J a m e s M e l l a a r t , Ç a t a l H ü y ü k A neolithic Town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967.232 s. 15 renkli, 121 t e k renkli T a b l o ve 56 Resim.
İngiliz arkeologu Mr. Mellaart'ın adı y a k ı n z a m a n l a r a k a d a r ilim çevrelerinde m e ç h u l d ü , b u n a karşı b u isim T ü r k i y e ' d e h a l k a malolmuş-t u , zira y u r d u m u z u n eski malolmuş-t a r i h i için b ü y ü k değeri olan D o r a k define-sinin kaçırılmasına o n u n adı karışmış, gazeteler b u taliisiz o l a y d a n u z u n u z u n b a h s e t m i ş t i . B u itibarla Çatal H ü y ü k ' t e kendisine kazı m ü -saadesinin verilmesi h o ş n u t s u z l u k l a karşılanmıştı. F a k a t şimdi neşr e t t i ğ i Çatal H ü y ü k k i t a b ı Mneşr. M e l l a a neşr t ' m g ü n a h l a neşr ı n ı E ğ e neşr v a neşr s a -h e r -h a l d e k ı s m e n affettirecektir.
K o n y a n ı n 32 K m . g ü n e y d o ğ u s u n d a b u l u n a n Ç a t a l H ü y ü k , k ü ç ü k bir ı r m a ğ ı n iki t a r a f ı n d a karşılıklı t e ş e k k ü l etmiş iki t e p e n i n adı olup, t a ş d e v r i n d e n beri ü z e r i n d e i n s a n l a r ı n y a ş a d ı k l a r ı , şehir k u r d u k l a r ı iki h a r a b e tepesidir. B u r a d a 1961 /63 senelerinde üç m e v s i m y a p ı l a n ka-zılar, yalnız A n a d o l u P r e h i s t o r y a s ı n a değil, d ü n y a P r e h i s t o r y a s ı n a yeni bilgiler k a t m ı ş t ı r . B u Yenilikler h e r şeyden evvel Çatal H ü y ü g ü n E r -k e n Neoliti-k b u l u n t u l a r ı n ı n T ü r -k i y e d e R a d i o - C a r b o n m e t o d u ile t a r i h l e n e n ilk kazı olması ile b a ş l a r . T a ş devri k ü l t ü r l e r i n i n b u y e n i safhasında i n s a n l a r ı n a r t ı k yerleştiklerini, ev k u r d u k l a r ı n ı , ekip biç-tiklerini ^ gerçi b i l i y o r d u k , fakat Çatal H ü y ü k t e o l d u ğ u gibi, M. ö . V I I . B i n y ı l d a m u n t a z a m plânlı, ocaklı, fırınlı evleriyim, m a -bedleriyle gerçek bir şehirde y a ş a d ı k l a r ı n ı ve b i r t a r a f t a n Mezop o t a m y a , diğer t a r a f t a n Filistin ile ticarî m ü n a s e b e t l e r k u r d u k l a -rını t a s a v v u r edemezdik. A y n ı suretle g ü n ü m ü z d e n 8 - 1 0 b i n sene evvel I ç A n a d o l u n u n t a m a m e n t r o p i k a l bir iklim k u ş a ğ ı ile çevrili o l d u ğ u n u , i n s a n l a r ı n b u sıcak iklimde çıplak gezdiklerini, o r m a n l a r ı n d a p a r s gibi sıcak bölgeler h a y v a n l a r ı n ı n dolaştığını Çatal H ü y ü k kazıları m e y d a n a k o y m u ş b u l u n u y o r .
Y a z a r , k i t a b ı n ı n Ö n s ö z ü n d e Çatal H ü y ü ğ ü n kazılmasına m a d d e ten y a r d ı m eden k u r u m l a r a , k a z ı y a m ü s a a d e eden T ü r k yetkili m a k a m
-5 2 2 F . K .
larına ve şahıslara gerekli teşekkürleri y a p t ı k t a n sonra I. b ö l ü m ü teş-kil eden t a k d i m ( I n t r o d u c t i o n ) yazısında k o n u y u a n l a m a k için gerekli P r e h i s t o r y a n ı n terimlerini, t a k s i m a t ı n ı ve t e k n o l o j i h a k k ı n d a bilgi ve-riyor. İlk m e d e n i y e t l e r i n eski ö n a s y a m e m l e k e t l e r i n d e d o ğ m a s ı n ı iklim ş a r t l a r ı n a bağlıyor ve H i m a l a y a l a r l a Akdeniz a r a s ı n d a k i s a h a d a a r p a v e b u ğ d a y ı n doğal ( H u d a i n a b i t ) olarak yetiştiğini, K o n y a ovasının d a g ü n ü m ü z d e n 8-10 bin sene evvel aynı elverişli şartları haiz o l d u ğ u n u • söylüyor. Çatal H ü y ü k seramiksiz Neolitik k ü l t ü r ü h a k k ı n d a m u k a y e s e
malzemesi v e r m e k için, b u k ü l t ü r ü n Filistindeki benzeri P r o t o neolitik erken Natufien ve y u k a r ı M e z o p o t a m y a d a k i Ş a n i d a r , Kerimşehir v e J a r m o kültürlerini a n a h a t l a r ı ile t a n ı t ı y o r ve Filistin P r o t o neolitik k ü l t ü r ü n ü n A ve B olarak ikiye ayrıldığını, A safhasını temsil eden E y n a n k ü l t ü r ü n ü n M. Ö. 8000'lere, B safhasının ise 7000 lere konul-d u ğ u n u söylüyor ve b u k ü l t ü r l e r konul-d e k i sosyal, e k o n o m i k h a y a t şartla-rını ve ölü g ö m m e adetlerini kısaca a n l a t ı y o r (s. 21).
Sonra Çatal H ü y ü ğ ü n yerini, d u r u m u n u , b u l u n u ş şekilini, kazılar-da h a n g i m e t o d u n kullanıldığım, y a r m a l a r ı n nasıl açıldığını a n l a t a n ikinci b ö l ü m e geçiliyor. Çatal H ü y ü ğ ü n 450 m . u z u n l u k , 275 m . y ü k s e k -liği ile şimdiye k a d a r m a l û m olan prehistorik en b ü y ü k site olduğu te-b a r ü z ettiriliyor.
I I I . B ö l ü m d e Çatal H ü y ü ğ ü n t a r i h l e n m e s i ele alınıyor ve t e s b i t edilen I X u n c u t a b a k a l a r ı n R a d i o C a r b o n m e t o d u ile M. Ö. 6 5 0 0 5720 seneleri arasına k o n u l d u ğ u n u söylüyor. B u r a d a h e r t a b a k a , T r u -v a d a olduğu gibi bir şehri g ö s t e r m e k t e d i r . Yalnız V I . t a b a k a iki i s k â n safhasına ayrılıyor. Çatal H ü y ü k erken Neolitik k ü l t ü r ü d o ğ u d a k i t e p e üzerinde inkişaf etmiş, sonra 5720 lerde b i l i n m e y e n bir sebeple şehir t e r k edildikten sonra, n e h r i n öteki kıyısında b a t ı d a k i ikinci t e p e üzerinde h a y a t y e n i d e n k u r u l m u ş t u r . Y a z a r B a t ı tepesinin h e n ü z araştırılma-dığını, fakat b u r a d a kazılara d e v a m edileceğini belirtiyor.
I V . B ö l ü m d e Çatal H ü y ü k Neolitik şehrinin mimarisi incelen-m e k t e d i r . Bitişik (Bloc) n i z a incelen-m d a , dışları b e y a z b a d a n a l ı , içleri sıvalı ve d u v a r l a r ı m a j i k a v sahneleri ile süslü b u evlerin kapısı y o k t u . E v -lere girmek için bir merdivenle evvelâ d a m a ç ı k m a k , sonra t e k r a r bir merdivenle evin içine girmek gerekiyordu. B u , şüphesiz bir e m n i y e t tedbiri olarak d ü ş ü n ü l m ü ş bir çare idi. H e m e n her ev iki gözden iba-r e t t i . O d a d a n o d a y a d u v a iba-r d a açılan alçak, d ö iba-r t köşe biiba-r delikten geçiliyordu. H e r o d a d a ocak ve fırın v a r d ı . Çok defa o d a l a r d a n biri k u t
-T H E E A S -T E R N A U E S -T İ O N 5 2 3
sal yer (Shrine) olarak ayrılmıştı. B u k u t s a l yerlerin d u v a r l a r ı n d a a n a t a n r ı ç a k a b a r t m a l a r ı v e y a B u ğ a resimleri ya da kilden yapılmış plastik b u ğ a başları v a r d ı . B a z a n da a v sahneleri v e y a ölü g ö m m e âdetleriyle ilgili olan başsız cesetlere a k b a b a l a r ı n h ü c u m u n u gösteren t a b l o l a r v a r d ı . B u n d a n b a ş k a y e r d e platformların k e n a r l a r ı n d a k i alçak seki-lerin üzerseki-lerine bir çift b u ğ a b o y n u z u (Bucarion) takılmıştı. B u n l a r bazı evlerde y e d i ve d a h a fazla çift olduğu h a l d e b a z ı l a r ı n d a bir, v e y a üç çift idi v e b a z a n y a n y a n a , bazaıı üs t ü s t e d u v a r l a r a t a k ı l m ı ş t ı l a r . B ü t ü n b u n -lar Neolitik devir insan-larının bir t a n r ı ve i b a d e t fikrine sahip olduk-larını gösteriyordu. N i t e k i m b u k u t s a l yerlerin içinde kilden yapılmış şişman v ü c u t l u idoller b u l u n m u ş t u ki, b u n l a r d a n bazıları boyalı idiler. B u b o y a m a a n a n e s i n d e n dolayı Çatal H ü y ü k idollerine Y a z a r , Hacılar idollerinin a t a l a r ı diyor (s. 23). Gerçi biz, P r e h i s t o r i k devirlerde erkek u l u h i y e t i temsil eden B u ğ a ile, bereketli t o p r a ğ ı temsil eden bir a n a t a n r ı ç a y a (Magna Mater) tapıldığını z a t e n biliyorduk. F a k a t Çatal H ü y ü k erken Neolitik idolleri a n a t a n r ı ç a n ı n b u " d o ğ u r u c u l u k " vasfını mücessem o l a r a k g ö s t e r i y o r d u : P a r s a b e n z e y e n iki vahşi h a y v a n ı n k o r u d u ğ u bir t a h t t a ( v e y a bir d o ğ u m iskemlesinde) o t u r a n çok şişman k a d ı n ı b a c a k l a r ı a r a s ı n d a bir çocuk başı ile t a s v i r eden bir heykelcik din t a r i h i b a k ı m ı n d a n çok önemlidir. B u n d a n b a ş k a Çatal H ü y ü k kazı-ları A n a d o l u d a k i b u a n a t a n r ı ç a n ı n k u t s a l h a y v a n ı n ı n pars o l d u ğ u n u göstermiştir. A y n ı t a n r ı ç a k a b a r t m a h a l i n d e d u v a r l a r d a da görülüyor, fakat k a b a r t m a l a r d a kollarını y u k a r ı y a kaldırmış ve dizlerini b ü k m ü ş o l a r a k ve c e p h e d e n t a s v i r edilmiştir. Böylece Neolitik insanın t a n r ı -sını kendisi gibi, y a n i " A n t l ı r o p o m o r p h e " şekilde i d r a k edecek bir mer-h a l e y e eriştiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B u a n a t a n r ı ç a d a mer-h a sonraki devir-lerde de varlığını k o r u y a c a k ve H i t i t l e r çağında K u b a b a , a r k a i k ve klâsik devirlerde ise K y b e l e ve A r t e m i s isimleri a l t ı n d a t a p ı l m a ğ a dev a m edilecekti. Diğer t a r a f t a n Çatal H ü y ü k kazıları a n a t a n r ı ç a k ü l t ü -n ü -n akideleri h a k k ı -n d a da ye-ni bilgiler v e r m i ş t i r : Zira 23 -n u m a r a l ı figürde görülen k u t s a l o d a d a k i ilâhi çiftten (ki y a z a r b u n l a r a ikiz t a n -rılar d e m e k t e d i r ) dişi olanın a l t ı n d a bir b u ğ a başı d u r m a k t a d ı r . A y n ı şe-kilde Y I B 8 n u m a r a l ı k u t s a l o d a n ı n bir d u v a r ı n d a kolları y u k a r ı kal-kık, dizleri b ü k ü k A n a t a n r ı ç a k a b a r t m a s ı n ı n a l t ı n d a da bir b u ğ a başı d u r m a k t a d ı r . O h a l d e A n a t a n r ı ç a b u ğ a t a n r ı s ı n ı n da aııası idi. Böylece Çatal H ü y ü k kazıları R o m a devrine k a d a r t a p ı l a c a k olan b u ğ a k ü l t ü n ü n v a t a n ı n ı n A n a d o l u o l d u ğ u n u en bariz ve en bol misallerle i s b a t etmiş-tir. Y a z a r , Çatal H ü y ü k t e gerek resim, gerek plâstik b u ğ a başları v e y a
524 F. K.
sadece B u c a r i o n ' l a r h a l i n d e görülen b u örnekleri y a b a n i buğaııın (Bos P r i m i g e n u s ) yeni ehlileştirilmesiyle izah e t m e k t e d i r (s. 23).
Çatal H ü y ü k k a z d a n Neolitik devirdeki ölü g ö m m e adetleri h a k -k ı n d a da bizi a y d ı n l a t m a -k t a d ı r . O d a l a r ı n döşemesi a l t ı n d a b u l u n a n gömmelerin y a n ı n d a p e k çok m e z a r hediyeleri de ele geçmiştir. B u cümleden olarak i n s a n v e y a h a y v a n figürinleri, silâhlar, b u ğ a b o y n u z ları, d a m g a m ü h ü r l e r , a y n a v.s. t u v a l e t k u t u l a r ı in Situ d u r u m d a b u l u n -m u ş t u r . Böylece Çatal H ü y ü k sakinlerinin " I n t e r -m ü r a l " k a v i -m l e r d e n oldukları anlaşılıyor.
Ölü g ö m m e adetleri m e v z u b a h s o l d u k t a üzerinde d u r u l a c a k önem-li bir n o k t a da, d u v a r b o y a m a l a r ı n d a görülen başsız cesedlerin tefsi-ridir. K u t s a l yerlerde platformlar üzerinde b u l u n a n insan kafa t a s l a r ı n ı n b u başsız cesedlerle ilgili olması ihtimalini müellif r e d d e t m e k t e d i r (s. 167). Fikrimizce b u d u r u m J e r i c h o d a k i P r e - P o t t e r y B k ü l t ü r ü n d e K a t l e e n K e n y o n ' u n b u l d u ğ u başlarla m u k a y e s e edilebilir ve m u h a k k a k ki bir A t a l a r k ü l t ü n ü n delilleridir.
D u v a r b o y a m a l a r ı n d a görülen geyik avı sahneleri de çok entere-sandır, ç ü n k i H i t i t devletleri z a m a n ı n a ait eserlerde a v sahnesi yok-t u r , a n c a k Geç H i yok-t i yok-t d e v r i n d e M e z o p o yok-t a m y a ' d a A s u r s a n a yok-t ı n ı n yok-tesiri a l t ı n d a yapılmış k a b a r t m a l a r d a geyik avı sahneleri görülür. Meselâ K a r g a m ı ş k a b a r t m a l a r ı n d a olduğu g i b i . . D e m e k k i Neolitik devirde m e v c u t olan a v a n a n e s i sonraları u n u t u l m u ş t u ve H i t i t l e r A n a d o l u y a geldikleri z a m a n , b u güzel a n a n e t a m a m e n o r t a d a n k a l k m ı ş t ı .
H ü l a s a , Çatal H ü y ü k k i t a b ı m ü k e m m e l bir kazı r a p o r u d u r . Bol resim, kroki ve fotoğraflarla o k u y u c u a d e t a kazı yerine g ö t ü r ü l ü y o r . E n k ü ç ü o b j e n i n b u l u n d u ğ u y e r titiz bir d i k k a t l e k i t a p t a gösteril-miştir. F a k a t Bibliografyada İngiliz y a z a r l a r ı n a h a s olan bencillikten Mr. Mellaart da kendisini k u r t a r a m a m ı ş t ı r : Y a l n ı z İngiliz y a z a r l a r ı n ı o k u n m a y a layık b u l m u ş , yalnız T ü r k P r e h i s t o r i e n l e r i n d e n değil, d ü n -y a c a m e ş h u r Prehistorienleri bile z i k r e t m e m i ş t i r . B u n a karşı Çatal H ü y ü k t e g ö r d ü ğ ü birçok eserleri v e y a âdetleri bir t a r a f t a n Filistin Neolitiği (Jericho) diğer t a r a f t a n M e z o p o t a m y a ( J a r m o ) seramiksiz Neolitik k ü l t ü r l e r i ile m u k a y e s e etmesi, m ü ş a h e d e l e r i n d e B o t a n i k , Coğrafya ve bilhassa J e o l o j i ve E k o n o m i bilgilerine yer vermesi oku-y u c u oku-y u t a m a m e n t a t m i n e t m e k t e d i r . B u itibarla Mr. Mellaart'ı t e b r i k eder ve eserini t a v s i y e ederiz.
