Beslenme ve D iyet Dergisi / J Nutr. and Diet 23(2): 247-254,1994
İSTANBUL, MUĞLA, TOKAT VE YOZGAT
İLLER İN D EK İ EBELERİN BESLENME KONUSUNDAKİ
BİLGİ DÜZEYLERİNİN VE EĞİTİM PROGRAMININ
ETKİNLİĞİNİN BELİRLENMESİ
Prof.Dr. Sevinç YÜCECAN* / Prof. Dr. Gülden PEKCAN*/
Araş.Gör. Sema AÇIK* / Araş.Gör. Emine AKAL* /
Araş.Gör. Giilhan EROĞLU SAMUR*/
Yrd.Doç.Dr. Neslişah RAKICIOĞLU*/
Bu a ra ş tırm a ; İstanbul, M uğla, Tokat vc Yozgat illerindeki Sağlık O ca k la rın d a görev yapan toplam 278 ebenin beslenme bilgi d ü z e y le rin i ölçm ek ve beslenm e eğitim inin etkinliğini belirlem ek a m a c ıy la E y lü l 1992 t a r i h i n d e y a p ılm ış tır. E ğ itim öncesi y a p ı l a n ö n te s tin d e ğ e r le n d ir ilm e s in d e , e b e le rin a ld ık la r ı p u a n la r ın o rta la m a sı 62.1 + 1.09 iken, eğitim so n rasın d a 89.6 + 0.82 o la r a k b u lu n m u ş tu r (p < 0.01). Bu p u a n la ra göre b aşa rı a r t ı ş y ü z d e s i ise % 4 4 .9 'd u r . S o n u ç o l a r a k y a p ı la n d e ğ e rle n d irm e d e eğitim öncesine göre eğitim so n rasın d a b aşa rı y ü z d e s i n d c b e l ir g in a r t ı ş ı n g ö z le n m e s i, b ilg i d ü z e y in in a r ttır ılm a s ın d a eğitim in önem ini g österm ektedir.
G İR İŞ
Dünyanın çeşitli ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde yetersiz ve dengesiz b e s le n m ey e bağlı sorunlar vardır (1). Nedenleri çok çeşitli olan beslenme b o z u k l u k l a r ı n ı n tek y ö n te m le ve tek bir y o ld an ç ö z ü m le n e b ile c e ğ i d ü şü nü lem ez. Beslenme düzensizliği olan bir toplumun sorunlarına değişik açıdan bakılmalı ve çözümler getirilmelidir. Toplumun sosyo-ekonomik düzeyi, " H a c e tte p e Ü niversitesi Beslenm e ve D iyetetik Böliimii Ö ğretim E lem anları
hızlı nüfus artışı, yetersiz yiyecek üretim ve dağıtımı, sağlık ve çevre koşullarının bozukluğu gibi sorunların yanında en önemlisi beslenme bilgisinden yoksunluk ve buna bağlı yanlış uygulamalar, üzerine eğilinmesi gereken önemli sorunlardır 0 ) .
Beslenme, bireyin sağlığını doğrudan etkilediğinden b e sle n m e eğitimi ile birinci derecede ilgili örgüt ana-çocuk sağlığı merkezleri, sağlık ocakları, sağlık evleri, sağlık merkezleri ve poliklinikler gibi sağlık kuruluşlarıdır. Bu gibi örgütler beslenme eğitiminin en etkin olarak yapıldığı yerlerdir (1). Eğer bireyin rahatsızlığı, çoğu zaman olduğu gibi dengesiz b e s le n m ey e b a ğ lıy s a veya hastalık özel bir beslenm e şekli gerektiriyorsa, ilaç ö n e risin d e n ö n c e hastalığın beslenme ile ilişkisi anlatılmalı ve beslenm e bilgisinin g erekliliği vurgulanmalıdır.
B eslen m e e ğitim inin am acı, b ire y lerin ve to p lu l u k la r ın v a r o lan yiyecekleri beslenme ilkelerine uygun etkin ve ekonomik olarak en iyi şekilde kullanmalarını sağlamak, doğru ve gerçek bilgiler v ererek iyi b e s le n m e alışkanlıklarını kazanmaya, olum suz b eslenm e alışkanlıklarını ö n le m e y e çalışmaktır. Bu am aca ancak beslenm e konusundaki o lu m s u z a lışk a n lık la r ve uygulamaların değiştirilip olumlu uygulamaların günlük yaşantıya katılması için davranışların değiştirilmesi ile ulaşılabilir (2-4).
ARAŞTIRM A YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
Bu çalışma 1-15 Eylül 1992 tarihleri arasında İstanbul, M u ğ la , T okat ve Yozgat illerindeki Sağlık Ocaklarında yürütülmüştür. İstanbul'da Bakırköy, Üm raniye ve Eyüp Sağlık Ocaklarında 61 ebe, M uğla I ve 11 nolu m e rk e z ve Ula Sağlık Ocaklarında 69 ebe, Tokat ; Turhal 2 nolu ve m erk e z sağlık ocağında 71 ebe, Y o z g a t; merkez, Yerköy, Sorgun, Sarıkaya ve B oğazlayan Sağlık O caklarında 77 ebe olmak üzere, 4 ilde toplam 278 ebe b irer haftalık dönem lerde beslenme eğitim program ına alınmıştır (Tablo 1).
E ğ itim P r o g ra m ın ın İçe rm iş O l d u ğ u B a ş l ıc a K o n u l a r A ş a ğ ı d a Özetlenmiştir.
1-Genel Beslenme Bilgisi
A -B esin Ö ğelerinin G ru plandırılm ası ve V ü c u t Ç a lış m a s ın d a k i Etkinlikleri
B-Besinleri Hazırlama ve Pişirme İlkeleri C-Sanitasyon
2 -R isk G ruplarının Beslenmesi A - G e b e ve Emzikli Beslenmesi B - A n n e Sütü n ün Yeri ve Önemi
C-0-1 Yaş G ru b u Ç ocukların Beslenmesi D -O ku l Ö ncesi Ç a ğ Çocukların Beslenmesi E-O kul Ç ocuklarının Beslenme Özellileri 3 -Ö z e l D u ru m la rd a Beslenme
A -Pro tein -E n erji M alnütrisyonu E-Diş Çürükleri
B-İshal F-Iyot Yetersizliği Hastalıkları
C -Ş iş m a n lık G-Raşitizm
D -D e m ir Yetersizliği Anemisi H-Kabızlık Tablo 1: E ğitim P rogram ına K atılan Ebelerin Dağılım ı
Sağlık O c a k la rı 1. H a fta EBE SAYISI 2.H afta 3.H afta İS T A N B U L B a k ırk ö y 10 16 26 Ü m ra n iy e 15 8 23 E y ü p 6 6 12 T o p la m 31 30 61 M U Ğ L A 1 N o 'l u 12 10 22 2 N o 'l u 11 12 23 U la 11 13 24 T o p la m 34 35 69 T O K A T T u rh a l 16 10 26 M e rk e z 21 24 45 T o p la m 37 34 71 Y O Z G A T M e rk e z 12 16 28 Y e r k ö y 10 - 10 S orgun 10 9 19 S arıkaya - 11 11 B oğazlayan - 9 9 T o p la m 32 45 77 G e n e l to p la m 134 144 278
Eğitim materyali olarak ; asetat, slayt, poster ve resim ler kullanılm ıştır. Eğitim öncesi ve sonrasında H acettepe Üniversitesi B e slenm e ve D iyetetik Bölümü tarafından hazırlanan 50 soruluk test sınavı ile beslenme bilgi düzeyleri saplanarak eğitimin etkinliği değerlendirilmiştir. Sınav sonuçları 100 puan üzerinden değerlendirilmiştir.
İstatiksel değerlendirm ede ; aritmetik ortalam a (x), sta n d a rt h a ta (Sx) değerleri ile iki eş ve iki ortalama arasındaki farkın önemlilik testi uygulanmıştır (5).
BULGULAR VE TARTIŞMA
Bir h a fta lık b e sle n m e eğ itim p ro g ra m ı ö n c e s i n d e v e s o n r a s ı n d a uygulanan test sonucunda elde edilen veriler Tablo 2'de verilmiştir.
Tablo 2: Ebelere Uygulanan Testin D eğerlendirilm esi
İLLER X Sx F a rk t değeri % A rtış İS T A N B U L (n:61) Ö n T est Son T est 64.9 89.7 1.42 0.92 24.8 17.36* 38.2 M U Ğ L A (n:69) Ö n T est Son T est 68.5 89.6 1.24 0.76 21.1 19.81* 30.8 T O K A T (n:71) Ö n T est Son T est 58.1 84.1 0.93 1.01 26.1 23.55* 44.9 Y O Z G A T (n:77) Ö n T est Son T est 57.2 94.8 0.78 0.60 37.6 42.20* 65.7 T o p la m (n:278) Ö n T est Son T est 62.1 89.6 1.09 0.82 27.4 21.25* 44.9 *p < 0.001
Eğitim öncesi ve sonrasında uygulanan test sonuçlan arasındaki farklılık (ort. 27.4). istatistiksel açıdan değerlendirildiğinde anlamlı bulunmuştur (p < 0.01). İllere göre bayağı artış yiizdeleri incelendiğinde % 30.8 - 65.7 arasında değiştiğ i b e lirle n m iş tir (ortalam a = % 44.9). Şekil l'd e illere göre test sonu ç la rın ın değerlendirm esi görülmektedir. Başarı artış yiizdelerinin illere g ö re dağılım ı ise Şekil 2'd e verilmiştir. Eğitimin başlangıcında M uğla'daki ebelerin b eslenm e bilgi düzeyleri diğer illere göre belirgin şekilde daha yüksek iken (p < 0.01), eğitimin sonunda başarı yüzdesinin en yüksek olduğu il Yozgat o lara k saptanm ıştır, (p < 0.01) (Şekil 1,2).
Ş e k il 1: İllere G öre Test Sonuçları Değerlendirm esi
E ğitim in etkinliğini gösteren benzer bir ç a lı ş m a ; Narlıdere'ye bağlı 3 sağlık o c a ğ ın d a görev yapan 42 ebe - hemşire üzerinde yapılmıştır. Eğitim öncesi yapılan d eğerlendirm ede ebe ve hemşirelerin aldıkları bilgi yeterlilik puanları % 32.4 ile 81.1 arasında iken eğitim sonrasında 34.8 ile 100.0 a rasın d a olduğu görülm üştür (6)
3 5 3 0 2 5 2 0 1 5 1 0 5 0 Y o z g a t M u ğ l a T o k a t İ s t a n b u l
Ş ekil 2: tilere Göre Genel Başarı Yilzdeleri
Benzer bir çalışm ada beslenm e eğitimi alan ve alm ayan ö ğren cilerin beslenme ve sağlık durumları araştırıldığında, beslenme eğitimi alan öğrencilerin besin tüketimleri, beslenme alışkanlıkları ve sağlık durumlarının daha iyi olduğu saptanmıştır (7). Kızılkor (8), Beslenme ve Diyetyetik B ö lü m ü n d e eğ itim görmüş 75 öğrenci ile, diğer bilim dallarında eğitim gören b eslenm e eğitimi a lm a m ış 75 ö ğ re n c iy e bilgi d ü z e y le ri y ö n ü n d e n k a r ş ı la ş t ır m ı ş tı r . Bu araştırmada da, beslenme eğitimi, öğrencilerin bilgi düzeyini istatistiksel yönden önemli düzeyde artırmış, eğitim almayan grupta % 30.7 oranında bilgili öğrenci varken, beslenm e dersi alan grupta bu değer % 93.3'e ulaşmıştır.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Yapılan b e sle n m e eğitim çalışm ası s o n u c u n d a ; e b e le rin bilgi ve alışkanlıklarında olumlu değişikler oluştuğu saptanmıştır. Verilen b e sle n m e bilgisinin yerleşmiş alışkanlıklara dönüşebilmesi için eğitimin sürekli olması gerekir. A ncak sürekli ve denetimli bir beslenme eğitimiyle kişilere do ğ ru ve sağlıklı beslenme alışkanlıkları kazandırabilir.
Beslenme eğitiminde h e d e f grupların belirlenmesi ve sınırlanması hem araçların da h a uygun seçimi, hem de eğitimin etkinliği a çısın dan yararlı olacaktır. Tüm toplum gruplarına seslenen genel eğitim p ro g ra m la rın d a n
kaçınm ak, bunun yerine gelir düzeyine, yerleşim yerlerine, kaynak varlığına ve eğitim düzeyine uygun programlar geliştirmeye çalışmak uygun olacaktır. Ö rn e ğ in , a n o n im insan ilişkilerinin bulunmadığı kırsal koşullarda yaşayan gru plara kitle iletişim araçlarıyla ulaşmaya çalışmak yararlı olmayabilir (9). B urad an y o la çıkarak, kırsal kesimde önemli yeri olan, sağlık ocakları ve ev lerinde çalışan ebe-hemşirelerin eğitimlerinin sürekli ve yaygın olmasının, halkın beslenm e konusunda bilinçlenmesinde etkili bir yol olabileceği açıkça görülmektedir.
SU M M A R Y
E D U C A T IO N P R O G R A M E FFE C T IV E N E SS ON T H E
N U T R IT IO N K N O W L E D G E O F M ID W IV ES AND NURSES
Yiicecan, S., Pekcam, G., Açık, S., Aka!, E.,
Eroğlu Samur, G., Rakıcıoğlu, N.
T h e effect o f nutrition education course on the nutrition knowledge o f th e m id w iv e s and nurses were investigated. Education caused a significant
increase in nutrition knowledge.
K A Y N A K L A R
1. Aksu, B. : Türkiye'de Beslenme Eğitimi Çalışmaları, Türkiye Ulusal Gıda ve Beslenme P lanlam a Semineri Bildiri ve R ap o rları; s ; 217-224, Hacettepe Üniversitesi, Ankara,
1978.
2. E ren, N ., Baysal, A . : Türkiye'de Beslenme Eğitim Sorunları, Birinci Ulusal Beslenme K ongresi B ildiri Özetleri, 7-9 Kasım Ankara s : 47-53 1979.
3. K avas, A., Kavas, A . : Ü niversite Öğrencilerinin Beslenme Bilgi Düzeyi, Beslenmeye K arşı Tutum ları Ü zerine B ir Araştırma, Beslenme ve Diyet Dergisi, 14 : 63-73, 1985. 4. Baysal, A. : Beslenm e, H.Ü., yayınları A/61, Metin Yayınevi Ankara 1990.
5. Süm büloğlu, K., Sümbüloğlu, V .: Biyosistatistik, H atipoğlu Yayınevi, Ankara 1989. 6. C ihan, G., M usal, B., Ergin, S.: Ebe ve Hemşirelerin Bebek Beslenme ve Büyümesi
K onusundaki Bilgi ¡Düzeylerinin ve Eğitim Programının Etkinliğinin Belirlenmesi, 1 .Ulusal B eslenm e ve D iyetetik Kongresi Yayın Özetleri Kitapçığı, 22, Ankara 1992.
7. Tekgül, N ., Pekcan, G., Tekgül, N . : Üniversitede Okuyan Beslenme Eğitimi Alan ve Alm ayan 18-22 Yaş Arası K ız Öğrencilerin Beslenme ve Sağlık Durumları, Beslenme ve D iyet D ergisi, 2 1 (1 ): 41-52, 1992.
8. Kızılkor, H.: Beslenme Eğitimi Alan Üniversite Öğrencilerinin B eslenm e A lışkanlıklarının Karşılaştırılması ve Bilgi Düzeyinin Saptanması, Beslenme Diyetetik Program ı, M ezuniyet Tez Çalışm ası, Ankara, 1986.
9. M erdol, T.O : T ü r k i y e 'd e Kültür, G elenekler ve Beslenm e İlişkileri, T ürkiye U lusal G ıda ve Beslenme Planlam a Semineri Bi Id iri ve R ap o rları; s : 202-215, H acettepe Ü niversitesi, Ankara, 1978.
