Gazi Beden EğiiirmteSpor Bilimleri Dergisi (GaiiBESBD), VI(2mi^3^37-44 •
AMATÖR FUTBOLCULARDA VÎTAMÎN C V E
E'NIN BAZı FIZYOLOJIK V E SPORTIF
PARAMETRELER ÜZERINDEKI ETKILERININ
ARAŞTıRıLMASı*
Resul H A L A T ** Ziya KARAKILÇIK ***
Mustafa ZERİN *»*
ÖZET
Günümüzde sporcuların performansını artırabilme düşüncesi ile farklı amaçlara yönelik değişik çalışmalar yapılmaktadır. C ve E vitaminleri verilerek sporcuların fiziksel çalışma kapasitelerinde belirli bir artış sağlanabi leceği ileri sürülmektedir. Bu nedenle dikey sıçrama, dayanıklılık, çabukluk ve sürat değerleri üzerinde C ve E vitaminlerinin bazı etkileri araştırıldı.
Dikey sıçrama, dayanıklılık, çabukluk ve 20, 40, 60 metre sürat değerleri üzerinde vitamin C ve E'nin anlamlı bir etkisi belirlenemedi (P>0.05). Buna karşılık C vitamini verilen grupta nabız sayısı giderek azaldı ve kontrol lerine göre ortalama 4 atım/dakika daha düşük bulundu. Bu bulgulara dayanarak gerekli olduğu durumlarda ve fizyolojik dozlarda kullanmak koşulu ile vitamin C'nin kısmen de olsa sportif performansı artırabileceği sonucuna varıldı.
Anahtar Kelimler: CveE Vitamini, nabız, solunum, dayanıklılık, sürat, dikey sıçrama
THE INVESTIGATION OF EFFECTS ON SOME
PHYSIOLOGICAL AND SPORTIVE PARAMETERS OF
VİTAMİNS C AND E IN AMATEUR FOOTBALL PLAYERS
SUMMARY
In this study, the effects of vitamins C and E was investigated on some physiological and motoric properties in football players who struggle In the first amateur sports league in Football Team of Harran University. Therefore, it was carried out to investigate possibly effects of vitamins C and E on the values of vertical jumping, endurance, quickness and the values of speed in 20, 40, 60 meters in vitamins C and E groups and their controls.
The number of hearth-rate in vitamin C group were decreased during four-week and mean pulse-rate in this group was lower (4 pulse/second) than their controls. The differences between the values of vertical jumping, endurance, quickness and speed of 20, 40, 60 seconds in vitamins C and E groups and that of their controls were not statistically significant (P>0.05). As a result, physiological doses of vitamin C may be used to increase sportive performance.
Key Words: Vitamins C and E, hearth rate, breath, endurance, speed, vertical jumping.
Bu çalışmanın özeti 26. Ulusal Fizyoloji Kongresinde poster olarak sunulmuştur.
Harran Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Beden-Eğitimi ve Spor Bölümü, ŞANLIURFA. Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi, Fizyoloji Anabilim Dalı, ŞANLIURFA.
Gazi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi (Gazi BESBD), VI (2001). 3 :37 - 44
GİRİŞ
Günümüzde, ulusal ve uluslararası düzeyde oldukça önemli bir spor dalı olan futbolun fizyoloji, psikoloji, anatomi ve sosyoloji bilimleri ile de anlamlı ilişkileri bulunmaktadır < 1 6'. Sporculann
performansını artırabilme düşüncesi ile farklı amaçlara yönelik değişik çalışmalar yapılmakta
(î.s.s.ıo.ıs^ SpQ r^ s ağ],k v e basan arasındaki ilişkiler giderek güncelliğini artırmaktadır. Popüler bir
spor dalı olan futbolda dayanıklılık, çabukluk, sürat, koordinasyon, esneklik, denge, teknik, taktik, mentalite, motivasyon ve beslenme gibi faktörler başanyı önemli derecede etkileyebilir
(2.3,9,17)
Değişik yaşlar ve farklı spor dallanndaki sporcularda bazı fiziksel, fizyolojik ve motorik para metreler araştınlmış f1-5*1 0'1 8», sporcu beslenmesi ve performansı üzerinde vitaminlerin önemli
olduğu vurgulanmıştır P '1 2-1 4' . Vitaminler alınan besinler içinde çok az miktarda bulunan ve
yaşamsal fonksiyonlar için oldukça önemli ve birçoğu esansiyel olan biyomoleküllerdir; ancak yüksek dozlan faydalı olmayabilir, hatta zararlı bile olabilir , 7-1 5 ). Sportif aktivitelerde özellikle C
vitamini ihtiyacı arttığı bildirilmekte, bu gereksinimin ya sebze ve meyvelerle desteklenen diyetle ya da ekstra C vitamini vererek sağlanabileceği ileri sürülmektedir. Bu konu ile ilgili olarak C vitamini alanlarda kalp atım sayısının azaldığı, bunun da submaksimal eforda daha iyi bir çalışma kapasitesi sağladığı bildirilmiştir. Ayrıca strese ve yorgunluğa karşı da C vitamini önerilmektedir ( 7 , 1 2 )
-Kaslarda oksijen kullanımını geliştirici, kan dolaşımını arttıncı etkisi olan E vitamini, yetersiz alındığı takdirde koşu performansı düşebilmektedir. Doymamış yağ asitlerinin oksidasyonunu önlediği ve solunum zincirinde elektron taşınmasını kolaylaştırdığı kaydedilmekte; ancak sportif performans ile fazla miktarda E vitamini alınması arasındaki ilişkinin yeterince açıklanamadığı ileri sürülmektedir <?•"•">.
Günümüzde C, E vitaminlerinin fonksiyonları ile performans arasındaki ilişkiler ve bu vitaminlerin performans üzerinde olası etkileri ile ilgili bildirilen farklı çalışmalarda I M J J U W M , , I
değişik sonuçlar elde edilmiş, bir fikir birliği oluşturulamamıştır. Bu nedenle, futbolda önemli sportif parametreler arasında yer alan dayanıklılık, dikey sıçrama, çabukluk ve sürat gibi motorik özellikler ile solunum ve nabız sayılan üzerinde C ve E vitaminlerinin olası etkilerini araştırmak amacıyla bu çalışma yapıldı.
MATERYAL V E METOT
Çalışmaya Harran Üniversitesi I . Amatör Küme Futbol Takımı 'nda oynayan gönüllü futbol cular alındı. Denemeye katılan 8 futbolcuya (C Grubu) 500 mg/gün vitamin C, diğer 8 sporcuya ise (E Grubu) 100 mg/gün E vitamini 30 gün boyunca hergün sabah (yaklaşık saat 9.30'da)
GÖZ/ ftafe/ı £g////w ve Spor £///m/en Z)*rgw (Gaz/ BESBD), VI (2001), 3:37- 44
oral olarak verildi. Yedi sporcu ise kontrol grubu olarak alındı ve bunlara ekstra C ve E vitaminleri verilmedi. Testler her hafta bir kez olmak üzere dört hafta süresince 15-20 dakika ısınma hareketlerinden sonra yapıldı, tüm ölçümlerde aynı test mekanları ve saatleri kullanıldı. Çalış mada salisenin l / 1 0 u hassasiyetinde olan kronometre kullanıldı. Dikey sıçrama testi; metre, duvara asılı kara tahta ve tebeşir kullanılarak; dayanıklılık (Copper) testi; 5000 m'lik bir parkurda, kronometre ve mezro ile ölçülerek; çabukluk (Zigzag) testi; sprint, parkurun dikdörtgen şeklinde dört slalom çubuğu ile bunlann tam ortasına yerleştirilmiş beşinci, slalom çubuğundan oluşan (uzun kenar 4.88 m, kısa kenar ise 2.44 m) bir zeminde; sürat testi ise; sporcular 15-20 dklik ısınmasından sonra parkurda 20, 40 ve 60 metrelik mesafeler koşturularak yapıldı ve alınan kronometrik sonuçlar kaydedildi. Tüm gruplardaki sporcularda dikey sıçrama, dayanıklılık, çabukluk ve sürat testlerinde elde edilen değerler istatistiksel (SPSS) program ile analiz edildi.
BULGULAR
Çalışmada sporculann bazı özellikleri, motorik ve fizyolojik parametrelerle ilgili elde edilen değerler tablolar (Tablo l-5)'da sunulmuştur.
Tablo 1 : Futbolcuların Yaş, Boy ve Ağırlıkları (X±SH) *
VİTAMİN C GRUBU VİTAMİN E GRUBU KONTROL GRUBU
Yaş (yıl) 23.88±1.06 20-28 24.13±0.61 21-27 23.00±0.63 20-26
Boy (cm) 1.74±0.02 1.70-1.78 1.74±0.002 1.62-1.86 1.7710.01 1.72-1.82
Kilo (kg) 69±1.13 65-73 66.7511.86 55-72 68.212.48 63-77
* Gruplar arası istatistiksel olarak fark (P>0.05) bulunamamıştır.
Tablo 2: Vitamin C Grubu ile Kontrol Grubunun Vücut Ağırlığı, Nabız ve Solunum Değerleri (X±SH)*
VÜCUT AĞIRLIĞI NABIZ SAYISI SOLUNUM SAYISI
KONTROL VİTAMİN C KONTROL VİTAMİN C KONTROL VİTAMİN C
1. Hafta 68.212.48 70.111.80 72.812.5 70.614.4 24.810.8 25.412.96
2. Hafta 69.012.43 68.111.60 73.613.49 68.517.52 23.411.54 25.211.85
3. Hafta 67.812.48 72.011.50 71.212.87 67.613.6 23.610.40 24.0012.76
4. Hafta 67.612.01 67.511.90 71.213.26 66.713.37 24.011.26 24.812.58
* Gruplar arası istatistiksel olarak fark (P>0.05) bulunamamıştır.
39
Gazi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi (Gazi BESBD), VI (2001),3 :37-44
Tablo 3: Vitamin E Grubu ile Kontrol Grubunun Bazı Fizyolojik Değerleri (X±SH)*
VÜCUT AĞIRLIĞI, kg NABIZ SAYISI, atım/dk SOLUNUM SAYISI, dk
KONTROL VİTAMİN E KONTROL- VİTAMİN E KONTROL VİTAMİN E
1. Hafta 68.2±2.48 64.2±2.42* 72..8±2.50 72.8±5.95 24.8±0.80 24.4±1.25
2. Hafta 69.0±2.43 64.5±2.42* 73.6±3.49 72.4i4.58 23.4±1.54 23.6±1.33
3. Hafta 67.8±2.48 63.9±2.42 71.2±2.87 71.6±4.45 23.6±0.40 23.6±0.98
4. Hafta 67.6±2.41 63.5±2.42 71.2±3.26 72.4±5.19 24.0±1.26 23.6±0.98
* İstatistiksel olarak gruplar arası fark p<0.05 düzeyinde anlamlıdır. X±SE: Ortalama ve standart hata.
Tablo 4: Vitamin C Grubu ile Kontrol Grubunun Bazı Motorik Değerleri (K±SH) *
DİKEY SIÇRAMA, cm COOPER, m/12 dk ÇABUKLUK, sn
KONTROL VİTAMİN C KONTROt VİTAMİN C KONTROL VİTAMİN C
I.Hafta 52.6+0.93 48.4+1.86 3.010+82.76 2.780+91.65 7.72+0.15 7.88+0.11
II.Hafta 53.6+0.4 53.0+2.49 3.040+74.83 3.06Ö+40.0 7.77+0.15 7.46+0.12
III.Haft 53.8+0.37 53.08+1.8 3.040+106.5 3.090+125.9 7.50+0.13 7.39+0.12
IV.Haft 54.4+0.4 55.2+1.24 3.160+88.6 3.240+69.64 7.32+0.14 7.16+0.12
Sürat 20, m/sn Sürat 40, m/sn Sürat 60, m/sn
KONTROL VİTAMİN C KONTROL VİTAMİN C KONTROL VİTAMİN C
I.Hafta 3.25+0.21 3.30+0.12 5.56+0.13 5.71+0.12 7.96+0.21 8.16+0.22
II.Hafta 3.74+0.61 3.22+0.14 5.40+0.11 5.57+0.11* 7.89+0.21 7.99+0.21
III.Haft 3.10+0.15 3.14+0.02 5.43+0.14 5.60+0.11 7.76+0.22 7.97+0.12
IV.Haft 3.04+0.13 3.12+0.17 5.31+0.13 5.45+0.11 7.63+0.21 7.60+0.17
* İstatistiksel olarak gruplar arası fark p<0.05 düzeyinde anlamlıdır.
Gazi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi (Gazi BESBD), VI (2001), 3 : 37 - 44
Tablo 5: Vitamin E Grubu ile Kontrol Grubunun Bazı Motorik Değerleri (X±SH)*
DİKEY SIÇRAMA, cm COOPER, m/12dk ÇABUKLUK, sn
KONTROL VİTAMİN E KONTROL- VİTAMİN E KONTROL VİTAMİN E
I.Hafta 52.06±0.92 51.211.62 3.01182.76 3.120199.45 7.7410.15 7.7710.1
ILHafta 53.610.4 53.012.49 3.040174.83 3.06Ö140.0 7.7710.15 7.4610.12
III.Hafta 53.810.37 53.811.8 3.0401106.5 3.0901125.9 7.5010.13 7.3910.12
IV.Hafta 54.410.4 55.0211.24 3.160188.6 3.240169.64 7.3210.14 7.1610.12
Sürat 20, m/sn Sürat 40, m/sn Sürat 60, m/sn
KONTROL VİTAMİN E KONTROL VİTAMİN E KONTROL VİTAMİN E
I.Hafta 3.2510.2 3.2810.1 5.5610.13 5.5010.12 7.9510.20 7.8010.17
II.Hafta 3.7410.61 3.2210.14 3.4610.11* 5.5610.13* 7.8910.20 7.9510.16
III.Hafta 3.1010.15 3.1410.2 5.4310.14 5.4710.10 7.7610.21 7.7110.16
IV.Hafta 3.0410.13 3.1210.17 5.3110.13 5.4810.15 7.6310.21 7.7710.11
* İstatistiksel olarak gruplar arası fark p<0.05 düzeyinde anlamlıdır. X±SE: Ortalama ve standart hata.
Deneme ve kontrol gruplannda yaş, boy ve vücut ağırlığı değerleri Tablo l'de verilmiş ve bu parametrelerin gruplar arası karşılaştmlmasında sayısal değerler farklı ise de bunlann istatistiksel olarak anlamlı olmadığı saptanmıştır (Tablo 1). Kilo, nabız ve solunum sayısı değerlerinin verildiği gruplar arası karşılaştırmalarda (Tablo 2), her üç grubun (vitamin C, E ve kontrol), kiloları, dakika nabız ve solunum sayılan arasında, dört haftalık ölçümde gruplararası rakamsal farklı lıklar olmakla birlikte, bu farklılıklann istatistiksel olarak anlamlı olmadığı (P>0.05) belirlenmiştir. Tüm gruplarda her üç parametre (kilo, nabız ve solunum sayısı) azalış ve artışlar şeklinde değişiklikler gösterirken, C vitamini grubunda nabız sayısının düzenli bir biçimde azaldığı gözlemlenmiştir (Tablo 2).
Vitamin E grubu ile kontrol grubunun kilo, nabız ve solunum sayısı değerlerinin gruplar arası karşılaştırmalannda (Tablo 3), deneklerin ağırlıklarının kontrolleri ile birinci ve ikinci haftada istatistiksel olarak anlamlı (P<0.05) farklılıklar göstermesine rağmen; 3. ve 4. haftalarda bu farklılıklar sayısal olarak varsa da istatistiksel olarak anlamlı değildiler. Her dört ölçümde de solunum sayılan bakımından gruplar arasında bir fark bulunamazken, nabız sayısında sadece ilk haftadaki örneklerin ortalamalan arasında istatistiksel anlamda bir fark (P<0.05) belirlenebilmiştir.
Gazi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi (Gazi BESBDi, \ 7 (2001), 3 :37 - 44
Vitamin C ve E gruplan ile kendi kontrol gruplannın bazı motorik parametrelerinin karşılaş tırdığı Tablo 5'de dikey sıçrama, cooper testi, çabukluk ve sürat değerleri bakımından gruplar arası karşılaştırmalarda her üç grubun (vitamin C, E ve kontrol), dikey sıçrama, cooper testi, çabukluk ve sürat değerleri arasında, dört haftalık ölçümde sadece 2. haftada 40 sn'lik sürat bakımından vitamin C ve E gruplan ile kontrolleri arasında fark saptanabilmiş; ancak diğer tüm parametreler bakımından ve tüm gruplarda (vitamin C, E ve kontrol), gruplar arası farklılıklar istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (Tablo 4-5).
TARTIŞMA V E SONUÇ
Vitaminler organizma için gerekli hatta çoğu vitaminler esansiyel maddelerdir ve yeterli beslenme için oldukça önemlidir. Organizmada oldukça önemli fizyolojik fonksiyona sahiptirler; bu nedenle de sportif performansı artırabilmek amacıyla fazla miktarda kullanma düşüncesi doğmuş ve bu düşünce ise fazla miktarda ve yanlış vitamin kullanımlanna neden olabilmiştir. Tüm bunlara rağmen sportif aktiviteler sırasında özellikle dayanıklılık eforlarında vücudun vitamin ihtiyacının arttığı da bilinmektedir <1-7-12-14
'-Performans arttırma beklentisi ile vitamin kullanılmış ve sporculardan maksimum bir verim alınabileceği düşünülmüştür. Bu amaçla sporculara C vitamini verilerek kalbin dakika atım sayısının azaldığı ileri sürülmüştür ( 7 ). Düşük kalp atım sayısı, submaksimal eforda daha iyi bir
çalışma kapasitesi ve egzersiz esnasında kalp fonksiyonlannda daha büyük bir ekonomi anlamına gelebilir. Stres ve yorgunluğa karşı da C vitamini önerilmekte özellikle uzun süren egzersizlerde kas ve karaciğer hücrelerindeki glikojeni sarf ettirerek yararlı bir etkisi bulunmakta ve diyete C vitamini eklenmesi ile sporculann fiziksel çalışma kapasitelerinde\>elirgin bir artma sağlanabildiği ileri sürülmektedir( 4 , 1 1 >. Çalışma sonuçlanmızda (Tablo 2), nabız sayısının C vitamini alan grupta
kontrollere göre sayısal olarak az olması, aynca dört hafta boyunca azalma eğilimi oluşturması literatür bildirimle ,7•12,• birbirini doğrular niteliktedirler. Bu nedenle özellikle C vitamininin
performansı artırabileceği düşünülmektedir.
Vitamin E'nin ise, kaslarda oksijen kullanımını geliştirici, kan dolaşımını arttırıcı etkisi belirlenmiş, yetersiz alındığı takdirde ise koşu performansının düştüğü kaydedilmiştir, aynca solunum zincirinde büyük bir olasılıkla elektron taşınmasını kolaylaştırdığı <6-13-15>, oksijen ekonomisi
sağladığı ve sporcu beslenmesinde günde 15-30 mg alınmasının yararlı olduğu bildirilmiştir ", 1 2 ).
Ancak fazla miktarda E vitamini alınması ile sportif performans arasındaki ilişkinin yeterince açıklanamadığı kaydedilmiştir < U ). Bulgulanmızda (Tablo 1-5), gerek motorik gerekse fizyolojik
parametreler bakımından, kontrol gruplan ile vitamin E verilen gruplar arasında anlamlı bir ilişki saptanamamış, sadece 40 sn'lik sürat bakımından ikinci haftadaki ölçümlerde bir fark bulunabil-miştir (Tablo 5). Bu farklılık da egzersizin yapıldığı çevresel ortam değiştirilmediğine göre
spor-\ Gazi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi (Gazi BESBD), VI (2001), 3 :37 - 44
cuların o günkü değişik stres ve beslenme gibi durumlanna atfedilebilir. Nitekim stresin sadece sportif performansı değil aynı zamanda diğer pekçok fizyolojik aktiviteyi de olumsuz yönde etkile yebildiği bilinmektedir
Vitamin C grubunun solunum sayısı ilk hafta 2 5 . 4 ± 2 . 9 6 , 4. hafta sonunda ise 2 4 . 8 ± 2 . 5 8 , E vitamini grubunun ilk hafta 2 4 . 4 ± 1 . 2 5 , 4. hafta sonunda 2 3 . 4 ± 0 . 9 8 , kontrol grubunun ise ilk hafta 2 4 . 8 ± 0 . 8 , 4. hafta sonunda 2 4 . 0 0 ± 1 . 2 6 olarak ölçülmüş ve denemenin başlangıcı ile bitişi, aynca kontrol gruplan ile C ve E vitamin gruplan arasında belirlenen değerlerin karşılaştı rılmasında aralanndaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı (P>0.05) gözlenmiştir. Ancak dakika solunum sayılan her iki grupta da normal dinlenme sırasında olması gereken sayılardan (12-15 soluk/dk) yüksek bulunmuştur (Tablo 5-6). Bu durum beklenen bir sonuçtur; çünkü egzersizden, özellikle ağır bir egzersizden sonra toparlanma döneminde solunum sayısı hemen normal istirahat değerlerine dönemez m.
Sonuç olarak, vitamin C grubunun nabız sayılannda deneme başlangıcından sonuna kadar düzenli bir azalma eğilimi gözlemlenmiştir (Tablo 2). Nitekim sonuçlanmız (Tablo 2), ile literatür bilgileri < 7•I 2 , birbirini doğrular niteliktedirler. Bu nedenle özellikle C vitamininin sportif
performansı artırabileceği düşünülebilir. Ancak E vitamini uygulamalannda performansa ilgili parametrelerde kontrollerine göre anlamlı bir değişiklik saptanamamıştır (Tablo 3). Bu nedenle E vitamini ile sportif performans arasındaki ilişkilerle ilgili olarak kesin bir kanıya varabilmek için daha kapsamlı çalışmalann yapılması düşünülebilir.
Futbolda 90 dakika yüksek performansta kalabilmenin oldukça önemli olması nedeniyle, bu sonucun sportif performans ile C vitamini arasındaki ilişki bakımından önemli ve anlamlı olduğunu düşünüyoruz. Aynca C ve E vitaminlerinin antioksidan olmalan nedeniyle vücuttaki bazı biyokimyasal reaksiyonlara katılarak nitrozamin ve serbest radikaller gibi birikebilecek zararlı ajanlann olumsuz etkilerini azaltabilecekleri düşünülmektedir. Bu nedenle diğer insanlarda olduğu gibi gerektiği durumlarda sporculara da C vitamini takviyesi yapılabilir. Ancak bu takviyede kullanılacak ek vitamin miktannın kime ne kadar uygulanması gerektiğinin bir spor hekimi tarafından yapılmasının gerekli ve zorunlu olduğu düşünülmektedir.
Tüm bu sonuçlara rağmen sportif performans ile özellikle C ve E vitaminleri arasındaki iliş kilerle ilgili olarak daha kapsamlı ve daha uzun süreli çalışmalann yapılması gerektiği, yine de konunun önemi ve güncelliği bakımından çalışmamızın gelecekte yapılabilecek kapsamlı araştır malara bir zemin oluşturabileceği düşüncesindeyiz.
. • ds» Eğtü/m :.• ypo. BUM* i Der <*:. (Ga«. BESBD), «i (2ÎH')1 •• :• 57 - U
KAYNAKLAR
1- Akgün N., Egzersiz ve Spor Fizyolojisi, Cilt II, 1+314, 5. Baskı, Ege Üniv. Basımevi, Bornova/İzmir, 1994. 2- Açıkada C, Ergin E., Bilim ve Spor, 110-119, Tek Ofset Matbaacılık, Ankara, 1990.
3- Adnan Menderes Üniv. Fen Ed-Fak Bed Eğt. Spor Böl. Semineri-I, Aydın, 1996.
4- Bendıch A. Antioxidant Vitamins and Their Functions in Immune Responses. Exp Med Bio, 262, 35-55, 1990.
5- Cicioğlu İ, Gündüz N, Çimen O, Tüzün M, Günay M. Farklı Sistem ve Kriterlerle Yapılan Özel Yete nek Sınavları İle Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokullarına veya Bölümlerine Giren Öğrencilerin Fiziksel ve Fizyolojik Profillerinin Belirlenmesi ve Karşılaştırılması. Bed. Eğt. Spor Bil. Der., 3 (3): 1-10,1998.
6- Duthie GG, Wahle KW and James WP. Oxidants, Antioxidants and Cardiovascular Disease. Nutr Res Rev, 2,51-62,1989.
7- Ertat A. Spor ve vitaminler: Egemen A (Editör). ln:Vitaminlerin Sağlığımızdaki Önemi, 61-65, Ankara, 1986.
8- Gökçe E. 9-12 yaş futbolcularda Uzun Süreli Aerobik Antrenmanın Kan, Dolaşım ve Solunum Paramet relerine Etkileri. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, istanbul, 1991.
9- Gündüz N. Antrenman Bilgisi, 221-272, izmir, 1997.
10- Kalkavan A, Yaman M, Karakuş S, Torun CK, Yaman Ç, Cihan H, Zorba E. KTÜ Giresun Eğitim Fakül tesi Öğrencilerinin Fizyolojik Özellikleri ve Antropometrik Yapılarının Araştırılması. Bed. Eğt. Spor Bil. Der., 2 (1): 1-8,1997.
11- Lunec M, Morita K. Ascorbic Acid in Endocrine Systems. Vitamins and Hormones, 42,1-30,1985. 12- Paker S. Sporda Beslenme, 41-45, 3. Baskı, Gen Matbaa ve Reklam., Ankara, 1996.
13- Sies H, Stahl W, et all. Antioxidant Functions of Vitamins: Vitamin C and E, Beta-carotene and Other Carotenoids. Annals New York Acad. Sciences, 669, 7-21,1992.
14- Simon I, Papet H. Influence of Vitamin E on Physical Performance. Internat J Vit Nutr Res, 49-54, 58, 1988.
15- Şadan G. Viaminler, In: Farmakoloji, Dökmeci i, 673-702, Nobel Tıp Kitapevi Yayınları, İstanbul, 1992. 16- Topkaya İ, Tekin TA. Futbol: Genel Kuramsal Bir Bakış ve Futbol Eğitim-Öğretimi, 3-6,1. Baskı, Üniver site Ofset, İzmir, 1998.
17- Uludağ Üniversitesi Beden Eğt. Spor Yüksek Okulu Anrenman Bilgisi Ders Notları, Bursa, 1990. 18- Zorba E, Ziyagil MA. Sigara İçen/içmeyen ve Spor Yapan/Yapmayan Üniversite Öğrencilerinin Bazı Fizyolojik ve Antropometrik Özelliklerinin Karşılaştırılması, Bed. Eğt. Spor Bil. Der., 3(3): 11-20,1998.
19- Wanderjagt DJ, Garry PJ, Bhagavan HN. Ascorbate and Dehydroascorbate: Distribution in Mononuclear Cells of Healty Elderly People. Am J Clin Nutr, 49, 511-516,1989.
