İlk Meclisi Mebusan Reisi Ahmet Rıza Beyin hatıraları:İzzet Paşa kabinesinin istifası

1

İlk Moclisi Mobusan Reisi

AHMET RIZA

Beyin

HATIBAI API

—

22

İzzet Paşa kabinesinin istifası

S u ltan V ahideddin, M ustafa Sabri E fendinin ve hem pasının yeddi teshirine geçmiş, Îttihad ve T erakki aleyhinde kafası dol­

durulm uştu. Vükelâdan Cavid

Beyle, H ayri E fendinin heyetten çekilm elerini istiyordu.

B u işi A bdürrahm an Şeref Be ye havale etmiş, fak at nasılsa be- ■ceremediğinden beni celb etti. H asta imiş, harem i hüm ayunda küçük bir odada görüştük.

«— M ütareke imzalandı, ecne­ b iler yanım ıza gelecekler, V ü­ kelâ ile tem asta bulunacaklar, sulh olacak. H arb zam anında

H eyeti V ükelâda bulunan iki

zatın bu aralık Meclisi V ükelâ­ da bulunm alarını D üveli İtilâ- fiyeye karşı m ünasib görm üyo­ rum . İzzet P aşa sizin dostunuz- dur, hususî ve gayriresm î bir su rette kendisine bu ciheti an­

latınız, Cavid Beyin, bâhusus

cihad fetvası veren H ayri E fen­ dinin y erlerin e diğer münasib- lerini tay in etsin.

Şayed bu iki zat istifalarını v erip çekilm iyecek olurlarsa İz­ zet Paşa kabinesi istifa etsin, söz veriyorum ben gene İzzet Paşayı

k abine teşkiline m em ur ede­

rim.» dedi.

G ittim , keyfiyeti İzzet Paşaya anlattım . İzzet Paşa hiddetlendi, «Bu tek lif Sadrâzam ın h u kuku­ n a tecavüzdür. B unu istem eğe P adişahın h ak ve salâhiyeti yok tur» dedi. Ben cevaben: «Böyle su reti hususiye ve nazikânede değil, resm en kabineyi tebdile bile P adişahın h ak k ı vardır. V ü­ kelân ın intihabı h er ne kadar Sadrâzam a verilm iş ise de tasdik v e kabulü Padişaha aiddir.» d e­ dim . K andıram adım , avdet e t­ tim.

İzzet P aşa rüfekasını toplam ış m üzakereden sonra istifaya k a ­ r a r vermiş, ancak yazdıkları is­ tifanam eye Padişahın bu teklifi kan u n u esasi ahkâm ına m uhaliî olduğunu ima eder bir cüm le i- lâve etmiş.

M abeyine te k ra r çağırıldım, istifanam eyi gösterdi, o cüm le hakkında nazarı dikkatim i celb etti. «Benim âyanım var, kanunu esasiyi tefsir etm ek Ayanın hakkı ve vazifesidir. H eyeti sureti mah susada toplarsınız, m üzakere e-

dersiniz, eğer m ezkûr teklifim kanunu esasiye m uhalif ise bil­ dirirsiniz.» dedi.

Ayanı fevkalâde içtim aa d a­ vet ettim ve celsei hafiyede işi olduğu gibi anlattım , A bdürrah­ man Şeref Bey yanım a geldi ve gizlice bana: «Biz bu işte sizi feda edeceğiz, başka çare yok, suitefehhüm v ar diyeceğiz, siz yanlış anlam ış ve bize yanlış anlatm ış olacaksınız» dedi.

Bu gibi tevilleri asla kabul

etmiyeceğimi bildirdim. H attâ

şüphe ediyorsanız Padişah b u ra ­ ya, Meclise gelerek ifadesini biz­ zat te k ra r buyurur, dedim, he­ yet m üzakereden sonra P adişa­

hın teklifinde kanunu esasiye

m ugayir b ir şey bulunm adığına k arar verdi ve iş bu suretle b it­ ti.

Benim rolüm ikidir, biri gay­ riresm î olarak Zatışahanenin tek lifini İzzet Paşaya gidip aynen tek rar etm ekten ibaret idi, bunu herkes yapar. İkincisi resm îdir o da Meclisi toplayıp meselenin hallini Meclise havale etmekti. Meclisten bu k a ra rı alm ak h e rT kesin yapabileceği b ir iş değil­ di.

O gün hafî celseye riyaset e* derken, m üzakere edilen m ad­ de h ay atı siyasiyeme taallû k et­ tiğinden biraz âsabî idim. Dik

söylüyordum. İzzet P aşa­

nın ve bazı refiklerinin asıl kız­ dıkları fak at söylem edikleri ci­ het budur.»

(Talât Paşa kabinesinin istifa­

sı üzerine yeni kabineyi kurma­

ya memur edilen Tevfik Paşa

bir hafta süren istişarelerinin

sonunda bir netice alamamış ve yen i h ü kü m etin kurulm asına M üşir A hm ed İzzet Paşa m em ur edilmişti.

B ü y ü k bir tarihî m esuliyeti üzerine alan İzzet Paşa h ü k ü ­ m eti 14 teşrinievvel (ekim ) 1918 tarihinde kurulm uş ve galib dev Jetlerle Mondoros m ütarekesini imzalam ıştı.

M ütarekeyi m üteakıb Talât, E nver ve Cemal Paşaların bir gece E n ver Paşanın yalısından Karadeniz yolile gizlice İstanbul dan ayrılm aları kabinenin m e v ­ kiini sarsmıştı. M uhalefet ve bilhassa m u h a lif m atbuat, kabi­

nede bulunan İttihadçı Nazırlar

hakkında şiddetli bir lisan k u l­ lanmağa başlamışlardı.

VI. M ehm ed Vahideddin bu hareketten cesaret alarak h ü k ü ­ m et içinde bulunan İttihadçı ri­ calin değiştirilm esi arzusile e v ­ velâ E v k a f Nazırı A bdürrahm an Ş eref E fendiyi, Sadrâzam nez- dine göndermiş, İzzet Paşa da Hayri Efendi ile Cavid Beyin zaten istifa etm ekte oldukları cihetle yerlerine bir ik i güne kadar m ünasiblerini bulacak ar- zedeceğini ve fa ka t Dahiliye N a­ zırı Fethi B eyin M ecliste bir fırka reisi olması sebebile onun tebdilinin caiz olamıyacağını söy lemişti.

Mabeyin Başkâtibi Fuad Beye

göre, Abdürrahman Şeref Beyin

getirdiği bu cevabı Hünkâr ka­

bul etmiş görünmüşse de iki gün

sonra kasımın sekizinci perşem­

be günü Ahmed Rıza Beyi yu­

karıdaki hâtıraların yazılı oldu­

ğu şekilde tekrar Sadrâzama gön

dererek Fethi Beyin bir dakika

bile hükümette kalmasının caiz

olmıyacağmda ısrar edince İzzet

Paşa, Ahmed Rıza Beye sert mu­

kabelede bulunmuş ve rahatsızlı

ğma rağmen cumartesi günü Sa­

raya gelip bizzat maruzatta bu­

lunacağını bildirmişti.

Cumartesiye kadar beklemeyi

muvafık bulmıyan Padişah ge­

ce, geç vakit Ahmed Rıza Beyi

tekrar Sadrâzamın konağına gön

dermişti.

Sadrâzamın arzusu üzerine ay­

nı gece Bahriye Nazın

Rauf

Beyle, Dahiliye Nazın Fethi Bey,

Fındıklıdaki Ayan Dairesine

d e re k

teklifin kanunu esasiye

muhalif olduğu noktasında ısrar

etmişlerdi.

Mabeyin Başkâtibi Fuad Be­

ye göre (İzzet Paşa,

Beyin mütehakkimane tebliğa-

tırıdan müteessir olarak

günü öğleden sonra arkadaşla­

rını toplıyarak müttefikan isti­

faya karar vermişlerdi.)

İzzet Paşa hükümetinin istifa­

namesinde Padişahı bilhassa en­

dişeye düşüren ve işin Ayana

gitm esine sebebiyet

veren fık ­

rası şöyleydi; (Zatı Hümayun­

lan ile heyeti hükümet ara­

sında hâdis olmuş hiç bir ihti­

lâf esası mevcud değil iken Ka­

bine Reisine teveccüh eden mes­

uliyetin bir takım kuyud ve şu-

rut ile tahdid ve takyidini, ria­

yeti ahkâmına kasemetmiş oldu­

ğumuz kanunu esasi ile kabili

telif görememekteyiz...)

Başmabeyinci Lûtfi Simavi

Bey de hâtıralannda, Ahmed Rı­

za Beyin Padişahla Sadrâzam a-

rasmda tebliğ ve tebellüğ vazi­

fesini ifa edecek salâhiyeti haiz

almadığını söylemekte ve A h­

med Rıza Beyin Padişahın söz­

lerine haiz olmadığı bir kuvvet

ve şiddet vererek zaten sürati

infiali ile tanınmış

İzzet

Paşanın bin izzetinefis meselesi

çıkarmasına sebebiyet verdiğini

yazmaktadır.

Bu kadar ısrarlı (vesaya) ga-

rib görünmekle beraber

gene

Lûtfi Simavi Beye göre Padişah

i

kendisine, tebliğatmın vesayâ

dairesini hiç bir vakit geçmedi­

ğini defalarla söylemiştir.)

(Arkası var) Taha Toros Arşivi