç bulunduğu bildirilmiştir. Çalışma sonucunda yan dallarda meyve verme oranı yüksek ve salkımda 3’den daha fazla meyveye sahip sadece 7 tipin olduğu belirlenmiştir (Akça ve Osmanoğlu, 1996).
Akça ve Ayhan (1996) tarafından Adilcevaz ceviz populasyonu içerisinde genetik değişkenliğin belirlenmesi ve üstün özellikli ceviz tiplerinin seleksiyonu amacı ile yürütülen çalışmada, populasyonun meyve özellikleri, verim faktörleri, hastalık ve zararlılara dayanım gibi ıslah amaçları yönünden incelenmiştir. Seçilen tiplerde ortalama iç ağırlığı 6,18–9,58 g, ortalama meyve ağırlığı 12,12–19,70 g arasında tespit edilmiştir. Tiplerin önemli bir kısmında sadece tepe dallarda meyve oluşumu gözlenmiş ve yan dallarda meyve veren sadece 39 tip belirlenmiştir.
Güloğlu ve ark. (1996), Malatya’nın Hekimhan, Darende ve Yeşilyurt ilçelerinde 3 yıl süreyle yaptıkları seleksiyon çalışmasında 82 ceviz tipini incelemişledir. Araştırmacılar
ortalama meyve ağırlığının 14 g, ortalama iç ağırlığının 6,15 g, ortalama randımanın % 47,68 ve ortalama kabuk kalınlığının ise 1,79 mm olduğunu bildirmişlerdir.
Küden ve ark. (1997), Orta Toros dağlarında, 1300–1400 m arası değişen rakımlarda bulunan, susuz ve herhangi bir kültürel işlem yapılmayan koşullarda tohumdan yetişmiş 52 ceviz genotipinden 15’ini ümitvar olarak seçmişlerdir. Bu genotiplerde en yüksek meyve ağırlığının 19,3 (As-2)-18,1 g (As-8) ile 19,5 (Klan-3)-9,2 g (Klan-8); iç oranının ise % 51,29–56,35 arasında olduğunu bildirmişlerdir.
Seçilmiş (1997), Adıyaman, Şanlıurfa ve Mardin’de yürüttüğü geniş çaplı seleksiyon çalışmasında, GAP bölgesi için üstün nitelikli ceviz genotiplerini belirlemiştir. Araştırmacı seçtiği tiplerde meyve ağırlıklarının 7,30–19,68 g, iç ağırlıklarının 4,56–10,04 g ve iç oranlarının % 38,82–67,84 arasında olduğunu saptamıştır.
Yarılgaç (1997), Gevaş ve yöresinde 1995–1996 yılları arasında 2 yıl süreyle yürüttüğü seleksiyon çalışmasında, yörede tohumdan yetişmiş 702 genotipten aldığı örneklerden 20 genotipi ümitvar olarak seçmiştir. Bu genotiplerde meyve ağırlıklarının 11,20-16,80 g, iç ağırlıklarının 5,80-7,50 g, iç oranlarının % 41,10-53,10, kabuk kalınlıklarının 1,01-1,75 mm, meyve uzunluklarının 34,60-43,90 mm, meyve yüksekliklerinin 31,20-38,40 mm, meyve genişliklerinin 32,10-36,70 mm arasında değiştiğini ve seçilen bu genotiplerden 9’unun çiçeklenme durumunu protandri, 4’ünün protogeni, 7’sinin ise homogami olduğunu ve yan dallarda meyve oranlarının ise % 0-100 arasında değiştiğini belirtmiştir.
Sütyemez (1998), Kahramanmaraş bölgesi cevizlerinde yaptığı seleksiyon çalışmasında, 960 ağaçtan meyve örneği almış ve sonuçta üstün bulduğu 169 birey ile çalışmaya devam etmiştir. Seçilen bu tiplerde meyve ağırlığını 12,06–25,80 g, iç ağırlığını 6,01–12,28 g, iç oranını % 42,75–60,45 ve kabuk kalınlığını 0,71–1,74 mm olarak belirlemiştir. Araştırmacı, seçilen tiplerin % 7,10’unun beyaz, % 60,53’ünün açık sarı, % 26,03’ünün sarı ve % 5,34’ünün ise koyu iç rengine sahip olduğunu bildirmiştir.
Akça ve Şen (1999)’in, 1993 ve 1995 yılları arasında Van gölü civarındaki 25.000 ağaç üzerinde verim, yan dallarda verimlilik, meyve kalitesi, antraknoza dayanıklılık özelliklerini aradıkları ve genotipik farklılığı ortaya koymaya çalıştıkları araştırmada, 23 üstün özellikli genotip tespit edilmiştir. Seçilen genotiplerde kabuklu meyve ağırlığı 9,36 ile 18,60 g, iç ağırlığı 6,09 ile 9,58 g, randıman % 50,89 ile % 65,17, kabuk kalınlığı 0,91 ile 1,76 mm, meyve çapı 29,93 ile 40,44 mm arasında değişmiştir.
Akça ve ark. (1999), 1997 ve 1998 yıllarında, Tokat ili Niksar ilçesinde yan dallarda ve salkımlarda meyve verme özelliği gösteren üstün özellikli ağaçların seleksiyonuna yönelik çalışmalarında, seçtikleri ağaçların % 75 ve % 100 arasında yan dallarda meyve verdiğini belirlemişlerdir. Seçilen ağaçlarda, 1997 yılında, salkımlarda 3–18 arası meyve gözlemlenmiş ve Karabodur bir salkımda 18 adet meyve ile en çok meyve veren tip olmuştur. Meyvesinin kabuklu ağırlığı 9,7 g, kabuk rengi koyu kahverengi ve iç rengi açık sarı olarak belirlenmiştir. Tiplerin kabuklu meyve ağırlığı 9,7–16,3 g, iç ağırlığı ise 5,11– 8,85 g arasında değişmiştir.
Bayazit (2000), Hatay yöresi cevizlerinde yaptığı seleksiyon çalışmasında, Antakya Merkez, Altınözü, Samandağı ve Yayladağı ilçelerinde toplam 71 ağacı incelemeye değer bulmuş ve meyve örnekleri almıştır. Bu çalışmada seçilen tiplerin meyve ağırlıkları, 11,5– 15,8 g arasında değişirken, iç ağırlıkları, 4,03–8,07 g arasında tespit edilmiştir. Seçilen tiplerde açık sarı iç oranının % 60–100 arasında değiştiğini, 15 tipte ise meyve içlerinin % 100 açık sarı olduğunu bildirmiştir.
Beyhan ve Demir (2001), Samsun ili cevizlerinin seleksiyonu amacıyla 1997–1999 yılları arasında yürüttükleri çalışmada 175 tip incelemişlerdir. İncelenen tiplerin meyve ve iç ağırlığı, meyve boyutları, iç oranı, kabuk kalınlığı, kabukta yapışma durumu, kabuk rengi ve pürüzlülüğü, sağlam iç oranı, iç rengi, iç büzülmesi ve kabuk rengi belirlenerek üstün tiplerin seçilmesi amaçlanmıştır.
Serdar ve ark. (2001), Artvin’in Borçka ilçesi Camili yöresinde 1999–2000 yıllarında yürüttükleri seleksiyon çalışmasında toplam 68 genotipi incelemişlerdir. Bu
genotiplerde meyve iriliğinin 29,4–37,8 mm, kabuklu meyve ağırlığının 7,1–14,2 g, iç meyve ağırlığın 2,90–6,90 g, iç oranının % 38,1–63,6, kabuk kalınlığının 0,82–1,81 mm arasında değiştiğini belirtmişlerdir. İncelenen tiplerin yan dallarda meyve verme oranının % 5,0–83,3 ve salkımdaki ortalama meyve sayısının da 1,12–2,87 arasında değiştiğini bildirmişlerdir.
Sütyemez ve Eti (2001a), Kahramanmaraş bölgesinde yürüttükleri seleksiyon çalışmasında, belirledikleri tiplerde meyve eni değerlerinin 28,83–42,39 mm arasında ve ortalama 34,98 mm; meyve yükseklik değerlerinin 32,23–45,92 mm arasında ve ortalama 36,76 mm; meyve çap değerlerinin 30,22–44,15 mm arasında ve ortalama 35,88 mm; meyve boy değerlerinin ise 34,88–52,02 mm arasında ve ortalama 42,81 mm olduğunu belirtmişlerdir. Araştırmacılar aynı tiplerde meyve ağırlıklarının 12,06–25,80 g arasında, ortalama 15,45 g, iç ağırlıklarının 6,01–12,29 g arasında, ortalama 7,56 g olduğunu kaydetmişlerdir.
Sütyemez ve Eti (2001b), Kahramanmaraş ve Bolu yöresinde yaptıkları çalışmada, salkım şeklinde ürün veren üç genotip bulmuşlardır. Araştırıcılar Kahramanmaraş’ta buldukları 2 genotipin, 700 ve 83/1 nolu tipler, salkımlardaki meyve sayılarının sırası ile 26 ve 12 adet; ortalama meyve ağırlıklarının 8,02 ve 11,0 g; iç ağırlıklarının 5,36 ve 5,15 g; ortalama iç oranlarının % 66,83 ve 46,81; çiçeklenmelerinin homogami ve protogeni, yetiştikleri yüksekliklerin ise 740 ve 1115 m olduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca, Bolu’da buldukları diğer bir genotipin (Topak) salkımda 20 adet meyve verdiğini, meyve ağırlığının 7,50 g, iç ağırlığının 3,50 g, iç oranının % 46,6 olduğunu, protandri çiçeklenme gösterdiğini ve 1160 m yükseklikte yetiştiğini bildirmişlerdir.
Şen ve Yaviç (2001), 1997–2000 yılları arasında 1630–2060 m rakımlı Bahçesaray yöresinde yaptıkları seleksiyon çalışmasında 10.000 ceviz çöğür ağacı içerisinden 374 ağaçtan meyve örneği alarak, bunlardan 32 tipi ümitvar olarak seçmişlerdir. Seçilen tiplerin meyve ağırlıkları, 9,7–17,6 g, iç ağırlıkları 5,35–8,09 g, iç oranları % 47,1–66,6 ve kabuk kalınlıklarının 1,00–1,90 mm arasında değiştiğini belirten araştırıcılar, bu genotiplerde yan dallarda meyve tutma oranlarının ise % 30–100 arasında olduğunu
bildirmişlerdir.
Güven ve Güleryüz (2001), 1994–1997 yılları arasında Niğde ili ve ilçelerinde tohumdan yetişmiş çöğür ağaçları üzerinde yürüttükleri çalışmada, 73 tip belirlemişlerdir. Bu tiplerde yaptıkları fiziksel ve kimyasal incelemeler sonuncunda, meyve ağırlıklarının 13,10–17,80 g, iç ağırlıklarının 6,90–8,88 g, iç oranlarının % 50,22–55,46, kabuk kalınlıklarının 1,30–1,70 mm arasında değiştiğini, bir tipin çiçeklenmesinin protogeni, diğer beş tipin çiçeklenmesinin ise protandri olduğunu kaydetmişlerdir.
Akçay ve Tosun (2005), Bursa ili Gemlik, Orhangazi, İznik ve Mudanya ilçelerinde 2002 ve 2005 yılları arasında yürüttükleri seleksiyon çalışmasında 100 tipi incelemişler ve 40 tip üzerinde ayrıntılı pomolojik çalışmalar yürütmüşlerdir. Tiplerin kabuklu meyve ağırlıkları 8,57–17,65 g, iç ağırlıkları 4,04–9,00 g, randımanları ise % 42,88–57,35 arasında bulunmuştur. Araştırmacılar tiplerin kabuk kalınlıklarını genel olarak ince ve içlerin kolay ayrılır nitelikte olduğunu bildirmişlerdir.
Yıldırım ve ark. (2005), Isparta ili Yalvaç ilçesinde yaptıkları seleksiyon çalışmasında 2000 ve 2001 yıllarında yaklaşık 5000 ağaçlık bir populasyondan 150 tipi üstün meyve özellikleri ve verimlilikleri yönünden incelemeye tabi tutmuşlardır. İlk yıl değerlendirmelerinden sonra 36 tipi yeniden incelemişler ve içlerinden 10 tanesini ümitvar olarak belirlemişlerdir. Seçilen 10 tipin meyve ağırlıkları 7,82–11,04 g, iç ağırlıkları 4,04–5,75 g, randımanları % 46,98–55,61 ve kabuk kalınlıkları ise 0,98–1,55 mm arasında değişmiştir. Meyveler irilik bakımından ekstra boyutlarda bulunmuş, iç renkleri açık ve çok açık olarak ifade edilmiştir.
Ünver ve Çelik (2005), Ankara yöresinde yaptıkları seleksiyon çalışmasında inceledikleri 364 tip içerisinden 23 tipi ümitvar bularak seçmişler ve önemli ağaç, meyve özelliklerini belirlemişlerdir. Ümitvar tiplerin kabuklu meyve ağırlıkları 10,82–18,74 g; iç ağırlıkları 5,62–8,60 g; iç oranları % 42,95–57,26; kabuk kalınlıkları ise 1,04–2,03 mm arasında saptanmış olup tiplerin 5’inin iç rengi açık sarı, 18’inki de koyu sarı olarak belirlenmiştir. Tiplerin içlerinin doluluk ve sağlam iç oranı bakımından oldukça iyi olduğu
ifade edilen çalışmada, 10 tipin homogami, 9 tipin protogeni, 3 tipin protandri çiçeklenme gösterdiği ve 1 tipin çiçeklenme özelliğinin don zararı nedeni ile belirlenemediği kaydedilmiştir.
Revin (1990), Kırım’da 1956–1986 yılları arasında 112 genotip’te yürüttüğü bir çalışmada, ümitvar olarak belirlediği 10 genotipte meyve ağırlıklarının 10,0–12,0 g, randımanın ise % 64,50 arasında değişim gösterdiğini bildirmiştir.
Zhadan and Strukov (1977), Moldavya'da tavsiye edilen genotipler üzerinde 1953– 1971 yılları arasında yürüttükleri çalışmada, genotiplere göre meyve ağırlıklarının l0–16 g, iç oranlarının % 44,85–76,0, kabuk kalınlıklarının ise 0,7–1,5 mm arasında olduğunu bildirmişlerdir.
Germain (1988b), Fransa'da çoğunluğu J. regia üzerine aşılı 6 ceviz çeşidinde (Mayette, Franquette, Parisienne, Corne, Marbot ve Grandjean) meyve kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yaptığı bir çalışmada, meyve ağırlıklarının 8,00–12,00 g, iç oranlarının ise % 35–50 arasında olduğunu belirlemiştir.
Velkov (1990), Bulgaristan'da Vitosha dağlarının eteklerinde 900 m rakımda bulunan "Vitosha" çeşidinin ince kabuklu, üstün verimli (40–50 kg/ağaç), meyve iç renginin açık, kabuktan ayrılmasının kolay ve meyve kalitesinin iyi olduğunu bildirmiştir.
Mehta et al. (1999), Himalaya dağları eteklerinde yer alan Garsa ve Jogindernagar bölgelerinde çöğür ağaçlardaki genetik farklılığı ölçmek ve üstün özellikli tipleri
belirlemek amacı ile çalışma yürütmüşlerdir. Populasyonda meyve ağırlıkları 6,40–20,55 g, meyve genişliği 21,03–38,76 mm, meyve uzunluğu 27,05–47,15 mm, meyve
kalınlığı 21,79–41,93 mm, yuvarlaklık indeksi 0,59–1,09, ped genişliği 2,30–6,95 mm, ped kalınlığı 2,63–6,45 mm, kabuk kalınlığı 0,60–2,60 mm, ortalama iç ağırlığı 1,50–7,10 g ve randıman % 12,0–65,0 arasında değişmiştir. İnceledikleri populasyonlar içerisinde meyve şekli, meyve alt şekli, meyvenin uç şekli, pedin meyve üzerindeki pozisyonları, ped boyunca olan yarıklar, kabuğun iki parçasının tutunması, için çıkarılma kolaylığı, birincil
ve ikincil ayırıcı zarların kalınlığı, iç rengi, tat ve aroma bakımından büyük farklılıklar bulunmuştur.
Amerika’da yetiştiriciliği yapılan ceviz çeşitlerinin kabuklu meyve ağırlıkları, iç ağırlıkları ve iç oranlarının Tulare ceviz çeşidi için sırası ile 13,30 g, 7,10 g, % 53,30; Payne çeşidi için 11,40 g, 5,70 g, % 50,00; Franquette çeşidi için 10,75 g, 4,78 g, % 44,50; Pedro için 11,91 g, 5,60 g, % 47,00; Serr için 13,68 g, 7,80 g, % 57,00; Amigo için 11,18 g, 5,90 g, % 51,00; Ashley için 11,60 g, 5,80 g, % 50,00; Chandler için 13,26 g, 6,50 g, % 49,00; Cisco için 12,39 g, 5,70 g, % 46,00; Hartley için 13,20 g, 6,10 g, % 46,00 olduğu bildirilmiştir (Ramos, 1998).
Yugoslavya’nın Novi Sad Ziraat Fakültesinde 1957 yılında bir seleksiyon çalışması yapılmıştır. Verim ve iç kalitesi gibi özellikler bakımından değerlendirme yapıldığında, bölgenin özel koşullarında çok sayıda seleksiyonun dünyanın meşhur ceviz çeşitlerinden daha üstün olduğu belirlenmiştir. Örneğin ‘Rasna’ çalışma sonucunda çok yüksek meyve kalitesi ve yüksek verime sahip bir çeşit olarak belirlenmiştir. Çeşitlerin özellikleri deneme parsellerinde ‘Sejnovo’ ve ‘Franquette’ gibi iyi bilinen çeşitlerle karşılaştırılmışlardır (Korac et al., 2000).
Hindistan’da yapılan bir çalışmada, cevizin yabani ağaçlar halinde bulunduğu Kuzey Batı Himalaya bölgesinde çok sayıda çöğür tipin bulunduğu bildirilmiş ve bunlar arasından 58 egzotik çeşidin kullanıma sunulduğu bildirilmiştir. Bu seleksiyonlardan Blackmore, Colby, Lake English ve Nelson çeşitlerinin ümitvar olduğu rapor edilmiştir (Ghosh et al., 2001).
2.3.Adaptasyon Çalışmaları
Asma ve ark. (1999), 1997 ve 1998 yıllarında Malatya bölgesine uygun ceviz çeşitlerinin seçilmesi için yürüttükleri araştırmada Yalova–1, Yalova–2, Yalova–3, Şebin, Şen–1, Yavuz ve 198/110 çeşitlerinin fenolojik, pomolojik ve verim özelliklerini
