İZNİK ROMA AÇIKHAVA TİYATROSUNDAKİ KİLİSEDE BULUNAN BEBEK İSKELETLERİ

~

_{ZN~K ROMA AÇIKHAVA T~YATROSUNDAK~~ K~L~SEDE}

BULUNAN BEBEK ISKELETLERI

Prof.Dr. METIN ÖZBEK I. Genel Bilgiler

Bursa iline ba~l~~ Iznik ilçesinde Roma Aç~ khava Tiyatrosu'nun aç~l-mas~~ amac~yla Bedri Yalman ba~kanl~~~nda ' yürütülen kaz~~ çal~~malar~~ s~-ras~ nda, bir kilise kal~ nt~s~yla kar~~la~~lm~~; çok say~da bebek kilisede gömülü olarak bulunmu~tur (Yalman, 1987). Gerekli temizlik, onar~m ve antropolojik analizleri yap~lmak üzere laboratuvar~ m~za teslim edilen be-bek iskeletleri toplam 22 _{bireyi temsil etmektedir. Süt di~lerinin kök ve}

taçlar~ndaki geli~me derecesi ba~ta olmak üzere, gerekti~inde uzun kemik-lerin diyafiz uzunluklar~ ndan yararlanarak ölüm ya~lar~ n~~ tesbit etti~imiz (Brothwell, 1981; Ubelaker, 1978; Olivier ve Demoulin, 1976) bebeklerin tam listesini Tablo: I'de gösterdik. Söz konusu tablodaki ya~~ da~~l~m~ndan da anla~~laca~~~ üzere, kiliseye gömülen bebeklerin O/,, 5o'sinin 1 ya~~na basmadan öldü~ü görülür. Bebeklerin ortalama ölüm ya~~~ da 16,2 ayd~ r.

TABLO: I. Iznik Bizans Dönemi Kilisesinden Ç~ kar~lan Bebeklerin Ya~a Göre Da~~l~ m~~

Kaz~~ Referans~~ Ölüm Ya~~~

~TK'86A.38.T.22 ~TK'86A.38.T. ~ o6 ITK'86A.38.T.5o ~TK'86A.38.T.55.1 ~TK'86A.38.T. 107 ~TK'86A.38.T.25 ~TK'86A.38.T. ~ o8 ~TK'86A.38.T. o5 Yeni Do~mu~~ Birkaç haftal~ k Birkaç haftal~ k 1,5 - 2 ayl~ k 2 - 2,5 ayl~k 5 ayl~ k 5 - 6 ayl~k 11 - ~~ 2 ayl~ k

I Kilisede bulunan bebek iskeletlerini antropolijik aç~dan incelemeleri yap~ lmak üzere laboratuvanm~za teslim eden kaz~~ Ba~kan~~ Bedri Yalman'a burada te~ekkür etmeyi bir borç bilirim.

316 MET~ N ÖZBEK

Kaz~~ Referans~~ Ölüm Ya~~~

9. ~TK'86A.38.T.86 ~~ o. ~TK'86A.38.T.9 ~~ ~TK'86A.38.T.34 ~~ 2. ~TK'86A.38.T.27 13. ~TK'86A.38.T.58 ~TK'86A.38.T.92 ~TK'86A.38.T.89 16. ~TK'86A.38.T.82 ~~ 7. ~TK'86A.38.T.74 18. ~TK'86A.38.T.93 ~~ 9. ~TK'86A.38.T.8 20. ~TK'86A.38.T.24 2 I . ~TK'86A.38.T.55.2 22. ~TK'86A.38.T.67 12 ayl~k Birkaç haftal~ k 3,5 ayl~ k 18 ayl~k 18-2° ayl~ k ~~ ,5 - 2 ya~~ 2 ya~~ 2 ya~~ 2 - 2,5 ya~~ 2,5 ya~~ 2,5 - 3 ya~~ 3 ya~~ 3,5 ya~~ 3 - 4 ya~~ II. Antropolojik Analiz

Bebek iskeletlerinin oldukça iyi durumda bulunmalar~, bebeklere kili-seye gömülürken özen gösterildi~ini, dolay~s~yla post-mortem a~amada da etkin biçimde korunduklann~~ göstermektedir. Hatta baz~~ bebek iskeletle-riyle birlikte bulunan ortalama 8 cm uzunlu~undaki çiviler, bebeklerin büyük bir olas~ l~ kla tahtadan muhafazalar içine konulduktan sonra topra-~a verildi~ini akla getirmektedir. Bebek iskeletini meydana getiren kemik-lerin ne kadar nazik olduklar~~ göz önünde bulundurulursa, bu tür gömme al~~kanl~ klann~ n antropolog için son derece önemli oldu~u aç~ kça ortaya

ç~-kar. ~znik bebelderinde uzun kemiklerin çok iyi durumda bulunmas~ na kar~~ n, kafataslar~ nda ayn~~ durum söz konusu de~ildir. Bilindi~i gibi be-bek kafataslar~n~~ bütünle~tirme her zaman mümkün olmamaktad~ r. Kili-seden ç~ kar~lan 22 bebekten ancak bir tanesinde tam bir onar~ m (crani-um) gerçekle~tirebildik (Resim: 1). A~a~~~ yukar~~ 2 ya~lar~ nda ölen bir be-be~e ait bu kafatas~ n~n tüm ölçü ve endislerini Tablo: 2'de verdik. 91,6 de~erindeki sefalik endis bebe~imizi iiltrabrakikran gruba sokmaktad~r. O halde Alpin ~ rk tipi söz konusudur. Daha önceki çal~~malar~m~zdan da hat~rlanaca~~~ üzere, bu ~rk tipi Iznik Bizanshlan aras~ nda yayg~ ndar. (Özbek, 1984). Bebe~in kafatas~, geni~li~ine oranla normal yüksekliktedir. Al~n öne do~ru geli~mi~~ olup ortometop gruba girer. Yüz, uzunlu~una oranla geni~, burun geni~, göz çukurlar~~ ise normal yüksekliktedir. 2 ya-~~ ndaki bu bebe~in kafatas~nda lambda diki~inin saya-~~ ve sol kollar~~ üzerin-de küçük wormians kemiklerine rastlad~ k.

BEBEK ~SKELETLER~~ 31 7 TABLO: II. ~TK'86.A.38.T.82 no.lu Bebe~in Kafatas~~ Ölçü (mm) ve Endisleri

En büyük uz. ~~ +4.o Bimaksiler gen 67,0

En büyük gen. 132.0 Bijugal gen. 84,0

En büyük al~ n gen. 109.0 Orbit yüks. 30,0

Bioriküler gen. 96.0 Orbit gen. 36,0

Blmastoid gen. 81.5 Sefalik endis 91,6

Po-Br yüks. (sol) 111.0 Po-Br gen. end 80,3

Po-Br yüks. (sa~) 113.0 Po-Br uz. end. 73,6

Po-Po gen. 85.0 Frontal sajitt. end 88,7

Po-Br izdü~üm yüks. ~ o6.o Parietal saj. end 87,0

Frontal Do~ru 87.0 Oksipital saj. end. 85, ~~

Frontal yay 98.0 Beyin-yüz trans. end. 71,9

Parietal do~ru ~~ o ~~ .o Üst yüz end. _47,3

Parietal yay ~~ 16.o Burun end. 55,0

Oksipital do~ru 86.o Orbit end. 83,3

Oksipital yay ~~ o .o Tam yüz end _75,7

Na-Pr yüksekli~i _45,0

Burun yüksekli~i _34,5

Burun geni~li~i ~~ 9,o

Na-Gn yüksekli~i 72,0

Bizigomatik gen. 95.0

Kilisede bulunan bebeklerin alt çeneleri ise nisbeten iyi korunmu~tur. 5 bebekte ald~~~m~z alt çene ölçülerini Tablo: 3'te gösterdik.

TABLO: III. ~znikli Bebeklerin Alt Çene Ölçü ve Endisleri ~TK'86 A.38.T.27 ,5 ya~~ ~TK'86 A.38.T.92 1,5-2 ya~~ ~TK'86 A.38.T.82 2 ya~~ ~TK'86 A.38.T.81 2,5-3 ya~~ ~TK'86 T.24 3 ya~~

Alt çene uz. 61 64 68 ₇₃ 70

Bikondil gen. 8o 85,5 86,5 96 ₉₄

Bigonyak gen. 63 68 67 76 70

Bimental gen. 28,5 32 36 38,5 36

Çene kolu yük. 35 _{34,5 31 33,5} 38

Çene kolu gen. 20 22 22 26,5 26

Gonyon aç~s~~ _143° ~~ 27° ₁₄₁₀ 133° ~~ 22°

3 1 8 NIET~ N ÖZBEK

Bebeklerin uzun kemiklerinde epifiz k~s~ mlar~~ çok iyi korunmu~tur. Bu nedenle birço~unda maksimum diyafiz uzunlu~unu ölçme ~ans~ na sahip olduk. Bebeklerin boylar~ n~~ belirlerken bu ölçülerden yararland~ k. Tablo: IV'de bebeklerin uzun kemiklerine ait maksimum diyafiz uzunluklar~n~~ ve-rirken sa~~ ve sol ay~ r~ m~~ yapmay~~ uygun bulduk. Bu ölçülerden hareketle, her uzun kemi~in ~znikli bebeklerdeki büyüme e~risini olu~turduk (Re-sim: 2). E~riler üzerinde ayn~~ ya~ta olan bebeklerin ortalama de~erlerine yer verilirken, farkl~~ ya~ta olanlar ayr~~ ayr~~ gösterildi.

TABLO: IVa. ~znikli Bebeklerde Kol Kemiklerinin Maksimum Diya-fiz Uzunluklar~~ (mm) Kaz~~ Referans~~ Humerus sa~~ sol Ulna sa~~ sol Radius sa~~ sol ~TK'86A.38.T. 1 30 1 09,5 - ~TK'86A.38.T.9 70,5 70,5 65 65 _{57,5 57,5} ~TK'86A.38.T.58 1 1 9 1 O 1 1 00,5 - 90 ~TK'86A.38.T.25 86 86,5 76 75,5 66,5 66,5 ~TK'86A.38.T. o6. 65,5 66 6o _{— 53} ~TK'86A.38.T.1o6.2 — 64 _{57,5 —} - 50 ~TK'86A.38.T. o7 — 62,5 55 ~TK'86A.38.T.24 143,5 115 102,5 — ~TK'86A.38.T.5o 72 ~TK'86A.38.T.1o5 I o8 109 87 ~TK'86A.38.T.27 108,5 108,5 88,5 79 79 ~TK'86A.38.T.34 — 79,5 61,5 61,5 — 55

BEBEK ISKELETLERI 319

TABLO: IVa. ~znikli Bebeklerde Kol Kemiklerinin Maksimumum Diyafiz Uzunluklar~~ (mm) ITK'86A.38.T.22 _{63,5 57,5 57 51} 50,5 ~TK'86A.38.T.74 - 89,5 ~TK'86A.38.T.55.1 ₇₂ — 66 ~TK'86A.38.T.86 _{— 75} ~TK'86A.38.T.8 ~~ 166 167 137 137 133 ITK'86A.38.T.g _{79,5 80,5 70} 70 - 65 ITK'86A.38.T.58 153 153,5 — 123,5 — ~TK'86A.38.T.25 106,5 107 87 86,5 — ~TK'86A.38.T. ~ o8 ~~ o8,5 — 83 ITK'86A.38.T.1o6. ₇₄ — 66 ~TK'86A.38.T. 06.2 _{73,5 —} ~TK'86A.38.T. ~~ o5 139 ~TK'86A.38.T.27 137 137 ~~ og ~TK'86A.38.T.22 72 71,5 62,5 62,5 — 61 ITK'86A.38.T.74 123 ~TK'86A.38.T.55.3 _{147,5 147,5} ~TK'86A.38.T.55.1 82 82 70,5 70 — 68

320 METIN ÖZBEK

Femur'un maksimum diyafiz uzunlu~undan yararlanarak ~znikli be-beklerin boylann~~ da hesaplad~ k. Bu amaçla, Stewart'~ n (in Olivier ve De-moulin, 1976) tablosunu esas ald~ k. Tablo: V, femur diyafiz uzunlu~u, be-be~in boyu ve ya~~~ aras~ndaki ili~kiyi göstermesi aç~s~ndan ilginçtir. Sözü edilen tabloya bakt~~~m~zda, yeni do~mu~~ ya da birkaç haftal~ k bebeklerde boy uzunlu~unun 50 cm veya 50 cm'nin alt~nda oldu~unu görürüz. Ste-wart, tablosunda 8o mm'nin alt~ ndaki femur diyafiz uzunluklanna yer ver-medi~i için, biz de bu de~erin alt~ nda femur uzunlu~una sahip bebeklerin boyunu 50 cm'den daha küçük olarak göstermek zorunda kald~k.

TABLO: V. ~znikli Bebeklerde Femur Uzunlu~undan Hareketle Bo-yun Belirlenmesi

Kaz~~ Referans~~

Femur diyafiz

uzunlu~u (mm) Boy (cm) Ya~~

~TK'86A.38.T.91 8o 50 Birkaç hafta

~TK'86A.38.T.lo6.1 ₇₄ < 5o Birkaç hafta

~TK' 86A.38.T. ~~ 96.2 _73,5 < 5o Birkaç hafta

~TK'86A.38.T.25 1o6 64,6 - 67,5 5 ayl~k

~TK'86A.38.T.~ o8 1o8,5 67,5 - 70 5-6 ayl~ k

~TK'86A.38.T. t o5 139 84,5 - 87 ~~ 1-12 ayl~ k

~TK'86A.38.T.27 ₁₃₇ 84,5 - 87 18 ayl~k

ITK'86A.38.T.58 153 _{93 - 94,5} 18-20 ayl~ k

~TK'86A.38.T.8 ~~ 166 _99,2 2,3-3 ya~~

~TK'86A.38.T.22 _{71 ,7} < 5o Yeni Do~mu~~

BEBEK ~SKELETLER~~ 321

Patolojik Analiz

Iznik Roma Aç~ khava Tiyatrosu'ndaki kiliseye toplu halde gömülmü~~ olan bebeklerin bir salg~ n hastal~ k sonucunda ölmü~~ olabilecekleri dü~üncesinden hareketle gerek gövde iskeletlerinde, gerekse kafatas~~ ke-miklerinin iç ve d~~~ yüzlerinde patolojik izlerin bulunup bulunmad~~~na bakt~ k. Özellikle baz~~ kafataslar~ n~ n tabula interna'lar~nda rastlad~~~m~z ve makroskopik aç~dan rahatl~ kla görülebilen izlerin herhangi bir enfeksiyonla ili~kisinin olup olmad~~~ n~~ kontrol etmek amac~yla mikroskopik analize ba~vurduk. Gülhane Askeri T~ p Akademisi'nde yap~lan histolojik incele-meler' ku~kular~m~z~n yersiz oldu~unu, kemiklerin iç yüzlerinde rastlanan bu izlerin patolojik bir yap~~ göstermediklerini ortaya koydu. Bebeklerin di~~ minelerinde de fizyolojik bir rahats~zl~~~ n göstergesi say~lan hypoplasia ya da dysplasia'ya rastlamad~ k. Ancak, tüm bu gözlemlerimize ra~men kili-seye gömülen bu bebeklerin ölümünden, iskelet üzeinde iz b~ rakmayan (bilindi~i gibi her hastal~ k mutlaka kemikte iz b~ rakmaz) bir bula~~c~~ has-tal~~~ n sorumlu olabilece~ini tahmin ediyoruz.

~TK'86A.38.T.8~~ no.lu 2,5-3 ya~lar~ ndaki bir bebekte ra~itizme rastla-d~k; uyluk kemi~i (femur) gövde hizas~ nda önemli bir bükülme yapmakta-d~ r (Resim:3). Ya~ça küçük olan di~er bebeklerde ise uzun kemikler ra~i-tik bir deformasyon göstermezler.

özet

Bursa'n~ n Iznik ilçesindeki Roma Aç~ khava Tiyatrosu kaz~ l~rken orta-ya ç~ kan bir Bizans kilise kal~ nt~s~~ içeresinde 22 bebe~in oldukça iyi ko-runmu~~ iskelet kal~nt~lar~~ bulundu. Ortalama ölüm ya~lan 16,2 ay olan bebeklerin bir salg~ n hastal~ k sonucu ölmü~~ olabilecekleri akla gelmekte-dir. Kol ve bacak kemiklerinin maksimum diyafiz uzunluklar~ n~~ dikkate alarak haz~ rlad~~~ m~z grafiklerde ~znikli bebeklerin belirli ya~lardaki büyüme durumlar~ na ili~kin bilgiler elde ettik.

2 Mikroskopik analizlerde bize yard~mc~~ olan Sn. Dr. O~uz Polat'a burada te~ekkür

ediyorum.

322 METIN ÖZBEK

V. Kaynakça

B ROTFIWELL (D.R.), 1981. Digging up bones. British Museum (of Natural

History). Londra.

OLIVIER (G.) et F. DEMOULIN, 1976. Pratique Anthropologique. Paris-7 Üni-versitesi Yay~ nlar~. Fransa.

ÖZBEK (M . ), 1984. "Roma Aç~ khava Tiyatrosu'ndan (iznik) Ç~kar~lan Bi-

zans iskeletleri". H. Ü. Edebiyat Fak. Dergisi, Cilt 2, say~: 1, ss. 81-89. UBELAKER (D.H.), 1978. Human skel~tal remains. Aldine Manuals on Arc-

haeology., ss. 41-67.

YALMAN (B.), 1987. "Iznik Tiyatro Kaz~s~~ 1986". /X. Kaz~~ Sonuçlar~~

Metin Özbek

Resim la — ~TK'86 A. 38 T. 82 no.lu bebek kafatas~n~ n önden görünü~ü (~znik; Bizans Ça~~).

Metin Özbek

r.millid:

gdiilliffiliii

9.1Brdiffilill9im

pfilfiii

dil:1'mi

•

I~iijigiiiiiiiii~ii

_,

_{...„, . .:::..dh}

up•

• i:

IffilBiltillillilli'Ll:o o. jg:!IfilidillfilPirAillilfi illingillillililliiiiilliiillil. t; ol- '::"";

uillillii.

BIIIMEBffilifillilfilAilliilliffl Bill

ii

InlifirinliffilTill:ffiTlffi'i :,i9YiT, lifiEllifillilliglillallBiBlibilliliffi

qfflaw~libill

Metin Özbek es im 2c — Ra dius (on ko l kem i~ i) Büy üme E ;

Metin Özbek ' es im 2 d — Fe mur ( bac ak kem i:i) Büy üme ~ ris i

••

s

Metin Özbek :

":::: i

1119:d"ir4"1:::!::.:

Mir::•:n...: :: :

_{: :d ::: 1::•.n~...:31 :}

Ad::

Niiiiiiiii

i,v.,-- ; :

:..."

figliblifififfifi

_{... • %}

hv

liuttr~ ilii

000

111

0.1. u: I"

:

11ii gpi no: son au! 1+H...

iii:1 iii!: zirbilili EM UR: i!ofrr II1HtI.j

wb• :H.:::::::iii:;iiipor • •-•:fi:::::i. -, m;;;B::ponu: i...,:n

. HIPII ffliPtio ~nigmi nnii E.:O' :11:1 M, "ffliEz.P. trol iiiii :I 'UN

:•••: r: N~N illqi fiffl Brill14:q.: _{• :}

_{1:::fforiffig *P}

•

i:. -1:Filmuf,:::::Agu:LpFmmgm:::11,,:w

_41h1.11..

..i.::tiktudr.~:iiii~~ii:!:;i:iiis.‘g

41M:

EIMLI~! ...i

.12

1.;:ir

_{%il iiiiilail •:'.. ... !!:}

Bill Ni ~llb affiliMlig ""MILfilPN Ir -Iri :1-ni

Nitl Rfli g:liiii: ma ani .1/4:::91 F glirtui.-., : ffliliiii M.4 • :"" uri~~ 44i ''. in" ""' "4_{" ilgi ligi i:,,IM iHo .- ... - -} :Ili iiniNi 1E1 INE bi !k

KI,migifiwg

::"..i.

:;i. ... • .

Metin Özbek

EMEMi

tliHmllfl1W MENEWEENE

EMEMEMMEEMEMEMEMWEEMMEIM

MMEEMMEE EMMEEMEMM q

WEE

NEMEMMEMMEMEMMOMM

MMEMMEEMEMMEM~

EMMMEMEMMEMEMEMMINEW

EMEMEEMM E MMEmEMEMME

EMEMEMMEMMEMMEMEMEEM

IIIHIItH

IIIIIHIIII

EMEMEEMMMEMMMEMMMME

EMEEMEMEMEMEMMEMMEWq

EMEEMEMMMEMMEM EMMV

mmm

~mmumawaffir

mmma

~ummamo

MENEM!~ ~EM mwd

MEM iffinm--

mnmmmw

E.

EIMMMMEWMME~MMMMME%

MMMEMMEIMMEMMEff MME

MMMEMEMEMMMIWUM ANE

MMEEMh1~ 1BJtI ~ II1I 4illu 1tIIIIEMUL

EMME.EMEMEM

~EMME

MENK.ffl "WMOW rdEMTrill

MEMW:

.

MM'

MEI •

UrMi Eilimiimp;• Niiii

ani.

kii~ffiffiffiffi hifiJhiLdgumm~mm

II4

i'lihW

Ir

Li1

_11IM

IffiEMMEMMMEM w

E

E_

MMMM

EMEMEEEMMEM

.

mi~

MEEEMMM MENNEWAEME

qMM

JjMj

MMMMEEMEMEMEMMME—

q

h IPAMM

MMEMEMMEMEMMMME

i

uM

MMMMEMEMEEMMMMW.;r

...

410

MMEMEMEMMMMEMMEE.

qibi

MMEMMEMEMEEMEMEWE

_M

EmEEMMMMMEMEMEMEL,

_.3.

_iLfi

MEE~MEM MEEME , Sii..

AMME

MMEMMMMEMMEMEMEMMOw.adMMM

MEMEIMMEEMMEMEAMMEMEAMME

EMENEEMEMWEEMEMEMEEMMEMM

MEE=W~W.ILWX&W,UMEMERNMM

EMEWEEMEMEMEMEMEMEMEmMEE

Metin Özbek