HITIT SARAYINDA KRALIÇELERIN ROLÜ
Prof. Dr. EKREM MEMI~*Bilindi~i üzere, Anadolu'nun tarihteki ilk siyasi birli~ini sa~layan ve hemen sonras~nda da iki yüzy~ldan beri Anadolu'nun zengin maden kay-naklar~n~~ sömüren Asurlu kolonistleri s~n~r d~~~~ ederek, Anadolu'daki Asur Ticaret Kolonileri Devri'ne (M.C~. 1950-1750) son veren Ku~~ara kral~~ Anitta, Hitit krallar~n~n atas~~ olarak kabul edilmektedir I. Bu yüzdendir ki, Hitit devletinin siyasi tarihini Ku~~ara Krall~~~~ ile ba~latman~n daha do~ru olaca~~~ kanaatindeyiz.
Ancak biz burada Hitit siyasi tarihi içinde kraliçelerin oynam~~~ oldu-~u rolü, daha do~rusu Hitit Icraliçelerinin devlet içindeki etkinliklerini ele alarak, meseleye yeni boyutlar kazand~rmaya çal~~aca~~z.
Yaln~z, Hitit kraliçelerini ele almadan önce, Asur Ticaret Kolonileri zaman~nda ya~ayan ~ehir devletlerinde Icraliçelerin fonksiyonu ne idi? so-rusuna cevap vermenin, konuya bütünlük kazand~rmak bak~m~ndan yarar-l~~ olaca~~~ görü~ündeyiz.
Kültepe kaz~lar~~ neticesinde ortaya ç~kar~lan ve Asurlu tüccarlara ait olduklar~~ bilinen ticari ve hukuki nitelikli tabletlerden dolayl~~ olarak ö~re-nildi~ine göre, M.Ö. 2. Biny~l~n ba~lar~nda, Anadolu'nun her ~ehrinde bir krall~k hüküm sürmekte idi. Bu ~ehir devletlerini idare eden krallara ya da beylere "rubaum" denilmekte idi 2.Rubaum'lar~ n devlet idaresindeki en büyük yard~mc~lar~~ ise "rubatum" ad~~ verilen kraliçe veya beyçelerdi'. Ya-z~l~~ belgelerden anla~~ld~~~na göre rubatumlar, devletin özellikle ticaretle il- gili meselelerinde son derece etkili idiler. örne~in Kani~-Karum'un II. kat yaz~l~~ belgelerinden çok iyi tan~d~~~m~z Asurlu tüccar Pu~uken, yolsuzluk yapt~~~~ ve vergi kaç~rd~~~~ gerekçesiyle, Kani~~ rubatumu (kraliçesi) taraf~n-dan tutuklatt~r~larak, birkaç defa hapse att~ r~lm~~t~ 4. Ayn~~ kraliçe, yak~n
S.Ü. E~itim Fakültesi Tarih Anabilim Dal~~ Ba~kan~ /Konya E.H. Sturtewant, A Hittite Chrestomaty, s. 65.
2 K. Balkan, Mama Kral~~ Anum-Hirbi'nin Kani~~ Kral~~ War~ama'ya gönderdi~i Mek-tup, Ankara 1957, s. 26, 31-32; A.M. Darga, Eski Anadolu'da Kad~n (2. Bask~), ~stanbul 1984, s. 5.
' K.Balkan, a.g.e., s. 55-56,66. A.M.Darga, a.g.e., s.6.
280 EKREM MEMI~~
çevresindeki ~ehir devletlerinin yöneticilerine de durumu haber vererek, Asurlu tüccarlar~n memlekete kaçak mal sokma ihtimallerinden söz et-mekte ve dolay~s~yle kom~ulann~~ uyarmakta idi 5. Bu devrin di~er ~ehir devletlerinde de rubatum'lar~n özellikle ticari konularda etkin roller oyna-d~klar~, belgelerden anla~~lmaktad~r'.
Asur Ticaret Kolonileri döneminin ~ehir devletlerinde rubaumlann en büyük yard~mc~lar~~ olan rubatumlann, devlet içindeki fonksiyonlar~~ k~saca böyle idi. Acaba, Koloni devrinden sonra ba~layan Hitit Devleti zaman~n-da kraliçeler, devletin hangi kademelerinde hangi görevleri üstlenmi~lerdi? Saray içindeki hak ve yetkileri nelerdi?
Hitit Icrallann~n atas~~ olarak kabul edilen Ku~sara kral~~ Anitta ile onun ölümünden sonra tahta geçti~i san~lan o~lu Peruva zaman~ ndaki lcraliçelerin kimlikleri hakk~nda ne yaz~k ki, hiçbir bilgiye sahip de~iliz. Ancak, M.Ö. 1700-1450 y~llar~~ aras~nda tarihlenen Eski ve Orta Hitit Dev-letleri zaman~nda i~~ ba~~na gelen krallar ve onlar~ n e~leri olan kraliçeler hakk~nda, tatmin edici olmamakla beraber, söz konusu devirlere ait ar~iv belgelerinden bilgi edinmemiz mümkün olmaktad~ r.
Buna göre, ilk hükümdar çiftinin Hattice ad~~ T/Labarna ve Tavanan-na, M.Ö. 15. Yüzy~ldan itibaren Hitit kral çiftinin unvan~~ olmu~tur'. Hi-tit'lerin dilinde ise Tabarna-"Egemen Kral", Tavananna- "Egemen Kraliç" anlamlar~na geliyordu.
Yak~n zamanlara kadar, Labarna ile I. Hattu~ili'nin farkl~~ ki~iler ol-duklar~~ zannediliyordu. Fakat art~k, Labama'n~n Hattu~a~~ ~ehrini zaptet-tikten sonra, "Hattu~a~~ fatihi" anlam~na gelen Hattu~ili lâkab~n~~ ald~~~~ bi-lindi~inden 8, Labarna'n~n icraatlan ile I. Hattu~ili'nin icraatlann~~ ayn~~ po-ta içinde de~erlendirmemiz icabetmektedir.
Durum böyle olunca, kar~~m~za ~öyle bir tablo ç~kmaktad~r. Kral La-barna'n~n (I. Hattu~ili), Tavananna'dan ba~ka iki e~i daha vard~r. Bunlar Ha~tayar ve Kuddu~i isimli kad~nlard~r.
s P. Garelli, Les Assyriens en cappadoce. Paris 1963, s. 1136.
6 Yaz~l~~ belgelere göre, M.Ö. 2 Biny~l~nba~lar~nda, be~~ ~ehirde, Kani~~ (Kültepe), Wah-~u~ana, Luhuzattia, Ankuva (Ali~ar ?) ve Timelkia'da rubatum "Kraliçela~-~n varl~~~~ anla~~l-m~~~ oluyor.
A.M.Darga, a.g.e., 5.23.
H. Otten , Die hethitischen historischen Quellen und die altorientalische chronolo-gie, 1968, s. 111; E. Memi~, EsIciça~~ Türkiye Tarihi, Konya 1986, S. 51.
HITIT SARAYINDA KRALIÇELERIN ROLÜ 281
I. Hattu~ili (Labarna)'n~n Hititçe ve Akkadça olmak üzere çift dilde kaleme al~nm~~~ olan vasiyetnamesinden ö~renildi~ine göre, Ha~tayar'~ n o~-lu prens Huzzia önceden veliaht olarak tayin edildi~i halde, daha sonra veliahtl~ ktan azledilerek 9, yerine prens I. Mur~ili veliaht olarak tayin edil-mi~ti. ~~te ne olduysa bundan sonra olmu~, Ha~tayar, saray~n ileri gelenle-ri ile beraber bu duruma isyan etmi~ti. Söz konusu belgeden anla~~ld~~~na göre Ha~tayar, me~rü kraliçe olmay~ p, Hattu~ili'nin gözdelerinden biri idi. Sommer ve Goetze'ye göre ise Ha~tayar, I. Hattu~ili'nin e~lerinden birisi idi, ancak me~rü kraliçe de~ildi. Çünkü vesikalarda, "Tavanannâ" veya "SAL.LUGAL" yani "Kraliçe" unvan~~ ile zikredilmiyordu m. Üstelik, kötü kalpli ve nankör bir kad~n olmal~~ ki, Hattu~ili, söz konusu vesikas~nda onu "bir y~lan"a benzetmektedir.
Kral listelerinden ö~rendi~imize göre'', I. Hattu~ili'nin e~lerinden bi-risi de Kraliçe Kaddu~i'dir. Ancak, ismi d~~~nda, bu kraliçe hakk~nda hiç-bir ~ey bilmiyoruz.
Acaba Hattu~ili'nin gerçekten üç tane kar~s~~ var m~~ idi? Bize öyle ge-liyor ki, Tavananna (I), Hattu~ili'nin e~i idi. Fakat bu kraliçenin ölümünden sonra kral, belki de iktidar~n~n sonlar~na do~ru Kraliçe Kad-du~i ile evlenmi~ti. Ha~tayar ise kral~n gözdelerinden biri olmad~~~~ gibi,
Sommer ve Goetze'nin iddia ettikleri gibi s~radan bir e~~ de de~ildi. Bize
göre Ha~tayar, do~rudan do~ruya kral~n k~z karde~i veya ablas~yd~. E~er bu görü~ümüz do~ru kabul edilirse, meseleyi izah etmek son derece kolay olacakt~r. Bilindi~i gibi, Hitit ailesi baba erkil bir yap~ya sahiptir. Bu tip ailelerde, baban~n hakimiyeti söz konusudur.Halbuki, Hititler öncesinde Orta Anadolu'da ya~ayan Hatti kavmi, belgelerden anla~~ld~~~~ kadar~yla, ana erkii bir aile yap~s~na sahipti. Buna göre, ailenin hakimi kad~nd~. Hat-ti'lerde kraldan sonra yerine geçecek olan veliaht~n tayini de bu aile yap~-s~na uygundu. Gerçekten, kraldan sonra iktidara kendi o~ullanndan biri de~il, fakat k~z karde~inin o~lu geçiyordu. Kanaatimize göre, Hititler de, Prens Huzzia'n~n veliahtl~ktan azledilmesine, Hattu~ili'nin hastal~~~na kay~ts~z kalma-s~, sebep olarak gösterilmektedir.
F. Sommer-A.Falkenstein, Die hethitisch-akkadische Bilingue des Hattusili I, München 1938, s. 188-189 ve n.1, 1 go-~ gi, 209; A. Goetze, Kleinasien, München 1957, s. 87: bkz. 2 BoTU lo,6 CTH 39.
" ölmü~~ ve tanr~~ mevkiine ula~m~~~ krallara sunulan kurbanlar~~ bildiren "Krali Liste-ler" için bkz: E. Laroche, CTH 661 ve bibl. KBo II, 15 ve KUB XXV, 1 4'de kral adlar~ n~ n yan~ nda e~leri kraliçelerin isimleri de kaydedilmi~tir. Ayr~ca bkz: A. Goetze, kleinasien, s. 95 ve n.2.
282 EKREM MEMi~~
ilk dönemlerinde, bu yerli Anadolu kavminin geleneklerini bir müddet daha sürdürmeyi, belki de politik ç~karlar~na uygun görmü~lerdi. Fakat daha sonra, yava~~ yava~~ kendi öz aile yap~lar~na dönmenin gere~ini anla-m~~lard~~ ve bu yoldaki ilk hareketi de I. Hattu~ili yapm~~~ ve k~z karde~inin o~lunu veliahtl~ktan azlederek, yerine kendi o~lunu veliaht tayin etmi~ti.
Yukar~da sözünü etti~imiz kral listesinde daha sonra ~u kral ve krali-çeleri görüyoruz:
I. Mur~ili ve e~i Kraliçe Kali I. Hantili ve e~i Kraliçe Harap~ili Ammuna~~ ve e~i Kraliçe Tavananna(II) Telepinu~~ ve e~i Kraliçe i~taparia~.
Ad~~ geçen lcraliçelerden I. Mur~ili'nin e~i Kah hakk~nda fazla bir bil-gimiz yoktur. Ancak, I.Mur~ili'nin k~z karde~i ve I. Hantili'nin e~i olan Kraliçe Harap~ili hakk~nda, Telepinu~~ ferman~nda da birkaç cümle ile söz edilmektedir ki, buna göre, ad~~ geçen kraliçe, Hitit-Hurri mücadeleleri s~-ras~nda Huni'lere esir dü~mü~~ ve o~ullanyla birlikte götürüldü~ü ~ugzia
~ehrinde katledilmi~ti 12. Kraliçe i~taparia~~ ise Ammuna~-Tavananna (II)
kral çiftinin k~zlar~~ olup, Telepinu~~ ile evli idi. Eski Hitit Devleti'nin son kral~~ olan ve ç~karm~~~ oldu~u ferman~~ ile tan~nan Telepinu~'tan sonra, Es-ki onasya'ya yeni bir kavimler göçü olmu~~ ve Hint-Avrupa kökenli Mi-tanniler, Habur nehri ve kollar~n~n sulad~~~~ Münbit Hilâ1 bölgesine gelip yerle~mi~lerdi 13. M.Ö. 1500-1450 aras~na tarihlenen bu dönem, Eski
Do-~u'nun Karanl~k Ça~~~ olarak bilinir. Dolay~s~yla bu ara devri ayd~nlatan
vesikalar son derece k~tt~r. Elli y~ll~k bu ara devirde ya~ayan Hitit kral ve kraliçelerinin adlar~n~~ yine bir kurban listesinden ö~reniyoruz ". Buna göre, a~a~~daki krallar' ve kraliçeleri birlikte görüyoruz:
Alluwamna ile Kraliçe Harap~eki Zidanza(II) ile Kraliçe iyaya Huzzia(II) ile kraliçe ~ummiri
Görülüyor ki, Eski ve Orta Hitit devletleri zaman~nda, kraliçelerin siyasi. hayatta fazla bir etkinlikleri yoktu. Ancak I. Hattu~ili'nin gözdesi ya
12 E. Memi~, Eskiça~~ Türkiye Tarihi, Konya 1986, s. 47. 13 F.K~nal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1987, s. 91-95.
HITIT SARAYINDA KRALIÇELERIN ROLÜ 283
da k~z karde~i olmas~~ gereken Ha~tayar, o~lunun taht üzerindeki hakk~n~~ korumak için birtak~m entrikalar çevirmeye kalk~~t~~ ise de, bunda ba~anl~~ olamam~~t~.
II. Tuthalya ile ba~layan ve II. ~uppiluliuma ile sona eren Yeni Hitit Devleti lcraliçelerine gelince; bu devrin ba~lar~na ait belgelerden iki krali-çenin ad~n~~ ökrenmekteyiz. Bunlardan birincisi, II. Tuthalya'n~n e~i Krali-çe Nikalmati'dir. KraliKrali-çe Nikalmati'nin ad~", "Krali kurban listelerrnde geçti~i gibi, kendisinden sonra kraliçe olan A~munikal'e ait mühür bask~s~~ üzerinde de çivi yaz~s~~ ile yaz~lm~~~ olarak onun ismi geçmektedir: "LA.§-mu-ni-kal SAL. LUGAL.GAL DUMU.SAL Ni-kal-ma-ti. Bundan ba~ka, baz~~ dini metinlerde de II. Tuthalya-Nikalmati çiftinin adlar~~ geçmektedir. Örne~in, Bo~azköy Krall~k Ar~ivi yap~lanndan en büyü~ü olan "A" bina-s~nda bulunan bir grup tabletin metin kompozisyonuna göre (a.y.IV, Tuthalya ve Nikalmati, Z~pala~naviya adl~~ kad~n~n "kötü sözlerinden ve "büyükler„ inden kurtulmak için, bir kefaretle uzakla~t~rma ritüeli düzen-'etmi~lerdir 16. Metinden anla~~ld~~~na göre, büyüyü yapan kad~n, bizzat Tuthalya'n~n k~z lcarde~idir (6.y. 1,25 vd.). Dini bir metin olmas~na ra~-men ça~~n~n siyasi olaylar~na da ~~~k tutan bu belgeden, saraydaki taht kavgalar~na son vermek amac~yla bir ferman ç~karan Telepinu~'tan sonraki dönemlerde bile, saray entrikalann~n ve hanedan kavgalar~n~n devam etti~i aç~kça anla~~lmaktad~r. Entrikalann ba~l~ca nedeni, hiç ~üphe yok ki, sal-tanat hurma dayanmakta ve hüküm süren kral~n en yak~n~, yani k~z kar-de~i, bu karanl~k i~lerde ba~~ rolü oynamalctad~r '7.
Yeni Hitit Devleti'nin erken dönemlerinde kar~~m~za ç~kan ikinci kra-liçe, yukar~da sözünü etti~imiz Kraliçe Nikalmati'nin k~z~~ olan A~munikal olup, I. Arnuvanda'n~n e~idir18. Bu kraliçeye ait ilgi çekici birçok belgeyi tan~yoruz ki, bunlardan biri, SAL.SUFJUR.LAL unvanl~~ Kuvatalla adl~~ bir kad~na toprak bak~~~~ yap~ld~~~n~~ bildiren ve hükümdar çiftinin mührünü ta~~yan belgedir. Bu vak~f protokolünde kraliçe, kral~n yan~nda e~it bir mevkide yer almaktad~r. KBo V, 7'de(— CTH 223) ne~redilen metnin or-tas~nda, oldukça bozuk bir vaziyette, kraliçe A~munikal'in e~i kral An~u-yanda ile ortak mühür bask~s~n~~ görüyoruz. Mühür bask~s~n~n çivi yaz~l~,
15 Th. Berlin, a.g.e., s. 33, 69.
18 Szabo, Texte der Hethiter I, s. 7 vd., 85; A.M. Darga, a.g.e, s. 25. A.M. Darga, a.g.e., s. 25.
18 H. Otten, Die hethitischen historischen Quellen, s. 105-106; Garelli, Le Proche-On- ent Asiatique, S. 53-309.
284 EKREM MEMI~~
içiçe çember ~eklindeki lejand k~sm~nda, Krali unvanlar~~ "tabarna” ve "ta-vananna” ile özel adlar~~ da zikredilmektedir: "tabarna" Arnuvanda
LU-GAL. GAL ve tavananna Mmunikal SAL.LULU-GAL.GAL”. Ayn~~ lejand'da
kraliçenin ~eceresi de verilmi~~ olup, kendisinin Nikalmati ile II.
Tuthal-ya'n~n k~z~~ oldu~u anla~~lmaktad~r. I. Arnuvanda da II. Tuthalya'n~n o~lu
ve halefi oldu~una göre, demek oluyor ki, ad~~ geçen kraliçe, erkek karde~i
ile evlenmi~~ oluyordu. Halbuki, Hitit kanunlanndan ö~rendi~imize göre,
karde~ler aras~ndaki evlilik ~öyle dursun, birinci dereceden akrabalar
ara-s~nda gerçekle~ebilecek bir evlilik dahi ölümle cezaland~nl~rd~ . O halde,
bu karma~~k mesele nas~l çözümlenecektir? H.Otten 19, konuyla ilgili ola-rak ~u ihtimalleri dü~ünmektedir:
Tuthalya ve Nikalmati Arnuvanda'y~~ evlat edinmi~lerdir.
Arnuvanda, Tuthalya'n~n ba~ka bir kad~ndan do~an çocu~udur ve iki üvey karde~~ krall~~~~ beraber yönetmi~lerdir.
~ki üvey karde~~ birbiriyle evli idi.
Ekrem Akurga1 20, bunlardan akla en uygun teklifin, Arnuvanda'n~n
Tuthalya ile Nikalmati taraf~ndan evlat edinilmi~~ olmas~~ ihtimali oldu~unu dü~ünmektedir. Buna kar~~l~k Thomas Beran, daha de~i~ik bir görü~~ ileri sürmektedir 21: Anla~~ld~~~~ kadar~yla Tavananna Nikalmati, kocas~~ II. Tut-halya'n~n sa~l~~~nda ölmü~~ ve Hitit kral~~ bir daha evlenmemi~tir ve o~ulla-r~~ da olmad~~~~ için, yegane varisleri prenses A~munikardir, ve o da henüz bekârd~r. Bu sebepten A~munikal, annesinin ölümü üzerine do~rudan do~ruya tavananna olarak tayin edilmi~tir. Bu s~fatla o, hem babas~~ hem de sonradan üvey karde~i döneminde (yani Arnuvanda ile beraber) tava-nanna olarak hüküm sürmü~tür.
Görülüyor ki A~munikal, annesinin ölümü üzerine bo~alan tavanan-na, yani egemen kraliçe mevkiini, hem babas~~ II. Tuthalya hem de üvey karde~i ve kocas~~ I. Arnuvanda zaman~nda korumu~tur.
I. Arnuvanda- A~munikal çiftine ait di~er bir belge, dini bir metin olup, kült ~ehri Nerik hakk~nda tanzim edilmi~~ bir duad~r 22. Barbar Ga~-ka Ga~-kavminin hücumlanndan ~iGa~-kayet edilen bu dua metninde, Hitieler ta-raf~ndan Nerik'in F~rt~na Tanns~'na sunulan kurbanlara Ga~kagar~n do-
'9 H. Otten, Fischer Welgeschicte, a. 137.
21:1 E. Akurgal, Anadolu Uygarl~klar~, S. 69. 21 Th. Beran, a.g.e. s. 69, n. 7.
HITIT SARAYINDA KRALWELERIN ROLÜ 285
kunmamalan istenmekte ve herhangi bir kötülükte bulunmamalan yolun-da onlaryolun-dan söz al~nmaktad~r 23.
Kraliçe A~munikal'in "ENA4 — Ta~~ ev — Mosole" bekçilerinin uyma-ya mecbur olduklar~~ hükümleri ihtiva eden ve bizzat kendisinin uyma-yazd~rd~~~~ dikkat çekici bir belge daha vard~r ki, bir çe~it yönetmelik oldu~u zanne-dilen bu metin, Prof. Dr. H. Otten taraf~ndan yay~nlanm~~t~r 24. A.M.Dar-ga'ya göre 25, bu metinde zikredilen "Ta~~ evler", krallar~n öldükten sonra yak~lan cesetlerinden kalan küllerin sakland~~~~ "Krali Mosoleler" olmal~d~r. Bu yap~larda görevli kalabal~ k personelin, vergiden muaf tutulmas~ndan da söz edilmektedir 26.
Bütün bu belgelerden anla~~l~yor ki, Yeni Hitit Devleti'nin ilk dönem-lerinden itibaren kraliçeler, gerek memleket i~lerinde, gerek politikada, ge-rekse dini sahalarda etkili olmaya ba~lam~~lard~r ki, bunun en belirgin i~a-reti, ba~~ms~zl~k ve etkinli~in sembolü olan Tavananna unvanl~~ mühürler-dir.
Yeni Hitit Devleti krallanndan I. Suppiluliuma, önasya'n~n büyük devletlerinden biri olan Mitanni devletini y~karak, Hitit devletini impara-torluk haline getirmi~tir. Bu yüzden, I. Suppiluliuma'dan ba~layarak devlet y~k~l~ncaya kadar iktidar~~ payla~an kraliçeleri, Büyük imparatorluk Ça~~~ Kraliçeleri olarak telakki edece~iz.
Eski önasya dünyas~nda, Büyük imparatorluk Ça~~~ Hitit kraliçeleri-nin apayn bir yeri vard~r. Hatu~a~, Tel Amarna ve Ugarit devlet ar~ivleri-ne ait pekçok belgede, söz konusu döar~ivleri-nem kraliçeleri hakk~nda tatmin edi-ci bilgiler bulmak mümkün olmaktad~r.
~u noktay~~ hemen belirtmek lâz~ md~r ki, Hitit kraliçelik kurumu, ça~-da~~~ devletlerin kraliçelik kurumlanndan çok farkl~~ bir görünüm arzetmek-tedir. Çünkü, M~s~r ve Mezopotamya'da kraliçe, memleketin mutlak haki-mi olan kral~n yaln~zca e~idir. Birtak~m dini görevleri d~~~nda, hiçbir poli-tik yetkisi ve ülke üzerinde nüfuzu yoktur. Halbuki Hitit kraliçelik kuru-munun ba~~nda bulunan SAL. LUGAL. GAL "Büyük Kraliçe" (Hititçesi ~akuva~~ar) ve tavananna "Egemen Kraliçe", Hitit kral~ na e~it, memleke-
23 E.Von Schuler, Die Kasker, Berlin 1965, s. 152-163.
" CTH 252 — KUB XIII, 8; H.Otten, Hethitische Totenrituale, Berlin 1958, s. 196 vd.
2' A.M. Darga, a.g.e., s. 26.
286 EKREM MEM1$
tinde hükmetme yetkisi olan, d~~~ politikaya bizzat kar~~an, devletleraras~~ hukukta söz sahibi, krall~~~n ba~~ms~z bir kad~n temsilcisidir27.
Büyük Kraliçe- SAL.LUGAL.GAL, egemen kral~n me~re~~ e~idir. Fakat
o, bütün resmi ve dini törenlerde, kral~n yan~nda ve zaman zaman da ba-~~ms~z olarak, kendisine verilen geni~~ yetkileri kullanmas~na ra~men, Hitit
kral~n~n tek e~i de~ildir28. Anla~~ld~~~~ kadar~yla, Hitit krallann~n bir
hare-mi vard~r ve burada çe~itli unvanlar ta~~yan harem kad~nlar~~ bulunmakta-d~r. Buna göre, kraliçeden sonra ESER-TU gelmektedir ki, A.Goetze'ye göre bu kelime "kapatma" anlam~na gelmektedir 29. H. Otten ise, söz ko-nusu kelimeyi "ikinci kad~n" olarak dü~ünmektedir30. Me~nl kraliçenin
çocu~u olmad~~~~ takdirde, bu kad~n~n ilk o~lu tahta geçme hakk~na
sahip-tir 31. ESER-TU, ancak hür do~mu~~ kad~nlardan olabiliyordu. Hitit kral~~
Muvattali'nin me~rü bir o~lu yoktu. Bu nedenle, bir ESER-TU kad~ndan
olan o~lu Urhi-te~up (taht ad~~ III. Mur~ili) k~sa bir zaman Hitit taht~n~~
i~-gal etmi~ti 32.
Yaz~l~~ belgeler, Hitit kraliçelerinin görevleri hakk~nda ayr~nt~l~~ bilgi
vermektedir. Elimizdeki vesikalar daha çok "Büyük Hitit Imparatorlu-
~u”nun en parlak döneminin (Mö. 1380-1250) kraliçelerini tan~ mam~z~~
mümkün k~lmaktad~r.
~imdi, bu parlak ça~~n kraliçelerini, "kurban listeleri" 33 ve krali
mühür bask~lann~n 34 yard~m~yla tan~maya çal~~al~m.
Hitit tarihinin en büyük ~ahsiyeti, hiç ~üphe yoktur ki, devleti impa-ratorluk haline getiren Büyük Kral I. ~uppiluliuma (Mö. 1380-1335)'d~r. Yukanda sözünü etti~imiz belgelerden ö~rendi~imize göre, bu kral~n üç
e~i vard1 35. Bu han~mlar, Daduhepa, Hinti ve Tavananna (II!) ad~n~~ ta~~ r-
" A. Goetze, Kleinasien, S. 92 vd.
28 A. Goetze, a.g.e., s.94.
" A. Goetze, a.g.e. 8.94 ve n.7
3° H.Otten, StBot 16(1971), s. 37. 3' A. Goetze, a.g.e. s. 87. 32 A.M. Darga, a.g.e. S. 29.
33 Krali Kurban Listeleri için bkz: E.Laroche, CTH 661 ve Bibliyografya.
" H.G. Güterboch, SBo I, S. 2-55; Beran, HG, s. 66-81; Laroche, Ugaritica III, s. gg, 101 vd.
35 Kurban listelerindeki s~ralar için bkz: Otten; MDOG 83, 1952, s. 66; Otten, Die
hethitischen historischen Quellen, S. 123-125; KUB XI, 7; KUB XXXVI, 122 ~ly. 8 vd'da arka arkaya Daduhepa, Hinti, Tavananna geçiliyor. Krs. Karoche, a.g.e. s. 101 ve n. 6. KBo II, 15 (Dupl. KUB XXV, 14 — CTH 626)'da Oy. II, ~~ vd. ayn~~ s~ray~~ izliyoruz. KBo II, 15 Oy. II:
HITIT SARAYINDA KRALIÇELER1N ROLÜ 287
lar. Bu han~mlardan ilk ikisi hakk~nda yeterince bilgi sahibi de~iliz. Adla-nndan, Hurri kökenli asil kad~nlar olduklar~~ anla~~l~yor. ~uppiluliu-ma'n~n sonuncu ve üçüncü kar~s~~ Tavananna (III)'n~n, Ugarit saray~~ güney ar~ivi buluntular~~ sayesinde, Babilli bir prenses oldu~u kesin olarak bellidir37. ~uppiluliuma ile ortak olan bu mühür bask~lar~nda sol tarafta, lcraliçenin Hitit Hiyeroglif yaz~s~~ ile genç k~zl~k ad~~ bulunmaktad~r. Ne ya-z~k ki bu ad~~ hala-kesin olarak- okuyam~yoruz. Güterbock, “Malnigar okunu~unu teklif etmi~tir38. Ayn~~ ad~~ Bo~azköy mühürlerinin birinin orta-s~nda çivi yaz~s~~ ile buluyoruz: ma-al-ni-gal SAL.LUGAL (SBo I 84). Bu mührün orta alan~n~~ çerçeveleyen çivi yaz~l~~ lejand'da "Kral Mur~ili, un-yan~~ okunur ve bir de Ta ile ba~layan bir kad~n ad~n~n ilk i~areti kalm~~-t~r. A-M. Darga", bu ad~, SAL Ta(-va-na-an-na) olarak tamamlamak dü~üncesindedir.
Bo~azköy kökenli iki bulle üzerinde de bu lcraliçenin ad~~ tek ba~~na, çivi yaz~s~~ ile yaz~lm~~~ olarak görünmektedir. Böylece, söz konusu Babil kökenli kraliçenin, müstakil mühürlerinin de varl~~~~ belgelenmi~~ oluyor. A.M.Darga'ya göre 443, Hatu~a~~ ve Ugarit kaynakl~~ bu belgelerin bir arada incelenmesi ~u neticeyi ortaya ç~kar~r: I. ~uppiluliuma'n~n son me~ril e~i Tavananna, Babil kral~n~n luz~d~r. Kocas~~ öldükten sonra tahta geçen Büyük Kral II. Mur~ili ça~~nda da "Egemen Kraliçe (Tavananna)" s~fat~~ ve yetkileriyle saltanat sürmeye devam etmi~tir. ~uppiluliuma ve Tavanan-na ad~n~~ ta~~yan belgeler, bu kral~n saltaTavanan-nat~n~n sonlar~Tavanan-na tanhlenmelidir". Dikkati çeken di~er bir nokta bu çiftin ortak mühür bask~lann~n Ugarit kral~~ Nigmadu ile yap~lan bir antla~man~n ~artlar~n~~ bildiren tabletin tam
NINDA. KUR4.RA A-NA °UTU uRIA r~ inna
2 SA sALDu-u-du-be-pa
3 I NINDA.KUR4.RA A-NA DUTU uRuA-ri-in-na 4 SA
5 I NINDA.KUR4.RA A-NA DLTTU URUA-ri-in-na 6 SA sAtTa-ua-an-na-an-na par-§i-ja
36 A. Kammenhuber, Die Arier im Vprderen Orient, Heidelberg 1968, s. 42.
Büyük Kral I. ~uppiluliuma ile Tavababba'n~n ortak mühürleri ilk defa Ugarit bu- luntulanyla belgelenmektedir. Bkz: Laroche, Ugaritica III, s. 97-99: NA4 KISIB Ta-ua-na- an-na SAL.LUGAL.GAL DUMU.SAL LUGAL KUR KA.DINGIR.RAKI (RS. 17.227) "Ta- vananna'n~n mührü, Büyük Kraliçe, Babil Kral~= k~z~".
" SBo I, s. 17-18, n. 52 ve S. 46 vd.; Laroche, a.g.e, s. ~~ oo. " A. M. Darga, a.g.e., s. 30.
40 A.M.Darga, a.g.e., s. 31.
288 EKREM MEMI~~
ortas~nda görülmesidir. Bu mühür baslus~nda Tavananna ad~n~n varl~~~,
kraliçenin "egemenli~ini" ve "saltanata ortak oldu~unu" belirgin bir
~ekil-de bir kere daha ortaya koymaktad~r. Böylece bu antla~may~, ~uppiluliu-ma'n~n ikdidann~n sonlar~na (Mö. 1345'lerden sonraya) tarihlemek yanl~~~ olmayacalcur. ~uppiluliuma'dan sonra tahta geçen o~lu II. Mur~ili devrine tarihlenen bir vesikada, hiç de iyi karekterli olmayan bu Babilli prensesin sebep oldu~u pekçok olay aynnt~lan ile anlat~lmaktad~r42. KUB XIV, 4 numaral~~ metinden ö~renildi~ine göre, kraliçelik yetkilerini bir silah olarak kullanan Tavananna (~li), II.Mur~ili'nin iktidar~~ döneminde, büyük ge-çimsizliklere ve kral ailesi içinde nifaklara sebep olmu~tu. II. Mur~ili, ege-men kraliçeye kar~~~ türlü kötü ithamlarla bulunmaktad~r. Anla~~ld~~~~ ka-dar~yla, ad~~ geçen kraliçe, ölen kocas~~ I. ~uppiluliuma'n~n tap~naklara tah-sis etti~i adak e~yas~~ ve hediyeleri geri al~p, ba~ka yerlere vermi~ti. Kral~ n
arkas~ndan haraç alarak yolsuz hareketler yapm~~t~. Karkam~~~ ve A~tata
~ehirlerini haraca ba~lam~~t~. Bütün bunlar yetmiyorrnu~~ gibi, II.
Mur~i-li'nin kar~s~n~~ büyü ile lânetlemi~~ ve bu yoldan ölümüne sebep olmu~tu.
Mur~ili'nin dilinin tutuklu~~~ndan da yine Tavananna sorumlu idi. Yapt
~-~~~ ve sebep oldu~u bu kötülülder kar~~s~nda Mur~ili ona kar~-~~~ bir dava
aç-m~~t~. Neticede, art~k ya~lanm~~~ olan bu kötü kalpli "Egemen Kraliçe", kraliçelik tahlindan indirilmeye mahküm edilmi~ti 43.
Görülüyor ki, büyük yetkilere sahip olsa bile, Hitit lcraliçeleri, davalar aleyhlerine neticelendi~i zaman, kanunlar~n verdi~i imkanlar çerçevesinde hak ettikleri cezaya çarpt~nhyorlard~.
~uppiluliuma'dan sonra iktidara gelen II. Mur~ili dönemine ait çok
say~da çivi yaz~l~~ belge mevcut olmas~na ra~men, bu belgelerden, ad~~ ge-çen Hitit kral~n~n e~leri hakk~nda yeterince bilgi sahibi olam~yoruz. Ancak, Bo~azköy kaynakl~~ baz~~ mühürlerde, Mur~ili kral ad~~ ile ortak kraliçe ad-lar~na rastl~yoruz".
Bu mühür baslulann~n bir k~sm~nda II. Mur~ili, yukar~da sözünü
etti-~imiz kraliçe Tavananna ile görülür 45. Bu mühürler, saltanat~= ilk döne- Bkz: CTH 7o—KUB XIV, 4 ve bibl.
43 A.Goetze, Kleinasien, s. 93; F.K~nal, Belleten XX(~ 956), s. 363; H.ten Cate,
Mursi-lis II, s. 20-26.
Bkz: SBo I no. 24-27 — Beran, H.C, S. 74-75.
45 Bkz: SBo I no. 30-35 — Beran, H.G. Lev. X, 213 a-c, 214 a-b, 215, 216, 219.
A.G.E, Lev. X, 213 b, 214 a-b ve 215'deki mühürlerin çivi yaz~l~~ lejandlar~ndan belirgin olarak NA4 KISIB SAL Taua-na-an-na i~aretleri görülüyor.
HITIT SARAYINDA KRALIÇELERIN ROLÜ 289
mine aittir. Di~er bir grup mühürde bu kral, "Kraliçe Tanuhepa" ad~~ ile beraberdir". Bir mühür baslus~nda da "Ga-§u-lavi" olarak okunan bir ka-d~n ad~~ ile görülür'''. Tanuhepa ad~, Mur~ili'den ba~ka iki kral ad~~ ile da-ha görülmektedir ki, bu krallardan biri Muvattali", di~eri ise Muvatta-li'nin o~lu Urhi-Te~up'dur".
Görülüyor ki, ad~~ geçen kraliçe, hem II. Mur~ili, hem Muvattali, hem de Urhi-Te~up zamanlar~n~~ ya~am~~t~r. Bize öyle geliyorki, Tanut~epa, II. Mur~ili'nin ilk e~i de~ildir. Kral, "Egemen Kraliçe" mevkiinde bulunan babas~n~n sonuncu e~i Tavananna (III)'y~~ bir mahkeme neticesinde berta-raf ettikten sonra, önce "Ga-§u-la-vi" isimli kad~nla evlenmi~, daha sonra
ise, ikinci e~~ olarak, belki de iktidann~n sonlar~nda, genç bir prenses olan Tanuhepa'y~~ alm~~t~r. Tanuhepa da, kral~n ölümünden sonra, yerine ge-çen o~lu Muvattali zaman~nda "Tavananna" olarak görevini sürdürdü~ü gibi, Muvattali'den sonra iktidara gelen Urhi-Te~up'un k~sa süren saltana-t~~ döneminde de ayn~~ mevkiiyi i~gal etmi~ti. ~unu da hemen belirtelim ki, Gulavi adl~~ kraliçe, büyük bir ihtimalle, Tavananna (III)'n~n büyüler ya-parak ölümüne sebep oldu~u kad~nd~.
Hitit kraliçelerinin en ilgi çekicisi ve ~ahsiyeti en kuvvetli olan~, ça~~-n~n belgelerinde s~k s~k ad~~ geçen, Büyük Kral III. Hattu~ili'nin e~i, Büyük Kraliçe Pudut~epa'd~r. Bu lcraliçeye ait birçok mektup, adak ve va-k~f vesikalan mevcuttur. Bunlardan ba~ka, F~raktin kabartmas~~ üzerinde ve baz~~ mühürlerde kocas~~ ile birlikte ad~na rastlanmaktad~r. Esasen bu devre ait pekçok resmi vesikalarda da Pudut~epa'n~n ad~~ daima III. Hattu~ili ile beraber geçmektedir 50. Bu vesikalardan anla~~ld~~~na göre, Lavazantia ~eh-ri ba~~ rahibi Pentip~ar~eh-ri'nin k~z~~ olan Puduhepa, memleket dahilinde bir-çok hay~r i~leri yapmaktad~r. Lelvani 50' kültüne tahsis etti~i ailelerin liste-sini veren bir tabletten ö~rendi~imize göre, kraliçe bir k~z~~ kocaya vermek-te, küçük çocuklar~~ eni~telerinin yan~na ç~rakl~~a koymakta, öksüzleri hi-maye etmektedir 51. Di~er bir vesika ile de onun III. Hattu~ili ile beraber
~ahurunuva isimli kölelerine azatl~k imtiyaz~~ verdi~ini ö~reniyoruz. Bütün " SBo I no. 24-29 Beran, HG, Lev. X, 221-224.
" A.g.e. no. 37 Beran, H.H, Lev. X, 220.
" Bkz: SBo I no. 42.
" A.g.e, Na. 43,44 — Beran, HG, Lev. XI, 226, 227 a-b. 50 A Goetze, Kleinasien, s. 88.
sc'a Lelvani, Yeralt~-Cehennem tannças~d~r.
5' F.K~nal, Eski Anadolu'da Kad~n~n mevkii, Belleten XX, 1956, S. 364.
290 EKREM MEM~s
bu iyiliklerine kar~~l~k olarak da Ha~metmaab~~ III. Hattu~ili için "alt~n, gümü~~ seneler, alt~n, gümü~~ aylar ve alt~n, gümü~~ günler" dilemektedir. Bir ba~ka tabletin alt yaz~s~na göre 52. Kraliçe Puduhepa, ba~~ kâtibe Kizzu-vatna tabletlerini toplamak görevini vermi~tir.
Di~er taraftan Kraliçe Puduhepa, memleketin d~~~ politikas~nda da kendisine dü~en vazifeleri yerine getirmi~tir. 16 sene kadar belli aral~ldarla devam eden M~s~r-Hitit sava~lanndan sonra III. Hattu~ili zaman~nda bar~~~ yap~l~nca, Puduhepa da M~s~r kraliçesine bir tebrik mektubu yazm~~t~r". M~s~r firavunu II. Ramses'ten III. Hattu~ili'ye 26, Puduhepa'ya ise 13 mektup gönderilmi~tir. Bu mektuplar, Hitit kraliçesinin siyasi. platformdaki ba~~ms~z mevkiini ve oynad~~~~ etkin rolü, aç~k ve net bir biçimde ortaya koymaktad~r. Gerçekten, mektuplar~n muhtevas~ndan anla~~ld~~~~ kadar~yla, M~s~r firavunu, Hitit kraliçesini Hitit Büyük Kral~~ ile ayn~~ seviyede görmektedir. Belki de bu durum, o ça~~n devletler hukukunun
gerektirdi-~i politik kurallardan biriydi. Söz konusu mektuplar~n üslubu, özel bir
karektere sahiptir. Bu mektuplarda, uzun nezaket formüllerine geni~~ yer aynlm~~t~r. Bu mektuplardan birinde II. Ramses, Puduhepa'ya "k~z
karde-~im" diye hitabederek, M~s~r ülkesinin refah~ndan, kendi sa~l~k ve
afiyetin-den söz eder . Sonra da Hitit kraliçesine, sahip oldu~u tüm iyiliklere onun da sahip olmas~~ dile~inde bulunur. Konunun daha iyi anla~~labil-mesi bak~m~ndan, bu mektubun Türkçe tercüanla~~labil-mesini a~a~~da veriyoruz:
"Amon'un sevgilisi, güne~in o~lu, M~s~r Kral~, Büyük Kral Ramses ~öyle der:
Hatti ülkesinin Kraliçesi, Büyük Kraliçe Puduhepa'ya söyle: i~te ben, karde~in, iyiyim. Evlerim, o~ullanm, ordulanm, atlanm, arabalanm iyidir-ler. ülkemde büyük ölçüde iyilik vard~r.
Sen k~z karde~im, iyi olas~n! Evlerin, o~ullann, ordular~n, atlar~n, ara-balar~n iyi olsunlar! Soylulann iyi olsunlar!. ülkende büyük ölçüde iyilik olsun!.
K~z karde~ime ~öyle söyle:
~~te habercilerim, k~z karde~imin habercileri ile birlikte bana geldiler.
Onlar bana karde~imin, Ham Ülkesinin Kral~, Büyük Kral~n iyili~ini bil-dirdiler.
52 K. Balkan, ABoT I, ~~ ve 2.
" E.Edel, "Die Rolle der Königinnen in der aegyptisch-hethitischen Korrespondenz von Bo~azköy", IF LX/ (1949), S. 75.
HITIT SARAYINDA KRALIÇELERIN ROLÜ 291
Onlar bana k~z karde~imin o~ullar~n~n iyili~ini, ülkelerinizin iyili~ini bildirdiler. Karde~imin, k~z karde~imin ve ülkelerinizin iyilik haberlerini al~nca, çok sevindim ve ~öyle dedim:
"Çok ~ükür iyidirler!"
K~z karde~imin bana gönderdi~i mektubu gördüm ve Hatti Ülkesinin Büyük Kraliçesi k~z karde~imin pek güzel bir biçimde yazd~~~~ konulan i~ittim.
K~z karde~ime ~öyle söyle:
Karde~im, Hatti Ülkesinin Kral~, Büyük Kral bana ~öyle yazd~:
"K~z~m~n ba~~na iyi kokulu ya~~~ dökecek lcimseleri gönder! Onlar onu M~s~r Kral~n~n, Büyük Kral~n evine götürsün ler!"
I~te, karde~im bana böyle yazd~, karde~imin bana bildirdi~i bu karar çok ve pek güzeldir.
M~s~r'~n Tannlan ile Hatti'nin Tannlan iki büyük ülkeyi ebediyyen bir ülke olarak birle~tirmek için bizi bu karara sevk ettiler." Bu mektubun son k~s~mlar~, ne yaz~k ki, anla~~lamayacak derecede harapt~r.
Puduhepa'n~n birçok mektuplann~n varl~~~~ yan~nda, M~s~r kraliçeleri-nin Hitit diplomatik yaz~~mas~nda ald~klar~~ yer son derece önemsizdir. M~s~r kraliçelerinden Tutankamon'un genç ya~ta dul kalan e~i Kraliçe Da-hamunzu'nun, I. ~uppiluliuma'ya yollad~~~~ ve o~ullanndan biri ile evlen-mek istedi~ini aç~klayan evlen-mektubu 55 ise bir istisna olarak kabul edilmelidir.
Pudubepa, ikisi erkek ikisi de k~z olmak üzere dört çocuk annesidir. O~ullanndan biri, daha sonra Hitit taht~na geçecek olan IV. Tuthalya, di-~eri ise Nerikkaili'dir. K~zlar~~ ise Ga~~ulaviya ve Manefrure% adlar~n~~ ta~~-maktad~r.
Pudut~epa, diplomatik sahadaki etkinli~ini çocuklar~~ üzerinde de göstermi~~ ve herbirini bir kom~u ülkenin prensi ya da prensesi ile evlen-dirmi~tir. örne~in, Narikkaili isimli o~luna Amurru kral~~ Pente~ina'n~n k~-z~n~~ alm~~t~r. K~zlar~ndan Ga~~ulaviya'y~~ ise An~urru kral~~ Pente~ina ile Kraliçe olmak ~art~yla evlendirmi~tir. M~s~r kaynaklannda Manefrure ismi
" KBo V, 6. Bu mektup için bkz: H.G. Güterboch, "The deeds of Suppiluliuma as told by his son Mursili
~ r, jcs ~t~2,
1956, s. 94.292 EKREM MENII~~
ile geçen öteki k~zlar~n~~ ise, M~s~rla yap~lan bar~~~ antla~mas~n~~ daha da kuvvetlendirmek için, iktidann~n 34. y~l~nda firavun II. Ramses'e gelin ola-rak göndermi~lerdir.
Pudul:iepa, kocas~~ III. Hattu~ili'nin ölümünden sonra da "Tavananna" olarak hüküm sürmeye devam etmi~tir. Gerçekten, babas~n~n yerine geçen IV. Tuthalya, henüz devlet i~lerini yürütebilecek ya~ta de~ildi. Bu yüzden, annesi Büyük Kraliçe Puduhepa, bir süre, kral naibi olarak devleti ba~a-r~yla idare etmi~, daha sonra görevi o~luna devretmi~tir.
Hitit ~mparatorlu~u'nun son krallar' olarak kabul edilen IV. Tuthal-ya, III. Arnuvanda ve II. ~uppiluliuma'n~n e~leri olan Hitit kraliçeleri hakk~nda ise ne yaz~k ki, hiçbir ~ey bilmiyoruz.
Yaz~l~~ belgeler ~~~~~nda, Hitit kraliçeleri hakk~nda yukar~da vermi~~ ol-du~umuz bilgilerin genel bir de~erlendirmesini yapacak olursak, a~a~~daki sonuçlar~~ elde ederiz:
— Ha~tayar'~n ç~ karm~~~ oldu~u huzursuzluk bir tarafa b~rak~lacak olursa, Eski ve Orta Hitit Devletleri zaman~nda kraliçelerin siyasi plat-formda fazla bir etkinlikleri görülmez.
2 - ~~. Tuthalya ile ba~lad~~~~ kabul edilen ve II. ~uppiluliuma ile de sona eren Yeni Hitit Devleti zaman~nda ise kraliçelerin, gerek siyasi, gerek dini ve gerekse di~er konulardaki etkinliklerinin artt~~~~ görülür.
3 — Eski önasya'n~n hiç bir devletinde kraliçeler, Hitit kraliçelerinin sahip oldu~u hak ve yetkilere sahip olamam~~lard~r.
HITIT SARAYINDA KRALIÇELERIN ROLA: 293
ADLARI BILINEN HITIT KRAL~ÇELERININ KRONOLOJIK TABLOSU
Kral~n ad~~ Kraliçeleri
Labama (— I. Hattu~ili) (Mö. ca. ~ 600) Tavananna (I) Kaddu~i Ha~tayar? I. Mur~ili (MÖ. ~~ 55o) Kali
Hantili Harap~ili
Ammuna~~ Tavananna (II)
Telepinu~~ (Mö. ~~ 5oo) ~~taparia~~
Alluwamna Harap~eki
Zidanza ~yaya
II. Huzzia ~ummiri
II. Tuthalya (MÖ. 1450- ~ 400) Nikalmati I. Amuvanda (MÖ. 1400- 1380) A~munikal ~uppiluliuma (MÖ. 1380-1335) Dadut~epa Hinti Tavananna (~li) Mur~ili (Mö. 1335-1300) Ga~ulavi Tanut~epa Hattu~ili (Mö. ~~ 285- ~~ 25o) Pudut~epa
