Başlık: (EŞiTLI YEM VE YEM HAM!\1AODELERil\'DEKı NıTRAT VE NiTRtT DÜZEYlERi ÜZERiNE BIR ARAŞTIRMAYazar(lar):KAYA, Sezai;BİLGİLİ, Ali;DOĞAN, Abdullah;LİMAN, Bilal C.Cilt: 36 Sayı: 2 DOI: 10.1501/Vetfak_0000001299 Yayın Tarihi: 1989 PDF

A. Ü. Vet. Fak. Derg.

36 (2): 455 ',466 1989

(EŞiTLI YEM VE YEM HAM!\1AODELERil\'DEKı NıTRAT VE NiTRtT

DÜZEYlERi ÜZERiNE BIR ARAŞTIRMA

Sezai Kayal Ali BilgilF

Abdullah Doğan4

Bilal C. Liman3

A stud~' of nitrate anıt nitrite le\.els in the \'ari()us feeds and fecdstuffs

Summary: The aim oj' this study ıvas to determine the amouıı,ls oj' nitrate and nitrire in various mixed feeds and feedstufls.

The amounts oj'nitrate aııd nitrite in the samples were measured speetrophotometrieally by the proeedure oj' Sen and Donaıdsaıı. Experi-ments were earried out totally in 104 samples consisting of the eighteen livestoek feeds, fourty seven poultry feeds und the remaing a variety of feedstuff~.

The nitrate levels in the samples, regardless of the types, were bet-ween O to 4079 ppm and the nitrite levels O to 48 ppm. The '/ıighest level oj' nifl'ate was in the dried sugar beet pulp and nitrite in the meat~ston<e meal. The meali amounts of nitrate and ııitrite as ppm were respeetively,

J 56.86

+

38.61 and 5.98

=-

0.31 in the layings hens feeds; those were J 29.68

+

20.69 and 6.16+ i. i5 in the pullet hens feeds; those were 79.92 ~-;-10.14 and 6.i3

+

0.87 in the broiler ch/eken feeds; those were 99. LO ~-t 35.39 and 6.79 ::.:..-0.26 in theboriler ehiek feeds; thosewere 320.35 -L 57.05 aııd 8.12 1:: 1.01 in the Iivestoeks feeds; t!ıose it'ere 419.90

+

88.22 and 4.00 ...L 0.92 in the dairy eow feeds; those were

150.79

+

55.54 and 5.68 ::l::0.98 in the sunjlowers meals; those were 467.86 ::f::: 25.76 and 2.72 1: 1.75 in the eotton seed meals; those were 56.35 aııd 27.86 1:: 8.43 in the meat-stone meals; those were 118.79

::f::: 88.22 and 9.48 ::f::: 2.20 in the fi'sh meals; those were 53. 74 ~ 11.04 i Doç. Dr., A.Ü_ Vet. Fak. Farıııakoloji-Toksikoloji Anabilim Diılı._

2 Arş_ Gör .. A.Ü. Vet. Fak. Farmakoloji-Toksikoloji Anabilim Dalı. 3 Arş. Gör., A_Ü. Sağlık BiL. Ens. Farm-Toksikoloji Anabilim Dalı. 4 Arş. Gi'r., A.Ü. Sağlık BiL. Fns. Farm-Toksikoloji Anabilim' Dalı.

456 S. KAYA - A. BiLGiLI - B.C. LIMAN - A. DOGAI'

and 5.70:J: 1.41 in the soybean meals; those were 191.42 :J: 80.88 and 6.50 :J: 0.10 in the barley; those were 89.22::1:: 8.69 and 7.74::1::0.46 in the wheat; those were 47.14:1: 13.96 and 5.20 :J: 1.74 in thebranand' those were 3517.21 :J: 567.82 and 10.80 :J: 3.03 in the dried sugar beet pulp.

lt is concluded that the nitrate and nitrite amounts determined in the feeds and feedstufJs will not give rise to acute or chronic toxicity on the

animals.

Özet: Bu çalışmanm amacı bazı yem ve yem hammaddelerindeki rıitrat ve nitrit düzeyini ortaya koymaktır.

Örneklerdeki nitrat ve nitrit miktan Sen ve Donaıdson tarafından bildirilen metoda göre yapıldı. 18'i sığır, 47 si kanatlı karma yemi ve kalanı çeşitli yem hammaddelerinden oluşan toplam 104 numune analiz edildi.

Yem örneği tipi dikkate alınmaksızın, örneklerde 0-4079 ppm ara-sında nitrat ve 0-48 ppm arasmda da nitrite rastlandı. En yüksek nitra-tm kurutulmuş şeker pancarı posasında, nitritin ise etkemik ununda ol-duğu bulundu. Yem çeşidine göre ppm olarak tesbit edilen nitrat ve nitrit miktarı, sırasıyla, şöyledir: Yumurtacı tavuk yemi 156.86 =1: 38.61 ve 5.98 :i:0.31; damızlık tavuk yemi 129.68 ::i:: 20.69 ve 6.16

==

1.15; et-lik piliç yemi 79.92 ::i:: 10.14 ve 6.13 :l: 0.87; etlik civciv yemi 99.10

-:-35.39 ve 6.39 ::1:0.26; sığır besi yemi 320.35 ::i:: 57.05 ve 8.12 ::i:: 1.01;

süt ineği yemi 419.90 :i: 88.22 ve 4.0 ::i:: 0.92; pamuk tohumu küspesi 467.86

+

25.76 ve 2.72 ::i:: 1.75; ayçiçeği küspesi 150.79 ~:~ 35.54 ve 5.68 :J: 0.98; et kemik unu 56.35 ve 27.86 ::i:: 8.43; balık unu 118.79 :::::

88.22 ve 9.48 ::i:: 2.2; soyafasulyesi unu 53.74 ~: 11.04 ve 5.70 ::i:: 1.41;

arpa 191.42 :i:80.88 ve 6.50 :l: 0.10; buğday 89.22 ::i:: 8.69 ve 7.74 :::l.::

0.46; kepek 47.14 :J: 13.96 ve 5.2 ~ 1.74 ve kürutulmuş şeker pancarı

posası 3517.21 ::i:: 567.82 ve 10.80 :1: 3.03.

Yem ve yem maddelerinde belirlenen nitrit ve nitrat miktarla-rınıIl hayvanlarda akut ve kronik bir zehirlenmeye yol açmayacağı sonucuna varıldı.

Giriş

Bilindiği gibi biyolojik yapıların temelini oluşturan dört ana öge-den birisi de azottur. Bu sebeple, doğalolarak toprak, su, atmosfer, bitkiler ve etlerde, çeşitli kimyasal bileşikleri halinde, özellikle nitrat ve nitrit şeklinde değişik yoğunluklarda ama yaygın bir şekilde

bu-YEM VE HAMVlADDELERİNDEKİ NİTRAT VE NİTRIT... 457

lunur. Ekosistemleri oluşturan çevre ve canlılarda azota (bilhassa nitrat azotu ve nitrit azotu) bu kadar yaygın rastlanmasınm. sebebi "at-mosferik azot, toprakta nitrat halinde mikrobiyel tutulma, bitkisel proteinlere karışma, hayvan ve bitkisel artık ve atıklar ile nitrat, üre ve amonyağa kadar parçalanma ve azotun atmosfere salıverilmesi" safhalarından oluşan doğal azot dolanımıdır (7, 15).

Bitkiler topraktaki azotu tümüyle değerlendiremez. Bu ise topra-ğın ve buralardan geçen yeraltı ve yerüstü sularının azot yükünün git-tikçe artmasına yol açar. Fazla verim elde etmek amacıyla fazla mik-tarda azotlu gübre kullanılması ve bu uygulamanın da bitkilerde nit-rat birikimine yol açabilen bazı yabani ot ilaçlarıyla (2,4-0, 2, 4, 5-P gibi) birleştirilmesi bitkilerde hayvanların normal gelişmesini boza-bilecek veya onlarda akut ve kronik zehirlenmeye yol açaboza-bilecek ölçü-de nitrat birikmesine sebep olabilmektedir (15, 24, 3 I).

Toprak, bitki ve sulardaki nitratın önemli diğer bazı kaynakları-da fazla miktarkaynakları-da azotlu madde ihtiva eden ve nitrata çevrilebilen insan ve hayvan atıkları (2), endüstriyel ve lağım suyu artık ve akıntıları (5, 25), ile endüstriyel gelişmedir (2). işte evcil hayvanlar için esas tehlike fazla miktarda nitrat tuzları ihtiva eden topraklarda yetişen ve hayvan-larda zararlı olabilecek düzeyde nitratı yapılarında biriktirebilen bit-kiler ile buralardan sağlanan kaynak veya yerüstü sularından ileri ge-lir (4, 6, 2 I). Bazı hazırlayıcı faktörlerin yardımıyla da şeker pancarı, yulaf, arpa, buğday, burçak başta olmak üzere çoğu hayvan yemi ola-rak kullanılan tüm tarım ve bahçe bitkileri ile bunların ürünlerinde teh-likeli düzeylerde ve bazan ~~ 10-30'a kadar varan oranlarda nitrat birikebilmektedir (8, 9, ii, 12, 14, 17, 24, 28, 29).

Keı~disi çok az zehirli bir madde olan nitrat alındıktan sonra sin-dirim kimalında mikrobiyel kaynaklı enzimlerin etkisi ilc amonyağa kadar indirgenir. Ama, alınan miktarı fazla olursa, amonyağa iıı.dirgen-me sınırlanacağından ara metabolizma ürünü olarak şekillenen nitrit iyonu yoğunluğu giderek artar. Nitrata göre 5-10 kez daha zehirli bir madde olan nitrit sindirim kanalından hızla emilir. Dolaşıma geçen nit-rit iyonu bir yandan alyuvarlardaki hemoglobini (Fe+2) methemoglo-bine (Fe-'-3)indirgerken, diğer yandan da damar düz kaslarına doğrudan etkiyerek, genişlemelerine ve sonuçta ortalama sistemik kan basıncının düşmesine yol açar. Bu etki methemoglobin ile yol açılan dokulardaki oksijen açlığını daha da kötüleştirir (2, 5, 15, 20, 25, 30). Alınan nitrat miktarı ve alınma hızıyla ilgili olarak oluşan kan methemoglobin

dü-S. KA YA - A. BiLGiLi B.C. LiMA!' - . A. DOGA!'

zeyine göre de hayvanlarda akut ve kronik nitelikte zehirlenmeler gö-rülür. Yem ye yem hammaddelerinde bulunan nitrat ve nitritlerin hay-vanlardaki bu etkilerine ilaveten, diğer bazı maddelerle etkileşmeleri de önem taşır. Zira, hayvanlarda zararlı olmayacak kadar yemlerdeki dü-şükdüzeylerde nitrat ve nitrit vitamin A ve iyot metabolizmasını bo-zabilir, verim, canlı ağırlık artışı ve yemi değerlendirmeyi azaltabilir (i, 3, 9,

n,

16, LS, 22, 26, 31, 32).

Bu çalışmada çeşitli yem ve yem hammaddelerindeki nitrat ve nit-rit düzeylerinin belirlenmesi ve bulunacak sonuçlara göre de hayvan-lar için hangi yönde ve derecede bir zehirlenme veya etkileşme riski taşıyabileceğinin irdelenmcsi amaçlanmıştır.

Materyal ve Metot

Bu çalışmada kullanılan yem ve yem hammaddesi örnekleri çeşitli kamu ve özel işletmeler ve kişilerce hayvanlarında verim düşüklüğü, gelişme geriliği ve zehirlenmelere sebep olduğu gerekçesiyle Anabilim Dalımıza gönderilen maddeler ile Yem Sanayii T.A.Ş. Ankara Merkez Laboratuvarından alınan maddeler arasından seçildi. Çeşitli hayvanla-ra ve bunlarm yetiştirme amaçlarına göre hazırlanmış 65'i karma yem örneği ile 39 yem hammaddesi örneği kullanıldı. Örnekler alınmasmı takiben bir hafta içinde analiz edildi.

Karma yem örneklerinin i S'i yumurtacı tavuk yemi, 12'si etlik piliç yemi, S'i etlik civciv yemi, 9'u damızlık tavuk yemi, i 2'si besi ye-mi, 6'sl süt ineği yeminden; yem hammadde örneklerinin .6'sı ayçiçeği, küspesi, Yi pamuk tohumu küspesi,6'sı soya küspesi, 2'si mısır, 2'si arpa, 6'sı et-kemik unu, 4'ü balık unu, 2'si buğday, 4'ü kepek ve 2'si de kurutulmuş pancar posasından oluşmaktadır.

Yem ve yem hammaddelerinde nitrat ve nitrit düzeylerinin ölçü-mü Sen ve Donaldson (27) tarafından önerilen kolorimetrik yönteme göre yapıldı. Sonuçlar ppm olarak hesaplandı.

Bulgular

Nitrat ve nitrit düzeyi bakımından analiz edilen yumurtacı tavuk yemleri ile damızlık tavuk yemlerinin bireysel analiz sonuçları Tablo i' de; etlik civciv ve pi'liç yemierinin bireysel analiz sonuçları Tablo 2' de; süt ineği yemleri ile besi yemlerinin bireysel analiz sonuçları Tablo

YEM VE HAMMADDELERiNDEKi NİTRAT VE NiTRİT... ,159 40.89 125.09 18 156.86 38.61 162.84 58122 45.56 30.20 54.73 21665 172.54 40.98 137.50 150.44 432.44 210.29 238.33 423.81 29.66 216.49 8.00 5.60 2.00 12.40 i i.20 4.00 3.20 1.60 4.00 9.80 3.20 6.60 7.20 9.60 10.40 5.60 i1.20 n 18 n x 5.98 x Sx 0.31 Sx 1988 1988 Kasım Fkiın Ocak

Geldiği yer

i

Alınış tarihi

!

Yem çeşidi :-Jitrit Ö~k~şıkçı Ye~-I Oc~k-1989- Y-;;-~~ac:Ta-

----3.28---Ank. i yuk yemi

Yem San Ank. Ekim 1988

Vet. Fak. Ank. Ocak 1989 Meysıı yem Kay. Aralık 1988 Yem San. Yatağ. A,'alık 1988 Yenı. San. Adap.

Yem San. Çankı. Ycm San. Ank. Ycm San. Yata~.

Yem San. Yataj1. Ocak 1989 Yem San.

Acı-payanı Yenı San. (an. Yem San. (an.

Ar-Ta yuk Ank. ~ubaı 1989 Ar-Tavuk Ank.

Çiftçiler yenı. Ankara Özkaşıkçı Yem Kırşehir

Yem San. Ank. Kasım 1988 Damızl,k Ta- 3.40

yuk yemi 5.60 Ocak 1989 2.40 6.40 640 Aralık 1988 720 iı.20 Ocak 1989 4.80 8.00 n 9 n i ~x 6. \6 x i. J5 Sx 151.78 208. 13 53.38 34.51 120.78 1%.37 146.66 20921 8627 9 129.68 20.69

3'de ve yem hammaddelerine ilişkin sonuçlar Tablo 4'de verilmiştir. Yem ve yem hammaddeleri çeşidi dikkate alınmaksızın değerlendiril-diğinde nitrat düzeylerinin 10-4079 ppm, nitrit düzeylerinin de 0-48 ppm arasında değiştiği belirlenmiştir.

Bireysel analiz sonuçlarının daha iyi değerlendirilebilmesi için yem çeşidi ve bunlardaki belirli nitrat ve nitrit düzeylerine göre hazırlanan frekans değerleri Tablo 5'de verildi. Yoğunluk değerleri bakımından hazırlanan. bu tablo incelendiğinde nitrat değerlerinin

%

40.5'nin

0-100 ppm,

%

33'ünün 100-300 ppm,

%

l2'sinin 300-500 ppm arasında,

değerleri-460 S. KAYA - A. BİLGİLI - B.C. LİMAN - A. DAGAN

Tablo 2. Etlik civciv ve piliç yemlerindeki nitrat ve nitrit di'ızeyleri (ppm)

Geldiği yer Alınış tarihi

ı

Yem çeşicli Nitrit Nitrat

---_.,.--_.--_.- --- ---_ ..

_--Tipo Tav. Ank. Aralık 1988 ftIik-civciv 7.28 61.09

yemi

Yem San. Yatağ. Kasım 1988 " 6.40 14774

Yem San. Diyar- 5.60 1.89

bakır

Yem San. Istan. Ocak 1989 4.80 63.63

Yem San. D. bı. 6.40 47.99

Yem San. Yl'zgat 6.40 72.25

Aklar Tav. İs!. 6.60 71.98 Çankırı Subat 6.00 32622 n 8 n 8 x 6.19 x 99. LO Sx 0.260 Sx 35.39 ---_._--- --- _---

._---Ankara Kasım 1988 Etlik-piliç 12.00 118.62

yemi

Yet Fak. Çift An. Aralık 6.40 35.86

Yem San. YataI!. Kasım 6.00 8.09

Yem San. D. hak 5.20 3.77

Ocak 1989 4.20 .10.51

Vet. Fak. Çift, 6.40 .120.78

Ankara

Aklar Tavuk İst. 8.00 150.98

Meysu Yem Kay. Kasım 1988 10.00 35.0;

" 4.80 36.67 Adapazarı Ocak 1989 6.40 201.66 (,haroven Pokph. 0.14 172.36 İst. Ar-Tavuk Ank. 4.00 64.70 n 12 n 12 x 6.13 ğ 79.92 Sx 0.87 Sx 20.14

nin ise

%

85'inin 0-10 ppm arasında ve

%

14'ünün de LOppm'den fazla olduğu belirlendi. Numunelerin yaklaşık

%

Tsinde de nitrat halinde azot olmadığı bulundu.

Tartışma ve Sonuç

Doğal azot dolaşımının bir sonucu olarak toprak, su, tüm bitki ve hayvan dokularında belli düzeylerde nitrit ve nitrat bulunur. Bazı bitki ve otlar ile zirai ürünler yetiştikleri toprakta bulunan nitrat! ya-pılarında biriktirerek hayvanlar için akut ve kronik zehirlenme riski doğururlar (24). Yemlerdeki 1200-1500 ppm

(%

0.12-0.15) nitratın hayvanlarda yavru atma da dahil kronik nitrat zehirlenmesine yol aç-tığı (15) göz önüne alınırsa, bu tür bitki, ot ve tarım ürünlerinin hayvan-cılık işletmeciliği açısından önemi kolayca anlaşılır.

YEM VE HAMMADDELERiNDEKİ NİTRAT VE NİTRİT... '~61

Tabıı, 3. Süt ineği ve besi yemlerindeki nitrat ve nitrit düzeyleı i (ppm)

/

Geldiği Yer

i

Alınış tarihi

ı

-.---Ankara Aralık 1988

Yem San. Ank. Kasım " " " " " Aralık " " " " " Kasım " Yem San. Yatağ. Ocak " Yem San. Can. " 1989

" Kasım 198R

TİGEM Sultan. Ocak 1989

suyu

Yem San. Cank. Ocak 1989

Afyr,n Aralık 1988

Yem San. Yatal\. Kasım 1988 Yem San. Cank. " "

Yem San. Ank. Ocak 1989

Yem San. Acıpay "

..

Yem San. Ank. Aralık 19H8 Yem San. Cankı. Kasım "

Yem çeşidi

Resi yemi "

Kuzu

..

besi ye.

Süt yemi Nıtrit 'ıtrat ---8.60 101.64 11.20 211.37 6.00 284.43 10.40 422.73 5.60 218.92 11.20 362.34 2.40 794.78 ı. 60 159.60 11.40 588.54 5.60 224.31 13.80 224.04 9.60 251.76 11 12 n 12 x S.12 x 320.35 Sx : 1.019 Sx 57.05 0.80 631.1 2.40 93.83 4.00 296."6 6.40 471.26 4.00 377.44 6.40 649.20 n 6 n 6 x 4.0 x 419.90 Sx 0.92 Sx 88.22

.Analiz sonuçlarının değerlendirilebilmesi için hayvanlarda doğ-rudaı.ı akut ve kronik zehirlenmeye ve diğer maddelerle etkileşmeye yol açabilecek yem ve sulardaki nitrat ve nitrit düzeylerinin hayvan tür-lerine göre incelenmesİnde yarar vardır.

Deneysel yedirme şartlarında, 1200 ppm'den fazla nitrat kapsayan yemler gevişenlerde zararlı olabilmektedir. Bu değer, akut zehirlenme yönünden rasyonla alınabilecek en yüksek nitrat düzeyi olarak kabul edilir (i 5). Nitratın tüketim hızı da zchirliliğini önemli şekilde etkiler

(iO). Sığırlarda i200- i500 ppm nitrat yavru atma ve diğer bazı belirti-Iere; 2100 ppm'e kadar nitrat kapsayan yemler de gelişmeyi ve vitamin A metabolizmasının olumsuz yönde etkilenmesine yol açar (3,

ı

5,

ı

8). Sindirim kanalında şekillenen nitrit iyonu ile vitamin A arasında ters etkileşme vardır. Nitrit vitamin A ve beta-karotenin parçalanmasına (16, 22), karotenoidlerin vitamin A'ya çevrilmesinin engellenmesine, dolayısı ile vitami,n A miktarının azalmasına yol açar (32). Nitratın yemlerdeki akut ve kronik zehirlenmeye yol açabilen yukarıdaki de-ğerleri ile Tablo 3'de verilen sığır yemlerindeki nitrat ve nitrit

yoğun-,1(,2 S. KAYA -' A. BiLGiLi .- B.C. liMAN - A. DOGAI'<

Tablo 4. Yem hammaddelerindeki nitrat ve nitri! düzeyleri (ppm)

4.80 284.70 5.60 35.59 3.28 64.33 8.00 102.45 8.40 351.29 4.00 63.36 6 n 6 5 .68 x :i50.29 0.89 Sx 55.54 1989

.-

.. _" " " ,-.. .. ,-Şubat " " : ıı x Sx Ocak

Trakya Bir. Ed. Yem San. Yatai'. Yem San. Cankı. Tipo tavuk. Ank. I.a'ahan Ank.

_~~Idı~i_ ~r __ ~~nış tari~_~_J~em~mma~ .. ~~r~. __ .__N_i_tr_a~_

Tipo Tavuk Aıık. Aralık i988 Ayçiçeği tohu-mu küspesi

,.

.- -.--.- ..

_-

-_.- - __ o__ • ____ ._.______ o

-_._.---

--_0._-Tipo tavuk. Ank Ocak 1989 Pamuk tohum 3.28 433.68

küsı~esi

(ukobir!. Adana Aralık 1988 ,- 320 421.65

(ukohr!. Adana Ocak 1989 " 4.00 560.77

Yem San. [rzur. Kasım 1988 ,. 2.40 , 482.04

Tariş izmir Ocak 1989 .. 0.72 441. 17

il 5 n 5

x 2.72 x 467.86

Sx 1.75 Sx 25.76

Yem San. Allk. (ukobirlik Ad. Tipo Tavuk. An.

Meysu Yem Kay. Kamışlı Arlana

i Charoen P0kpls

---_.-. --- ______ 0 __••___ •• ___ - -- ---

"---Haziran 1988 Soya küspesi 8.60 101.64

Ocak 1989 3.20 38.82 Aralık 1988 .. 6.00 29.66 Kasım 1988 ,- 10.00 35.05 Subat 1989 " 0.80 55.54 Ocak .. ,- 560 61.74 il 6 il : 6 x 5.70 x 53.74 Sx 1.41 Sx i i.04

\I1eysu Yem Kay. Aralık 1988 T. M .0. (ankırıOcak 1989 \11ısı r il X Sx 4.80 8.00 2 6.40 1.61

T.M.O. <:ankırı Ocak 1989 Arra 6.60 271.49

T.M.O. Konya Kasım 1988 " 6.40 i1i.34

il 2 n 2

x 6. 'O x 191.42

Sx 0.10 Sx 80.88

Ekinciler Ycm Kasım 1988 Et.kemik unu 48.00

-Ankara

J\:1eysu Yem Kay. Ocak 1989 " 9.16

-Özkaşıkçı Yem A. Kasım 1988

..

40.80

-E.B.K. Adapazarı Subat 1988 ., 10.40

--Delice Ank. Temmuz 1988 ' " 49.60

-Büsan Ank. Aralık 1988 " 9.20 56 35

il 6

x 27.86

YE:vt VE HAMMADDELERINDEKi NITRAT VE NİTRiT... 46:1

Tahlo 4'ün devamı

i Köytür Entaş Ad. Kasım 1988 Balık unu 12.40 18.33

Meysu yem Kay. Ocak 1989 5.60 73.33

Tipo tavuk Ank. _{5.52 3.88}

Nizam tav. Ank. Aralık 1988 14.40 379.60

n 4 n 4

x '1.48 x 118.79

Sx 2.30 Sx 88.22

--- .--- "--- ---" --- __ o

---

---Yem San_ (ank. Kasım 1988 bUğday 8.20 80.61

Yem San. (ank. Ocak 1989 7.28 97.82

n 2 n 2

x 7.74 x 89.22

Sx 0.46 Sx 8.69

--- -0_" --- ---_.._---_. _..

_-

"----Yem San. Ank. Ocak 1989 kepek J.20 39.74

Özkaşıkçı Yem A Şubat 10.40 83.04

3.20 49.61

Yem San. Çankırı Ocak 4.00 16.18

n 4 n 4

x 5.20 x 47.14

Sx 1.74 Sx 13.86

---_._-~ "---- --_._- --

-Yem San. Bursa Kasım 1988 Pancar tohumu 13.80 4079.32

Ocak 1989 posası 7.80 2955.09

n 2 n 2

x 10.80 x 3517.21

Sx 3.03 Sx 567.82

Tablo 5. Yem ve yem hammaddelerindeki nitrat ve nitrit düzeylerinin YOğunluk gruplarına g0re dağılım i

,

Yem veya hammad- Nitriı, ppm Nitrat, ppm

denin çeşidi 0-10 IL 0-100 _101-300

1_?O~~~~ı_~~o----_._--- - --- __ O

---

-_._-Yum tavuk yemi 15 3 6 921 18

Dam. tavuk yemi 8 i 3 6 - - 9

Etlik-piliç yemi 11 ı 7 5 - - 12 Etiik-civciv yemi 8

ı

- ₆ i i - 8 Besi yemi 8 4 - 8 2 2 12 Süt ineği yemi 6 - i 1 2 , 2 6 Ayçiçeği tah. küs. (, _{3 2 ı} i - 6

Pamuk tah. küspesi 5 - -- - 4 i 5

Soya k üspesi (, - 5 i - - 6 Et-kemik unu 3 3 1 .- - - 1(5) Balık unu 2 i 2 3 - 1 - 4 Mısır 2 - - - - 0(2) Arpa 2 - - 2 - - 2 Buğday 2 - 2 - - - 2 Kcpck ₄

i

-i 4 - - - 4 Pancar posası i 1

i

- _-

-

2 2

--89115"-

--- --- ---"-

-8---1

Toplam 41 35 13

,ı64 S. KAYA _. A. BiLGiLI - B.C. LiMAN .-- A. DOGA]\;

lukları karşılaştırıldığında, yemlerde belirlenen değerlerin hayvanlar-da akut ya da kronik zehirlenmeye yol açmayacağıgörülecektir.

Kanatlılarda su veya yem içinde verilen 300 ppm'e kadar nitrat ve 100 ppm'e kadar nitritin akut zararlı bir etkisi olmamaktadır (I). Ama, içme suyu ile verilen 200 ppm nitrit civcivlerde büyüme geriliği ve karaciğer vitamin A düzeyinin azalmasına sebep olur. Aynı düzeyde nitrit piliçlerde su ve yem tüketimi, vitamin A düzeyi, betakaroten mik-tarında azalma ve gelişme geriliğine yol açmaktadır (I).

Sıralamn bu bilgilerle ergin kanatlı ve piliç yemlerinde belirlenen (Tablo i ve 2) nitrat ve nitrit düzeyleri kronik nitrat zehirlenmesine yol açabilmeleri yönünden değerlendirildiğinde, yemlerde bulunan nitrat ve nitrit düzeylerinin kanatlılarda zararlı olabilecek boyutta olmadığı kolayca anlaşılır.

Ülkemizde yem ve yem hammaddelerindeki nitrat ve nitrit düzey-lerine ilişkin yapılmış çalışma sayısı azdır. Şan Iı ve ark. (29) Isparta ili yöresinden sağladıkları arpa örneklerinde 134.68 ppm nitrat ve 1.53 ppm nitrit; fiğ örneklerinde 160.40 ppm. nitrat ve 0.79 ppm nitrit; buğday örneklerinde 120.43 ppm nitrat ve i.05 ppm nitrit ve saman örneklerinde de 63.35 ppm nitrat ve 0.44 ppm nitrit bulmuş ve örnek-lerdeki ortalama nitrat düzeyini i20.1 i ppm ve nitrit düzeyini de 0.75 ppm olarak hesaplamışlardır. Pirinçci ve Acet (23) değişik bölgelerden sağladıklar ı 49 karm a yem örneğinde 180-1195ppm arasınd a nitrat, 10-66.6 ppm arasındil nitrit bulmuşlardır. Kaya (I 9) analiz ettiği 43 karma yem ve yem hammaddesi örneğinde 26.96-512.57 ppm arasında nitrat, O.i-3 ppm arasında nitrit bulmuştur. Araştırıcının yem çeşitleri ne göre ppm olarak belirlediği nitrat ve nitrit d.üzeyleri sırasıyla şöy-ledir: besi yemi 190.97 :1:: 20. i3, 1.275 J 0.02; tavuk yemi 227.3 :1:: 21. 79,0.9 i :l:0.18; ayçiçeği tohumu küspesi 71. 77 ::f: 7.8 I, 1.55 i:0.95; pamuk tohumu küspesi 120.76 :1:: 21.76,0.95

=

0.68 ve soya küspesi 87.62 ~j= 27.06, 0.1

Yukarıda sıralanan çalışmalardaki nitrat ve nitrit değerleri ile yapılan bu çalışmada belirlenen değerler karşılaştırı ldığında, bulunan tüm değerlerin ilk çalışmadakinden (29) yüksek, ikinci çalışmadakin-den (23) düşük olduğu anlaşıldı. Diğer yandan bu çalışmada besi yem-leri ile pamuk tohumu küspesi ve ayçiçeği küspesinde belirlenen nitrat ve nitrit miktarlarının Kaya (19) tarafından yapılan çalışmada aynı ni-telikli yem ve yem hammaddesindeki miktarların yaklaşık iki katı ol-duğu belirlendi.

YEM VE HAMMADDELERiNDEKİ NjTRAT VE N!TRİT... 165

Diğer yönden, yem. ve yem hammaddelerinde belirlenen nitrit ve nitrat düzeyleri hiç bir yoğunluk grubunda (Tablo 5) hayvanlar için tehlikeli olabilecek düzeyde olmadığı görüldü.

Sonuç olarak evcil hayvanlar ve kanatlılarda kullanılan yem ve yem hammaddelerinde bulunan nitrat ve nitrit düzeylerinin ne akut ne de kronik zehirlenmeye yol açmayacak düzeylerde kaldığı anlaşıl-mıştır.

Literatür

I. Adams, A.W., Emerick, R.J. and Carison (1966): The effect of nitrate aııd IIItrıte iıı

the c!rinking ımter on elıich, poults and laying hens. Poult. Sci. 45: 1215-1222.

2. Anon, (1977): Nin'ate, nitrite und N-nitrose compo/lııds. EIIl'ironmental Health Criterias. World Health Organisation. Publisetion. Genova.

3. Bloomfield, R.A., Welsch, e.W., Gardner, G.B. and Muhrer, M.E. (1961): Effects

of dietary nitrate 011 thyroid jımction. Sciencc, 134 (3491): 1690.

4. Borneff, M. (1980): Untersuchuııgeıı aıı saugliııgen in gegendeıı ııut ııitrat halfigem

trink-wasser. Zbl. Bakt. Hyg. 1, Abt. Arip B 172:59-66.

5. Burden, .J.E. (1980): Nitrate coııtaminatioıı of New Zeal{//ıd aqııifers: a rel'iew. N.Z.

Vet. J. 25: 205 -220.

6. Clarke, M.L., Hovey, D.e. and Humphreys, D.J. (1981): Veteriııary Toxicology. Se-cond ed. Baiııiere Tindalı' London.

7. Commoner, B.e. (1970): Threats to the in tegrity of the nitrate cycle. In F.S. Singer,

Ed. Global ellects of enl'iroıımental pollııtion. M. Y. Springer Verlag. 70-95.

8. Craviford, R.F., Kennedy, W.K. and Davison, K.ı.. (1966): Factors inghieııciııg the

toxi-cit)' offaroges that cOlıtaiıınitrate ll'heııled to catt le. Comeıı Vet. 56: 3-17.

9. Davison, K.L., Hangel, W., Krook, L., Mc Entec, K. and Writh, M.S. (1964): Nıtrate

toxidt)' in dairy heifers. ı.effa'ts an reprodııction, groll'th, lactation and vitamin A nııtrition. J. Dairy. Sci. 47: 1065-1072.

10. Dollahite, J.W. and Holt, E.C. (1970): Nitrate poisoning ..l.-'lgI'.Med. J. 44:171--174.

II. Engel, R.L and Zubriski, J.e. (1982): Nitrogen concentrations in spriııg wheat at sel'e-ral growth stages. Commun. In Soil Sci. Plant AnaL. 13 (7): 531-544.

12. Gevrink, S.H., Male~tein, A., Kemp, A. and Klooster, A. Th. Vant (1979): Nitrate

poi-soning in cattle. 3. The relationship between nitrate intake ••ith hayal' Iresh raııghage and the speed o( illtelkeall the formotioıı of methemoglobin. Meth. J. Agric. Sic: 27.

268-276.

13. Hale, W.H., Hubbert, F. and Ta~'lor, R.E. (1962): Fffects of eııergy lel'el aııd nitrate 011

hepatic l'itamin A and peı/ormaııce ollattening steers. Proc. Sac. Eap. Biol. and Med.

109 (2): 289-290.

14. Haliburton, J.e. and Edwards, W.e. (1978): Nitrate poisoning in Ochlahama cattle

\

466 S. KAYA - A. BİLGİLİ- B.C. LiMAN -- A. DaGAN

15. Hatch, R.C. (1982): Poisoııs eausiııg respiraıory iıısufficieııey. In veterinary Pharmaco-logy and Thcrapeutics. N.H. Booth, and LE. Mc Donaıd, fifth Ed., The Towa State Univ .. Press, Ames.

16. Hoar, D.W., Embry, L.B. and Emerich, R.J. (1968): Niırole aııd ritamiıı A illlerrela-ıioıı-ships in sheep. J. Anim. Sci. 27: 1727--1733.

17. fshimata, H. and Tanimlira. A. (1982): Merabolic faıe ol"nttrale aııd ııiIriıI'.Cisei Ka-gaku.28 (4): 171-\83.

18. Ja:nudeen, M.R., Hansel, W. and Davison, K.L. (1965): Nilrale ıoyicily iıı dairy hei-fers. 3.eııdocriııe responses lo ııiıraıe iIIReslion dltrillf[pregnaııcy.J. Dairy Sci. 48: 27

1--281.

19. Kaya, S. (1985): Yeıııreyemhamıııaddelerinde ııiıral reIliniıler. A.Ü. Vcl. Fak. Derg. 32 (3): 507-517.

20. Kemp, A .• Gelirink, J.H., Hoalstra. R.T. and Male~ıein, A. (1977): Niıraıe poisoııiııg in cal/le,2.changes in ııiırilI' in rilmI'n (luid and meıhemof[lohilı form(/Iion in blood ar ler high nilrole inıakl'. Mcıh . .J. i\gric. Sci. 25:5 i---62

21. Korzeniowi~ki, A.; Gevrink, J.H. and Kemp, A. (1980): NIII'ale POiSOlıiııgin cal/Il', 5. The effei iof Tuııgsıetl on niırale formaliOlI by rumI'li Illicrobes. Meth. J. Agric. Sci. 28: 16--19.

22. Phillips, W.E.J. (1966): nıe ebecıS of dieıary ııilraıe on ıhe lirer slorage of ritamiıı A

in 1171' ral. Can. J. Biochenı. 44: 1--7.

23. Pirinçci,

ı.

ve Aeet, A. (1984): Yemlerde ııiıral re nilril d/ızeyleri ile ilgili çalişmalar.

A.Ü. Yet. Fak. Dcrg. 31:41-52.

24. Radoleff, R.D. (1970): Veıeriııary Toxicolof[Y. Second Ed. I_ea and Fehiger.

25. Selenka, F. (1980): Gesıınd heiıliche belirıeiililig des nilrales in ırinkwasser. Zbl. Bakı. Hyg., 1. Abt. Orig B 172 :44-58.

26. Seıı, J.L., and Robert~, W.K. (1963): F{jecıs ofdieıary nilrilI' onıhe clıick growıh liver ı'ilamiıı A. slorages aııd ıhyroid weighı. J. Nulr. 79 (2): 171--178.

27. Sen, N.P. anıl Donaıdson, B. (1978): Improl'ed colorimeıric meıhod .li)r deıenniııiııg nilrale aııd ııiIrilI' in foods. J.A.O.A.C. 61: 1389--]394.

28. Steigröver, E., Oo>terhui~, R. and W'eringa, F. (1982): Eflecıs of lig/tt ırealmenl and Iıl1/rilion on ııilrale oceunııılalian iıı spiııaeh (Spinachia olearoceae L.) Z. Pflanzen physiol Bd. 107 :97---102.

29. Şanlı, Y., Imren, H.Y., Kaya, S., Koç, B. ve Kahraman, M. (1983): Isparıa yöresinde doğmuş buzağı/arda gönllen amamsis olgulan ile gebe ineklerde karşı/aşılan kronik niıral zehirlenmeleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. A.Ü. Yet. Fak. Derg. 30 (4): 657-673.

30. Thiene~, CH. and Haley, T.J. (1972): Clinical Toxicalogy. Fiftlı cd. Lea and Febiger. 31. Turner, CA. and Kienholz, R.W. (1972): Nilrale ıoxicily. Feedsıujj.i'.27 :28-30. 32. Wood, R.D., Chaney. CH., Waddill, D.G., and Garrison, G.W. (1967): The eHect of

adding ni/raıe or nitrilI'10d,-inking water on ıhe ulilisalion ofearoıen by proll'ing swine.