[
Journal of Islamic Research
I
~'A.-~1 ...:,.,L.,IJJ.JI
0~
A YDA BIR Y AYINL.ANIR /ISSUED QUARTERLY
Cilt/Vol
12
S:ay1/No 2
. .
.
I<;INDEKILER
I
CONTENTS
89
160
1999
Kur'an'da insanm Dogal Haklan, MUslUmanlarm Mqrutiyet DeYri Felsefi Hayat: Aktmlar. Temsilciler.
Durumunu Tespit ve MUslUmanhk Kur'an'm Neresinde? Telifler ve TercUmeler
l'rof'.Dr.Hiiseyin ATA Y Dr.Ba~Tam Ali <;:ETiNKA Y A
113
179
TUrk Dc,·lct Gclcncginde Osmanlt'nm Yeri -DIU§ XVI. YUzyilda Kuzey Afrika'daki Osmanlt-ispanyol
Sisteminden Hakimiyetin BolUnmezligi ilkesine Ge~i~ MUcadelesinin Dini Arka Plam
ve Kar~ila~llan Zorl uklar Dr.Abdulcelli et-Temimi
Prof'.Dr.Ahdiilk:ldir OZCAN <;:cv. ~.Dr _\fehmet OZDEMiR
117
191
Osmanli Hukuku'nda ~er'i Hukuk-Orfi Hukuk ikilemi Osman!J'dan GUnUmUze TUrkistan-TUrkiye KUlt[ircl
ve Yasama OrganJntn Yetkileri ili§kilerine Genel Bir Bakt§
Prof'.Dr.Ahmct AKGUNDUZ Yrd.D~.Dr .Ertugrul YAM AN
123
202
Osmanl1 Dcvlt:ti'ndc Tanzimat Fermam'nm ilanmdan VIII.-Xll. YUzytllar Kapsammda islam Fclsefcsi
Sonra Gayr-i MUslimlerin Durumlanyla ilgili Tarihinde Filozoflann HUkUmdarlarla Olan ili~kileri
Geli~meler Ar~.Giir.Miifit Selim SARUHAN
Prof'.Dr.Sahri HiZMETLi
130
XIV. ve XV. YUzyillarda Osman!J Toplumunu Besleyen
Tlirk<_<e Kitaplar
l'roi'.Dr.Mustal'a KARA
211
AtatUrk, Kadm ve Tesettlir
TURK DEVLET GELENEGINDE OSMANLI'NIN VERI
rr'iir/('lJe
v
fet (jefene.ginde Osmanft'nm
~eri
-
1i{~
S
istemintkn !Jlaf(jmL.yetin fJ3o{iinmez{f9i
if
{es
itte
fJI!fii
ve
9(ar~t£a.itfan
Zor[u/(far-Eski Turk devletlerinde hukumdann olumunden son-ra, ogullan arasmda 91kan taht mucadelelerinde biri
ba-9anli olamazsa devlet parc;;alamr ve yeni devletler ortaya
91kard1. Hunlar'da, GoktUrkler'de, Tabgac;;lar'da,
Bul-garlar'da, Turgil?ler'de ve lslamiyetten sonraki Turk
dev-letlerinde bunun ornekleri gorulmektedir. Islam! Turk
devletlerinde bir bolgenin idaresini ustlenen hanedan u-yeleri, orada merkezdekine benzer bir hukumete; ayn vezirlere ve asker! guce sahip idiler. Kendi adlanna hut
-(be okuturlar, nevbet c;;aldmrlar ve i~ne bagh ol~rak pa_ra
bile kestirirlerdi. Fakat merkezdek1 sultanm yuksek
lk-tidanm tan1rlar; idarl ve asker! politikalanm merkeze pa -ralel olarak yurutUrler, aksi takdirde takibata ugrarlard1. Veliahdl1k muessesesi Bozk1r doneminden beri devam
etmekle birlikte, hanedan mensuplan, aileden intikal
eden "kut"un yani ugur, baht ve talihin kendilerinde de bulundugu du$uncesiyle iktidan ele gec;;irmeye
c;;al-l~lrlardl. Buyuk huzursuzluklara yol ac;;an bu mucadeleler sonunda, gerc;;ek "kut"un tahta gec;;ende olduguna in
-amlirdL Boylece gerc;;ekle$mi$ birlige kar$1 direnenler ise ceza-landml1rd1. Karahanlilar'da, Selc;;uklular'da ve Ha-rezm-~;>ahlar'da bunun ornekleri vard1r.
Tarih boyunca kurulmul? Turk devletleri arasmda,
uzun omurlu olu$u. te$kilatl ve c;;ok uluslu yap1s1yla Os-manli'nm ayn bir yeri vard1r. Osmanli Beyligi'nin,
Sel-vuklu Devleti'nin ink1razmdan sonra Anadolu'da kurulan
beyliklerin en kuc;;ugu iken, uygulad1g1 politika ile k1sa
za-manda geli$iP buyuyerek bir cihan devleti olul?u, hala
yerli ve yabanc1 tarih ara$llrlcllan tarafmdan inceleme
konusu olmaya devam etmektedir.
Oguz Turkleri ve Turkmen boylanyla iskan edilen A-nadolu'da fazla uzun say1lmayacak bir surede bir millet bilinci olu~;>mu$; iskan sistemine bagl1 olarak da Osmanli, h1zh bir ~;>ekilde Kay1 boyu beyligi olmaktan 91karak butun Turkler uzerinde etkili, guc;;lu bir devlet haline gelmi$tir.
Daha bir as1r bile dolmadan Osmanh idaresi Balkanlar'da
ve Anadolu'da sozu dinlenen bir kuvvet olmu$tur.
Os-' Prof.Dr.Mimar Sinan Oniversitesi Fen-Edb. Fakultesi
Abdlilkadir OZCAN*
manh padi$ahlan Anadolu'daki dagm1k guc;;leri bir idare
altmda toplarken, $Uphesiz Turk devlet hakimiyeti ge
-lenegine bagl1 kalm1$lard1r. Yerli halka yonelik uy-gulanan istimalet politikas1 sayesinde ise onlardan
sa-dece itaat ve devlete sadakat gormul?lerdir. Osmanl1
idarecileri onlara kole veya ikinci s1n1f muamelesi yap-mamll?lardlr. Daha kuruiU$ y1llannda yerli halkla kurulan
kom$uluk ili$kileri, onlardan k1z al1p nikahlanmaya kadar
varml$tlr. Devletin gelil?iP buyumesinde etkili
un-surlardan biri de yoneticilerin soy ve s1mf fark1
go-zetmemeleri; toplumu olul?turan herkesi el?it kabul
et-meleridir. Ancak bu el?itlik sadece hanedan dl$mda
gec;;erlidir. Yoksa, devleti kuran Osmanh hanedan1d1r ve
hukumdarhk onun hakk1d1r. Bu ortac;;ag devlet anlayl$1 sadece Osmanhlar'a has olmay1p, doguda ve bat1da da gec;;erlidir. Bilindigi gibi Muaviye'den itibaren Islam!
dev-letler genellikle kuruculannm adlanyla an1lm1$lard1r.
Onun ic;;in Osmanh Devleti'nin kurulul?unda ve
tel?-kilatlanmasmda emegi gec;;en Qandarl1, Mihaloglu,
Tur-hanh gibi unlu aileler ile daha sonra Sokullu, Koprulu gibi unlu devlet adamlannm aileleri halk kitleleri arasmda eriyip gitmil?tir. Zira hukumdara ve kutsal addedilen hu-kumdarhga yani hanedana yonelik en kuc;;uk bir hareket l?iddetle cezalandmlml$llr.
Ilk padi$ahlardan itibaren Osmanli hukumdarlan
"Turk egemenlik sistemi, hanedan uyelerinin ortak mi-ras1d1r" prensibinden aynlmaya bal?lam1l?lard1r. Ertugrul
Bey'in olumunden sonra, Kay1 boyundan alan Osman,
bey sec;;ilmi$tir. Turk Oguz t6resi geregince yap1lan bu sec;;im sonunda bir toren yapilml$; herkes Osman Bey'in onunde diz c;;okerek onun elinden k1m1z ic;;mil? ve boylece
Osman'm hakimiyeti ba$1aml$llr.
Biz burada Osmanhlar'm eski Turk devlet gele
-neklerinden alan ulul? sisteminden aynlmalan, bunun
sebepleri ve kar$11a$llklan zorluklar uzerinde durmak is
-tiyoruz.
Orta Asya Turk devletlerinde egemenligin
hu-kumdara Tann'dan verildigi kabul edilirdi. Bu anlayl$
manl1 padi~ahlannca da benimsenmi~ti. Ancak hu-kumdarllgm intikali konusunda yetkili merci kurultay veya devletin ileri gelenlerinin teveccuhu idi. Islam oncesi Turk devletlerinde hanedan uyelerinin tahtta e~it hakka sahip olmalan kavgalara ve devletin zay1flamasma sebep olur-du. Ayn1 usul Islam! Turk devletlerine de ger;:mi~, ulke hanedanm ortak mall say1lm1~t1r. Karahanl1lar'da genel
-likle hanedan uyelerinin en nufuzlusu kurultay tarafmdan han ser;:ilirdi. Buyuk Selr;:uklular'da da tahta culus etmede belirli bir kural yoktu. Bu bak1mdan sultanlar daha ha-yatta iken saltanat kavgalan ba~lard1. Bu mucadeleleri onlemek ir;:in bazan hukumdar veliahd tayin etse bile,
olu-munden sonra bu tayinin yasal bir degeri kalmazdl. Selr;:uklular'da bunun birr;:ok ornegi vard1r. Bunlann en r;:arp1c1 olan1 Tugrul Bey'in veliahd ser;:tigi uvey oglu
Su-leyman'm, karde~i Alparslan tarafmdan tahttan in
-dirilmesidir.
Anadolu Selr;:uklulan'nda da durum hemen hemen aym idi. I. K11ir;:arslan'm olumunden sonra halefleri ara-smda kanll r;:arp1~malar olmu~. zaman zaman culus me-selesi yuzunden karde~ katli yoluna gidilmi~tir. Mesela II. K1ilr;:arslan, kendisine rakip gordugu karde~ini; II. Glya-seddin Keyhusrev de ayn1 sebepten dolay1 iki karde~ini oldurtmu~tl.ir.
Genellikle v~liahd sisteminin uyguland1g1 Ha
-rezm~ahlar'da kanll hadise pek olmam1~t1r.
Anadolu Selr;:uklu Devleti'nin ink1razmdan sonra or-taya r;:1kan beyliklerde de devlet hukumdar ailesinin ortak mall durumunda idi. Ulu Bey denilen hukumdar d1~mda
hanedanm diger erkek uyeleri ta~rada valilik yaparlardl.
Ulu Bey, aile efrad1 arasmdan devlet ileri gelenlerince ser;:ilirdi. Mesela Aydm oglu Umur bu ~ekilde Ulu Bey
ol-mu~. beyligi karde~lerince onaylanm1~t1.
Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletlerinde hu
-kumdarllga ger;:i~, Anadolu Beylikleri'ndekinden pek farkll degildi. Memlukler'de ise hukumdar alma farkl1 idi. Sal
-tanat bir ailenin tekelinde olmad1gmdan, hukumdar ser;:i-minde ehliyet ve iktidar onemli rol oynard1. Bu ser;:imde emlrler kadar, kap1kulu askerleri de onemli rol oy-narlardl. Dolay1s1yla saltanat uyelerinin oldurulmesi uy
-gulamasma rastlanmazd1.
Osmanlllar'da da yerle~mi~ bir culus sistemi bu
-lunmadlgmdan, genellikle saltanat de\'ji~ikliklerinde kanl1 olaylar r;:1kard1. Kurulu~ devrinde tahta ger;:i~ ya vasiyet,
ya da beylerin bir ~ehzadede ittifak1yla olmu~; Yenir;:eri Ocag1'nm te~kilinden sonra ise zaman zaman ordunun da tensibiyle gerr;:ekle~mi~tir. Ertu\'jrul Bey'in olumunden sonra Osman Bey'in nas1l onun yerine ger;:ti\'jinden yu-kanda soz edilmi~ti.
114
ABDULKADIR OZCAN
Zaman zaman babasm1n sagl1g1nda ordu k u-mandanllgml ustlenen Orhan Bey, babasmm unlu
va-siyetiyle beyli\'je aday gosterilmi~ ve onun 61umunden
sonra Ahiler toplulugu onunde tahta ger;:mi~tir.
I. Murad da Ahiler tarafmdan hukumdar ser;:ilmi~tir. Dundar Bey'in, yegeni Osman aleyhine faaliyette bu
-lunmasl uzerine onun tarafmdan oldurulmesi bir yana bl
-rakllirsa, Osmanlllar'da taht ir;:in ilk karde~ oldurme hadi -sesinin bu padi~ah zamanmda gerr;:ekle~tigi soylenebilir.
Hudavendigar lakab1yla anllan I. Murad, hukumdarl1k ir;:in harekete ger;:en karde~lerini ve Bizans im
-paratorunun ogluyla birle~ip kendisine isyan eden oglu Savc1'y1 oldurtmek zorunda kalm1~t1r. Boylece tek devlet,
tek ulke ve tek hukumdar prensibi Osmanl1 pa di-~ahlannm degi~mez ilkesi olmu~tur. Devletin uniter yapl
-sml degi~tirmeye yonelik her hareketin cezas1 da siya -seten katlin ba~llca sebebi kabul edilmi~tir.
Y1ld1r1m Bayaz1d, 1389 y1lmda Kosova'da ~ehid alan babas1 I. Murad'm yerine, orada bulunan beyler tar
a-fmdan padi~ah ilan edilmi~ ve ordunun sol kanadm1 ku-manda etmekte alan karde~i Yakup Celebi'yi devlet ileri
gelenlerinin fikriyle oldurtmu~tUr. Boylece henuz s o-nur;:lanmaml~ sava~m hezimete d6nu~mesi 6nlenmek is -tenmi~tir. Bir rivayete gore Yakub Bey babas1nm ~e
hadetinden habersizdi. Bir ba~ka rivayete gore ise ha
-berdardl; taht iddiasmda bulunmu~tu ve bu yuzden oldurulmu~tU. $ayet birinci rivayet dogruysa, bu olay
daha onceki me~ru hukumdara yonelik isyanlar sonras1 oldurmelerden farkll ~ekilde degerlendirilmelidir.
Anadolu birligini kurma faaliyetleri, Ylld1r1m Bayazid'i
eski Turk-Mogol geleneginin temsilcisi olarak ortaya t;:l
-kan Timur'la kar~1 kar~1ya getirmi~tir. Timur gali
-biyetinden sonra Anadolu parr;:alanm1~, Beylikler tekrar ortaya r;:1km1~, Osmanl1 Devleti de Ylld1r1m'1n ogullan
a-rasmda payla~t~nlm1~t1r.
Osman ogulan arasmda hakimiyet ugruna ortaya t;:l -kan asll -kanll olaylar 1402'de Ylld1r1m'm Timur tar
a-fmdan esir alln1p, bir sure sonra da olumunden sonra
gerr;:ekle~mi~tir. Timur tarafmdan Anadolu'da beylikler
tekrar kurulurken. Osmanll Devleti'nin de Ylld~nm'm
ogullan arasmda payla~t~nld1gmdan soz edilmi~ti. l~te
Osmanlllar ulu~ sisteminden hakimiyetin bolunmezligi
ilkesine ger;:me meselesinde ilk defa bu s1rada zor
-lanml~lardlr. Oldurme olaylan sadece hanedan uye
-leriyle sm1rll kalmam1~, yap1lan ir;: sava~lar yuzunden askerlere ve halka da sirayet etmi~, pek r;:ok ki~i haya -tmdan olmu!?tur. So nunda <;;elebi Mehmed buyuk bir dip-lomatllk 6rne\'ji gostererek uygulad1g1 siyasetle k
ar-de~lerini bertaraf edip ulke birligini saglaml~ ve hakkw/a
<ADIR OZCAN :1 ordu ku-nm unlu va-l olumunden tir. lr sec;ilmi~tir. aaliyette bu -;i bir yana bt -lldurme hadi-i soylenebhadi-ilhadi-ir. hukumdarltk Bizans im-tn eden oglu ~e tek devlet, >manit padi-n upadi-niter yapt-zast da siya-Ja ~ehid olan beyler tara -kanadmt ku -'yi devlet ileri ' henuz so-onlenmek is -abasmm ~e gore ise h a-, bu yuzden ysa, bu olay anlar sonrast didir. nm Bayazid'i ·ak ortaya c;t-Timui gali-~ylikler tekrar 'tn ogullan a-ma ortaya c; t-1 Timur tara -tunden sonra J'da beylikler le Ylldtnm'tn edilmi~ti. l~te bolunmezligi 1 Strada zor-anedan uye-lar yuzunden :ok ki~i
haya-buyuk bir dip
-iyasetle kar-~ ve hakktyla
12, NO 2. 1999
TURK DEVLET GELENEGINDE OSMANLI'NtN VERI
devletin ikinci banisi unvantnt alm1~l1r. Ancak, gerek
ye-lebi Mehmed, gerekse bunun vasiyeti, devlet erkant
yeni-c;erinin onay1 ile tahta gec;:en oglu II. Murad zamanmda
Timurlular'1n yuksek hakimiyetinin tanmmaya devam
edildigini goruyoruz.
II. Mehmed'in cuiOsu daha farklid1r. Bilindigi gibi bu
padi~ah, iki defa tahta c;:lkml~llr. 1444 y111nda babas1 II.
Murad'm kendi istegiyle tahttan feragati uzerine ger
-c;ekle~en ilkinde II. Mehmed 12 ya~mdayd1. lstikrann
he-nuz saglanmadlgl bu iki yillik donemde 0, ba~anll
ola-maml~ ve 1446'da yerini babas1na terketmek zorunda
kalm1~l1r. Babasmm olumu uzerine 1451 'de gerc;ekle~en
ikinci ve kesin cuiOsunda Sultan Mehmet lstanbul'un
fet-hinden sonra, hakimiyetin bolunmezligi prensibini kesin
olarak benimsemi~ ve unlu Kanunname-i Al-i
Os-man'lna koydugu madde ile bunu yaz1li hale getirmi~tir.
Yaz1l1 kanun maddesi diyoruz, c;:unku daha kurulu~ yll-lanndan itibaren Osmanll padi~ahlan bu ilkeye zaten bagllyd1lar. Nitekim karde~lerini bertaraf edip ulke bir-ligini saglayan yelebi Mehmed'e Timurlu hukumdan
~ahruh gonderdigi mektupla, uygulanan politikanm
"Tore-i llhanl"ye uymadlQI ~eklinde itiraz edince,
Os-manli padi~ah1, "atalannm baz1 mu~killeri tecrubeyle c;oz-duklerini, iki padi~ahm bir ulkede bannamayacaglnl, bil-hassa etraflanndaki du~manlann daima f1rsat kollamakta olduklann1" belirterek cevaplam1~tl (Feridun Bey, Miinl?e'ati.i's-Selatin, Istanbul 1274, I, 150-1 ).
Fatih'in koydugu saltanat kanununda sadece ulke bo-lunmezligi vurgulanm1~, culus meselesine ac;lklik
geti-rilmemi~tir. Bu madde ile butUn ~ehzadeler saltanatm
e~it mirasc;:11an kabul edilmi~, yani bir bak1ma "kut" inanc1
Osmanl1lar zamanmda da devam etmi~tir. Maddenin
eski Turk geleneginden aynlan yam, ~ehzadelerin 61
-durulmelerinin tecviziyle ilgili ~lkkidlr. Zira, ~ehzadeler den birinin hukumdar olmas1yla, digerlerinin rekabeti sona ermiyor, veraset hakk1 devam ediyor, ulke bolunme tehkilesiyle kar~1 kar~1ya kaliyordu. Devlet erkfmmm
veya kap1kulu ordusunun bir ~ehzadeye teveccuhu
taht-ta bulunanm bahtm1 her an degi~tirebilirdi. Bunun
gec;:-mi~te ornekleri gorulmu~tU. Yeni bir taht mucadelesi hem
devleti d1~ guc;:lere kar~1 zaylflatJyor, hem de dahilde pek
c;:ok ki~inin hayatmm ve malimn kaybedilmesine sebep
oluyordu. Bunlan c;ok iyi bilen ve babas1 devrinin Duz-mece Mustafa ve $ehzade Mustafa kan~1kliklanndan ders alan Fatih ise, hakimiyetin bolunmezligi ilkesini mut-laka hem kendi, hem de halefleri donemlerinde yer
-le~tirmek istiyordu. Adalet-i mahzanm uygulanamadlQI
zamanlarda adalet-i izafiyyeye ba~vuruldugu gibi, o da
"cemiyetin selameti ic;:in ferd feda edilir, Ehven-i ~er
ih-tiyar olunur" vs. gibi temel dusturlara ittiba ederek Ka-nunnamesine soz konusu maddeyi koymu~ veya koy-mak zorunda kalm1~l1r.
Zira kendilerini nizam-1 alem davasm1n yegane tem-silcisi goren Osmanl1 padi~ahlan dunyaya adaleti, in-sanllgl ve ban~1 gotUrmek istiyorlard1. Osman Bey'in, oglu Orhan'a ettigi unlu vasiyette bu hususlara i~aretler vard1r. Ancak bu kutsal.ulkunun tahakkuku ulkede birlik ve dirligin bulunmasma bagl1yd1. Karde~i Cem'in ulkeyi
bolu~me teklifine II. Beyazid, "La erhame beyne'l-muluk"
yani melikler arasmda akraba olmaz derken. bu dirligin bozulmamasm1 ifade ediyordu. Ayn1 ugurda, isyan toh-metiyle oglunu feda etmekten c;:ekinmeyen Kanuni'nin bu
davrant~lnl, o s1ralarda Osmanl1 Turkiye'sinde bulunan
Avusturya elc;:isi Busbecq, "muslumanlar Osmanl1 ha-nedanmm varlig1 ile ayaktad1rlar. Hanedan y1k1ltrsa din de mahvolur. Bu bak1mdan din ve devletin selameti ic;:in hanedanm bekasl evladdan daha muhimdir" sozleriyle
ifade eder.
$ayet Osman ogullan da ulu~ sistemi geregince ul-keyi aralannda payla~salard1, bunlardan kimlerin
yarar-lanacagma, XVI. yuzy1lda yazilm1~ Grekc;:e bir Anonim
Osmanh Tarihi'nde ac;:lkl1k getirilmektedir. yelebi Meh-med'in olumunden sonra II. Murad'm culusuyla Bizans
imparatorunun hemen Y1ldmm'm ~ehzadesi Mustafa'y1
salivermesini anlatan mechul muellif, esefle ~unlan ilave etmektedir: "Ak1lli Romalilar bunu daha once, Timur'un Bayezid'i yendigi, onu yakaladlQI zaman yapmal1ydtlar,
~imdi degil. Zira Tiirkler toparland1lar. Bu son Bizans im -paratorlan buyuk bir devletin, bu kadar halkm ve
hris-tiyanlann kaybedilmelerinin sebebidirler" (Anonim
Os-manh Tarihi, trc. $eri Ba~tav, Ankara 1973, s. 118). Bu
itiraftan anla~1lmaktad1r ki, o devirlerde en buyuk tehlike yabancilara sJgman ~ehzadelerin tahtm varisi olarak
or-taya c;:1kmalanndan ve ba~ta Bizans olmak uzere oteki
devletlerin de bundan yararlanmak istemelerinden kay -naklanmaktad 1 r.
Sonuc;: olarak, hakimiyetin bolunmezligi ve hu -kumdarligm intikali meselesinde Turk devlet ge-leneginde bulunan ulu~ sisteminden aynlma hususunda buyuk zorluklarla kar~1la~an kurulu~ donemi Osmanl1
padi~ahlan ilk darbeyi, Tore-i ilhanl'nin temsilcisi olarak ortaya c;:1kan Timur'dan yemi~ler ve yanm aSir kadar bir toparlanma donemi gec;:irmi~lerdir. Bu toparlanma done-minde ya~anan Slkmtilar da II. Mehmed'e yukanda sozu edilen mahud c;:ozum ~eklini vermi~tir. Nizam-1 alem da-vasmdan ba~ka amac1 olmayan Fatih Sultan Mehmed'in bu hazin c;:ozum ~eklini sec;:mesi, o devir ic;:in ba~ka bir
c;:erenin bulunmam1~ olmas1ndan kaynaklanm1~l1r.
Nile-kim I. Ahmed'den sonra hanedan uyelerini mezar gibi bir kafes hayatma mahkum eden uygulama da meseleyi c;:o-zume kavu~turamam1~; mesele once Me~rutl sonra da Cumhurl sisteme gec;:ilerek c;:ozume kavu~mu~tur.
