sımavna kaadısıoğlu diye müştehir
abd-i zaîf Mahmud bin İsrail
Bütün yönleriyle
Bedreddîn
Necdet Kurdakul
m
sımavna kaadısıoğlu diye mü £ tehir
abd-i zaîf Mahmııd bin İsrail
Bütün yönleriyle
Bedreddîn
Necdet Kurdakul
m
Sayın dostum İsmail Otar a Necdet Kurdakul B ü t ü n y ö n l e r i y l e B e d r e d d î n / N e c d e t K u r d a k u l k a y n a k o l a r a k g ö s t e r i l m e k ş a r t i y l e b u y a p ı t t a n y a r a r l a n ı l a b i l i r ; a n c a k b ö l ü m b ö l ü m v e y a t ü m ü y l e k i t a p h â l i n e g e t i r i l e m e z , y a z a r ı n d a n i z i n a l m a d a n y a b a n c ı d i l e ç e v r i l e m e z . Y a p ı t ı n b ü t ü n h a k la n N e c d e t K u r d a k u l ile D ö l e r R e k l â m y a y ı n l a r ı n a m ü ş t e r e k e n â i t t i r 1. Basım-ARALIK 1977
döler reklam yayınları araştırma serisi 1
Ö n s ö z
Ç elebi Sultan M eh m ed ’in, k a rd e şi Musa Ç e le b i’yi o rtad an k ald ırarak R um eli’y e d e sahip olduğ u yıl, Hicrî 816 Milâdı 1413’ tü r. B ed red d în dram ının da son safhası b u ta rih te n b aşlar ve bü y ü k hukukçunun 823/1420 d e asılarak öldürü lm esiyle sona e r e r .
Musâ Ç eleb i'nin, k a rd e şi tarafından y en ilg iy e u ğ ratılara k öld ü rü lm esin d en sonra, k aadıaskeri Sımavna Kaadısıoğlu B ed red d în M ahm ud’un İznik’e sü rü lü p o rad a h ap sed ilm esiy le idam ına k ad ar g e ç e n sü re, aşağı yukarı, y e d i yılı buluyor.
B ed red d în olayını yorum lam akta eski yen i tüm bilginlerim iz için, Onun şu y ed i yıllık yaşantısının öyküsünü b irtak ım riv a y e t le re istinaden tek rarlam ak , y e te rli g ö rü lm ek ted ir. A yrıca, B ed red d în 'in m e şh u r y apıtı " V arid at"ım n d a yorum lan ırk en bu riv a y e tle rin şid d etli baskısı altında kalınm akta olduğu, b ir g e r çek tir. Oysa, insan m uhayyelesinin yaratm ış olduğu, ta rih se l yön d en h içb ir önem i olm ayan "V arsay ım ” larla B ed red d în 'i ta n ı mış değilizdir. A slında, birtakım varsayım larla k ah ram an lar y a ratm ak ; h e r d ev rin , h e r çağın siyasal, sosyal, ekonom ik ve felsefî kurallarına g ö re kafamızın içinde şek illen d irm iş olduğum uz g ö lg e le re hayat v e rm e k eğilim inden do ğ m aktadır.
B e d re d d în ’i d e, işte böyle b ir ro b o t adam m odeli olarak anlatm aya çalışm ışızdır.
Şim diye k ad ar bize anlatılanla g e rç e k olan B ed red d în arasın da kuşkusuz h içb ir ilgi y oktur. Ama, bun u nasıl saptam alıyız ki, sonuçta ; b ir zam anlar bu dünyaya doğm uş, büyüm üş, bilm e k arşı olan susuzluğunu d ev rin in bilim âlem in de bol bo l g id e r m e ğ e çalışarak, en üstün bilim tah tın a tırm anabilm iş olan g e r ç e k m ücad eleci B ed red d în gözlerim izin ön ün d e canlanm ış olsun?
Bunun için şöyle b ir yol d ü şü n ü leb ilir :
B e d re d d în ’in yaşam ış olduğu Y ıldırım Bayzıd v e k a rd e ş kavgası d e v irle rin i hazırlayan A nadolu'nun insan yapısını ; v e b u insana ta rih sel b ir yön v e re n çeşitli m ü e sse se le rin m ah iy et lerin i araştırm ak...
Ancak, bu iş yapıldık tan s o n ra d ır ki, 1413 ile 1420 yılları arasın d a g e ç e n yan ta rih sel olayların da ışığı altında, B ed red d în hakkında, k en d i d e v rin d e n günüm üze k ad ar yazılan ve sö y len i le n lerin ta rih se l b ir g e rç e k mi ; yoksa uydurm a riv a y e tle rin mi ü rü n ü olduğu m eydana çıkm ış olsun !
Şu halde, h e rb iri çok gen iş araştırm a v e incelem e konula rını teşkil e d e c e k olan şu hususları, B ed red d în ç e rç e v e s i içinde g ö zd en g e ç irm e k te , y a ra r v a rd ır :
I - Osm anlı D e v le ti’nin kuruluş ve Yıldırım d e v rin e kad ar- ki dö n em d e A nadolu ve A nadolu insanı.
II - Osm anlı Devle.ti'nin kuruluş sıraların d an Yıldırım d e v rin e k ad ar m evcut m ü eö seselerin felsefî tem elleri.
III - Kuruluş sıralarınd an Yıldırım d e v rin e k ad ar A nadolu ihsanı karşısında' m ezhep akım ları.
IV - B ed red d în hakkında kaynak e s e r le r .
V - B ed red d în hakkında bilgi v e re n -tü m ta rih ç ile r arasın da bâzı önem li farklar.
VI - Tarihçi, Ve d ü şü n ü rlerin B ed red d în hakkındaki y a rg ı larının tem elin i teşkil e d e n m ü şte re k ta rih sel yanılgılar.
A raştırm am ızın "G iriş" kısm ında, y ukarıd a altı m a d d e d e saptanm ış olan konular ü zerin d e ö zetle d e olsa d u rd u k tan so n ra, B ed red d în hakkında şöyle vey a b ö y le y arg ıy a varan d ü şü n ü rle re g ö re B e d re d d în ’i saptam aya çalışacağız. Bu bakım dan, "Birinci Kısın” da ; ilâhiyatçı, felsefeci, ed eb iy atç ı v e toplum bilim cilerinin yapıtların a g ö re B e d re d d în ’i a ra ştırırk e n , b irço k d ü şü n ü rlerin y arg ıların ı b irb irle riy le karşılaştırm ak su retiy le e le ştirm e yolunu te rc ih etm iş bulunm aktayız, "¡kinci Kısım" da ise, k endi yapıtların a g ö re B ed red d în 'in düşünsel yönlerini ve sahibi olduğu hukuk felsefesini saptam aya çalışacak ; v e "Ü çüncü Kısım da da, b u hukuk felsefesine etk isi olan yaşantısı, v e rile c e k tir.
Bu s u re tle , B ed red d în hakkında erişeb ilec eğ im iz tarih sel g e rç e k le rin ve dü şü n sel m antık sey rin in ışığı altında, g e r e k okuyucu v e g e re k s e g en ç kuşakların, şim diye k ad ar k e n d ile rin e kabul ettirilm e k isten ilenin dışında, bü yü k b ir m ü cad eleci Türk hukukçusu ile k arşı karşıya g elecek lerin i, sanıyoruz.
B e d red d în 'in ve B edredd în olayının ne olab ileceğ in i k av ra yabilm ek için, ken disi hakkında bize v e rile n "N akilci" b ilg ile r d en arınarak, y e n id en işe başlanılm ası g e re k tiğ in i iş a re t etm iş tik. Bunun için elim izdeki “ M eto d ” , ATATÜRK’ün biz Türk in sanına v erm e k iste d iğ i “Hayatta en hakikî mürşit ilimdir” metodiyle Bedreddîn’in “ Başkalarının içtihadı ile yargıya varmanın harâm” olduğu sönm ez m eş alesi olm alıdır. Ve bu amaçla, araştırm am ızın son bölüm ünü olu şturan b e lg e , not v e kaynak m e tin le r hazırlanm ış tır. O kuyucunun ; ü zerin d e d ü ş ü n e re k yalnız B ed red d în hakkın da değil, Osm anlı v e h attâ C um huriyet Türkiyesinin hukuk fel sefesi ve m antığı hakkında da, bağım sız v e ö zg ü r b ir yarg ıy a v arab ilm elerin i sağlayacak şek ild e b u m e tin ler asıllarına uygun olarak, aktarılm ıştır.
C um huriyet d e v ri tarihçi ve d ü şü n ü rlerin in in celem elerin in aynen alınm aları olanağı bulunm adığından, g en iş b ir e le ştiri ç e r çe v e si içinde, h iç b ir kıym et ihm âl ed ilm em iştir. Ancak, B e d re d d în ’ in ölüm ünden sonra, kendisini se v e n le rin m eydana g etirm iş ol d u k ları “ B e d re d d în ile r” ü zerin d ek i çeşitli in c elem elerin ; [Söz gelim i, Vahit Lütfi Sandalcı'nın Millî m ecm ua Cild : 12, 140,141 Temmuz 1933 ve 144,145 Eylül 1933 sayılarında yayınlanm ış olan "Polifonik m usikilerim iz” adlı araştırm aların d a tem as etm iş ol d u k ları “B e d re d d în ile r” hakkm daki b ilg ile rle ; Sayın Cahit Û ztelli (Türk folklar araştırm aları d e rg is i 1968 C ild : 11, sayı : 226, 228 v e 1969 sayı : 234) v e Sayın A bdülbâki G ölpınarlı (Papirüs d e r gisi 1969, sayı : 37) araların dak i tartışm aları sırasın da v erm iş ol d u k ları b ilg ile rin ] B edred dîn ile d o ğ ru d a n d o ğ ru y a v e konu muzla ilg ileri olm adığından, araştırm am ızın dışında b ırak ılm ışlar d ır. A yrıca, Osm anlı V ak’anüvislerinin riv ây e tle rin i te k ra rlam ak tan başka b ir iş g ö rm ey e n b irk aç e s e r e d e itib ar edilm em iştir.
★ ★ ★
1930 lard an b e ri ü zerin d e zam an zam an du rm ak fırsatını bulduğum uz ve avukatlık m e slek in d en em ekli olarak-1955 yılının Nisan ayında - fiilen d e ayrıldıktan sonra, zamanımızın tam am ını kapsayan “ B e d re d d în ” çalışm alarım ızın okuyucuya y ararlı olabi le c e k b ir m ükem m ellikte kitap hâline g etirilm ek için çaba sar- fed en başta DOLER m ü e sse se le ri y ön eticileri Sayın A dnan D öler
v e H aldûn Sum erm an olm ak ü z e re ; dizgi işlerin i çok titiz b ir d av ran ış ile y ü rü te n Sayın M urat A ltuğ v e yardım cısı C engiz A rcan'a ; v e kitabın baskı işle rin e azamî itinayı g ö ste rm e k lüt- funda bulunan D öler M atbaası Y öneticisi Sayın Şinasi Selen ile m esaî ark ad aşların a v e özellikle Erol Kalçın’a en d e rin say g ıla rım la te ş e k k ü r etm ek, ben im için zevkli b ir öd ev olacaktır. F eneryo lu : 7 . E y lü l. 1977
İç in d e k ile r
s ÖnsözGiriş s. 1-76
I - Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve Yıldırım devrine kadarki dönemin de Anadolu ve Anadolu insanı s. 1 - 9
A - Anadolu’nun sosyal görünüşü s. 2-7
1 - Göçebe Türk insanı s. 2-3
2 - Yerleşik Türk insanı s. 4-7
B - Anadolu’nun siyasal görünüşü s. 7 -9
I I - Osmanlı Devleti’ nin kuruluş sıralarından Yıldırım devrine kadar mevcut müesseselerin felsefî temeli s. 9
1 - Eğitim ve toprak rejiminin bünyesi s. 10-15 A - Eğitim sistemi s. 10-12
B - Toprak rejimi s. 13-15
2 - Yeni devletin hukuk sistemi ve adalet cihazının mâhiyeti s. 15-27 I I I - Kuruluş sıralarından Yıldırım devrine kadar Anadolu insanı kar
şısında mezhep akım ları s. 27-31
IV - Bedreddîn hakkında kaynak eserler s. 31-50
A - Birinci grubda yeralan kaynak eserler : s. 32-39
( İbn. Arabşah, Âşıkpaşa - zade, Şükrullah bin Şahabeddîn, D ukas)
B - İkinci grubda yeralan kaynak eserler : s. 39-44 (Edirneli Oruçbey, Neşrî, İdris-i Bitlisi)
C - Üçüncü grub eser : s. 45-48 (Şakaayik-i nûmaniye)
Ç - Dördüncü grub eserler : s. 48-50
1 - Âşıkpaşa - zâde’nin etki dairesine giren eserler : s. 48-49 2 - Dukas ve Şükrullah bin Şahabeddîn dairesinde kalan
tarihçiler : s. 50
Prof. F. Babinger ve P. VVîttek’e göre Bedreddîn : s. 50-53
V - Bedreddîn hakkında bilgi veren tarihler arasında bâzı önemli fark lar : s. 53-57
Bedreddîn hakkındaki kaynak eserlerle tarihler arasındaki farkları gösterir cedveller : s. 58-61
V I - Tarihçi ve düşünürlerin Bedreddîn hakkmdaki yargılarının temelini teşkil eden müşterek tarihsel yanılgılar : s. 64-66
I - Börklüce Mustafa eyleminin tarihleri Hk. s. 66-70
II - Vâridat’ ın ihtiva ettiği derslerin veriliş zamanı ve yeri Hk. s. 70-74 Girişin sonucu s. 74-76
Birinci Kısım : (Bedreddîn hakkında görüşler)
I - İlâhiyatçılara göre Bedreddîn s. 77-78
A - Vâridat nedeniyle ilâhiyatçıların görüşleri : s. 78-79 1 - Müteassıp ilâhiyatçılara göre s. 78-83
2 - Müteassıp fıkhçıların OsmanlIlara etkileri s. 83-55
Katı zihniyete karşı çıkışlar 85-87 Vâridat düşmanlığının nedeni s. 87-89
B - Bedreddîn’in fıkha mütedâir eserleri üzerinde ilâhiyatçıların görüşleri ve karşı çıkış nedenleri s. 90-97
I I - Edebiyatçı, felsefeci ve sosyologlara göre Bedreddîn : s. 97-138 İkinci Meşrûtiyet ve Cumhuriyet dönemi düşünürleri : s. 97-98 (Murad Bey, Çetin Yetkin, Cemil Yener, Nâzım Hikmet, Orhan Asena, Abdülbâki Gölpınarlı, Prof. Ahmet Ateş, Prof. Yaltkaya, Tahsin Saraç)
Felsefeci ve sosyologlara göre Bedreddîn : s. 113-138
Bedreddîn ve tasavvufu s. 114-123
(Mehmet Şeref, Prof. Yaltkaya, Prof. Hilmi Ziya Ülken, Abdülbâki Gölpınarlı, Cemil Yener)
Velî ve Nebîlik fikri karşısında Bedreddîn : s. 123-126
(Gölpınarlı, Cemil Yener, Bezmi Nusret Kaygusuz)
Bedreddîn ve maddecilik r s. 127-134
(Prof. Ülken, Kaygusuz, Orhan Hançerlioğlu, Adnan - Adıvar)
Bedreddîn ve iştirakçilik : s. 134-138
(Prof. Yaltkaya, Prof. Ülken, Gölpınarlı, Kaygusuz, Cemil Yener, Çetin Yetkin, Prof. Fındıkoğlu)
I I I - Prof. Fındıkoğlu, Prof. Mustafa Akdağ ve Dr. Çetin Yetkin’e göre Bedreddîn : s. 138-144
İkinci Kısım
I - Bedreddîn’in eserleri : s. 145-162 B
-I -I - Yapıtlarına göre Bedreddîn : s. 162-174
Hukuk’ta üç ilke : s. 164
Özgürlük ve bağımsızlık ilkeleri s. 164-166 Adalet ilkesi s. 166-168
Bedreddîn’deki bunalım s. 168-169 Hukuk, din ve Varidat s. 169-174 Üçüncü Kısım
Bedreddîn’ in hukuk felsefesi üzerinde etkili olan yaşantısı : s. 175-258 Son sahifeyi kapatırken s. 259
Notlar, Belgeler, Kaynak eserler s. 243-357
Kaynaklar (N o . larına göre)
Türk hukuk felsefesi Hk. No. 14/Kanun-u Osmanî Hk. No. 19/Osman Bey’in vasiyeti No. 20/Orhan Bey’in Kaadıasker talebi Hk. No. 28 Orhan Bey zamanında Türkmen babaları No. 29/Murad 1. devrin de O sm anlı-Türk Devleti'nin bünyesi Hk. No. 33/Yıldırım Bayzıd Hk. Âşıkpaşa - zâde No. 36/Yıldırım Bayzıd Hk. İbn. Hacer-Şevkiye İnalcık No. 37/A ; Şükrullah bin Şahabeddîn No. 37/B/Anadolu’da İslâmiyet Babinger No. 38/ 1098-1188 Tarihleri arasında “ Urfa haçlı kontluğu ta rih i” (Dr. Işın Demirkent) No. 3 9 /Frank devlet çikleri Hk. (Yılm az Öztuna) No. 40/Osmanlı İmparatorluğunun doğuşu’ndan No. 41 / Anadolu’da İslâmiyet, Türk istilâsından sonra Anadolu tarih-i diniyyesine bir nazar ve bu tarihin menbaaları’ n- dan No. 43/ Baba İlyas Hk. No. 44/ Türkler yönünden mezhep akımları Hk. No. 45/ Alevîlik, şiîlik No. 46/ Gerek Anadolu’da ge rekse Rumeli’de yapılan Türklerin iskân ve kolonizasyon meseleleri Hk. No. 48/A/ ilk Osmanlı devrinin dinî - İçtimaî bir müessesesi : Zâviyeler ve zâviyeli camiler hakkında Prof. Dr. Semâvi Eyice ; Bedreddîn'e âit zâviye vakfiyeleri No. 48/B/ Manakıbnâme’nin bil dirdiği ( Y ı l ) tarihlerinin yanlışlığı Hk. No. 48/1 / İbn. Arabşah’ın biyografisine dair No. 53-54/
Bedreddîn hakkında Tâcü’t - tevârih’ten No. 56
» » Gies6’nin bulduğu ta. No. 57
» » Devlet-i Osmaniye T. No. 58
» » Haber-i sahih’ten No. 59
» » Muhyi Çelebi’den No. 60
» » Kısas-ı Enbiya’dan No. 61
-» » Mufassal'dan No. 62
» » Mehmet Tevfik’ten No. 63/A
» » Abdurrahman Şereften No. 63/B
» » Murad Bey’den No. 64
« » Uzunçarşılı’dan No. 65
OsmanlI devrinde rafîzilik ve bektaşilik No. 70/Bedreddîn hakkında Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar’dan No. 71 /A/ XIII - XVI asır larda Anadolu’da dinî hayat Hk. No. 71/B/Şeyh Bedreddîn’in ga yesi ne idi ? No. 72 / Vesiletü'n-Necât (Mevlit)'den ; Babaîler ve batınîlik Hk. No. 73/Sfalin’in şeyhi Bedreddîn Simavi No. 75/
Bedreddîn hakkında Solakzâde'den No. 7?
» » Müneccimbaş Ta. No. 78
» » Mevzuât-ı ulûm’dan No. 79
» » Künh-ül ahbar’dan No. 80
Ankara bozgunundan İstanbul’un zabtına’dan No. 81 / Börklüce eylemi hakkında No. 91/ İzmirli Cüneyd Bey’in Gelibolu’ya nakli tarihleri hakkında No. 93/Bedreddîn’e âit bir kitab Hk. No. 101/A/ Ebussuud Efendi fetvâları Hk. No. 101 /C/ Molla Lütfi, Kaabız Acemî, Bosnalı Hamza Bâli, Nadajlı Sarı Abdurrahman olayları hakkında kaynakların verdiği bilgiler No. 105/ Molla Fenarî’nin biyografisi No. 107/ Şeyh Bedreddîn’in Vârıdat'ı üzerine ; Meşâiyye felsefesi Hk. No. 111/ Bedreddîn’in fıkhı No. 114/1/ Bedreddîn hakkında Taassub kurbanları No. 118/A/ Şühedâ-i hakiykat : Bedreddîn Simavi No. 118/B Bedreddîn hakkında Rıza Zeylut’dan No. 120/a/ Nâzım Hikmet'in “ Millî Gurur” u hakkında No. 131/1/ Bedreddîn hakkında görüş sahibi Cumhuriyet devri yazarlarının listesi No. 131/2/ Bedreddîn hakkında Hânedan ve Millet’den No. 132/ Bedreddîn hakkında Mufassal kamus-u felsefe’den No. 138/B/ Hüseyin Ahlatî hakkında No. 176/ Aydın Taneri’nin, Osmanlılar devrinde danışma kurulları, Bedreddîn’in yargılanması haklarında ve Manâkıbnâme’de bu husustaki bilgi No. 177
Bibliyografya S. 358 İndeks S. A, B, C, D.
D
