Tarih incelemeleri Dergisi Cilt/Volume XXIV, Say1/Number 1 Temmuz!July 2009, 117-150
iTiLAF DEVLETLERi'NiN OSMANLI KIVI YERLEl:,iMLERiNE Y APTIKLARI SALDIRILAR VE MUTEKABiLiYET ESASINA GORE
OSMANLI DEVLETi'NiN ALDIGI ONLEMLER
Mehmet Temel *
Ozet
itilaf Devletleri I. Diinya Sava~1 y11Iarmda 1907 tarihli Lahey Sozle~melerine ve uluslararas1 hukuk kurallarma aykm olarak K1z1ldeniz'den Hopa'ya kadar Osmanh sahillerindeki limanlan ve yerle~im merkezlerini bombalanu~lardtr. Karaya 91kard1klan asker ve Rum i;:eteleriyle, bolge halkmm mallanm yagmalay1p biri;:ok insam katletmi~ler, esir ald1klanm da adalara gotiirmii~lerdir. Bombalama ve saldmlar oncesinde Anadolu sahillerinde ya~ayan Rumlardan baztlan saldmlacak hedeflerin belirlenmesinde itilaf Devletleri 91karma casusluk ve rehberlik etmi~lerdir. Osmanh Devleti, can ve ma[ kaybma yol ai;:an saldmlardan magdur olan vatanda~larmm zararlanm tazmin etmek ii;:in kar~1hkhhk esasma gore itilaf Devletlerinin Osmanh Devleti'ndeki ekonomik kurumlannm mallarma ve 91karlarma el koymu~, oldiiriilen, yaralanan ve esir edilen Osmanlt uyruklu say1s1 kadar, itibarh ve iinlii itilaf Devleti uyrukluyu iilkenin degi~ik bolgelerine siirgiin etmi~tir. Sahillerdeki Rum azmhgm bir k1smm1 da ii;: bolgelere sevk etmi~tir.
Anahtar Sozcillder: itilaf Devletleri, Osmanlz Devleti, Rum (:eteleri, Kar!j1/zklzlzk Esas1, Siirgiin, 1907 Lahey Sozle!jmesi.
Abstract
The Attacks of the Allied States on Ottoman Coastal Settlements and the Measures Taken by the Ottoman State on Terms of Retaliation
The Allied States had bombarded the harbors and the settlements on Ottoman coasts rrom the Red Sea to Hopa as against the La Hague Agreement of 1907 and the International Laws. Afterwards, their soldiers along with the Greek bands, having been landed, seized the possessions of local people, slew many of them and sent the ones to the islands after taking them as prisoners. Before the bombardments and attacks, some of the Greeks residing on the Anatolian coasts assisted the Allied States in determining the targets to be attacked as agents and guides. Upon these developments, which had led to the casualties and loss of possessions, Ottoman State not only confiscated the possessions and the interests of the economic institutions of the Allied States within the Ottoman State on terms ofretaliation in order to compensate the losses of its citizens, but also deported the well-known and respected subjects of the Allied States, as equal to the number of wounded and taken captive Ottomans subjects during the above-mentioned operations,
to the various places of the country. Also a part of the Greek minurity inhabiting the coasts was sent off to the hinterland.
Key words: The Allied States, Ottoman Empire, Greek Bands, Terms of Retaliation, Deportation, Lahey Agreement of 1907.
Giri~
I. Dtinya Sava~1'nda Kafkasya, Gafo;ya, Irak, Sina, Suriye ve <;anakkale gibi onemli cephelerde sava~an Osmanh Devleti, istanbul ve Karadeniz sahillerinin giivenligini korumak amac1yla, donanmasmm btiyiik bir boltimtinti Bogazlara ve Karadeniz'e sevk etmi~tir. itilaf Devletlerinin istanbul'u ele ge9irip, Osmanh Devleti 'ni sava~ d1~1 b1rakma planlan ve geni~ligi yakla~1k 300 km'yi bulan Kafkas Cephesi'ndeki III. Ordu'nun mtihimmat, levaz1m ve asker ihtiyacmm Trabzon iizerinden saglanmas1, donanmanm agirhkh olarak bu iki bolgede gorevlendirilniesini zorunlu kilm1~tir1.
Osmanh Hiikiimeti'nin Akdeniz ve Ege sahillerinin giivenligi i9in yeterli say1da donanma sevk edememesi, sahil yerle~im merkezlerini itilaf donanmasmm ve u9aklannm saldmlarma a91k hale getirmi~tir. ingiltere, Fransa ve Rusya Hiikiimetlerinin, Karadeniz ve Akdeniz sahillerinde ya~ayan halktan onde gelenlerin tutuklarup tis olarak kulland1klan adalara gotiirme karan almalanndan2 sonra, K1zddeniz' den Hopa'ya kadar olan sahillerdeki bir9ok yerle~im merkezi bombalanm1~, deniz nakil ara9lanna el konulmu~, karaya 91kanlan asker ve Rum e~kiyasma 9apulculuk yaptmlrm~, 90k say1da sivil, ma] ve e~yas1 yagmalanarak katledilmi~tir.
I 907 tarihli 4. Lahey Sozle~mesi'ne ekli sava~ kanun ve adetlerine ili~kin nizamnameye3 tamamen aykin olan bu saldmlar, 1914 y1h Agustos'unda ba~lam1~, Osmanh Htikiimeti'nin sivil yerle~im merkezlerine yapdan saldmlann durdurulmas1 i9in 1915, 1916 ve 1917 y1llannda itilaf Devletlerine vermi~ oldugu protesto notalanna ragmen sava~ stiresince devam etmi~tir4•
Saldm diizenlenecek noktalann belirlenmesinde, bolge Rumlannm ve asker ka9agi olup itilaf Devletlerinin tis olarak kulland1klan adalara ka9an Tiirklerin i~birligi ve rehberligi saglanm1~tJr. Saldmlann dtizenlendigi bolgelerin mutasamfl1klanndan, Dahiliye Nezareti'ne degi~ik tarihlerde
1
Kurtoglu 1928, 195.
2
BOA, DH.EUM5.$b., Dos.33, no.2, Le£ 1.
3
Nizamnamede sivillerin korunmasma dair temel hilkiimler yer ahru~, askeri i~gal durumunda insan ve aile haklarma, fertlerin ya~amlarma, ozel millkiyete, ayinlere sayg1 gosterilmesi, yagmanm kesin olarak yasaklanmas1, ki~isel eylemler nedeniyle halk aleyhine kolektif, mali veya ba~ka herhangi bir ceza hilkmolunmamas1 kararla~tmlmJ~tlr. Alsan 1951, 457.
itilaf Devletlerinin Osmanlz K1y1 Yerle#mlerine Yaptzklarz Saldmlar
gonderilen rapor ve tahriratlarda, sahillerde ortaya 91kanlan casusluk faaliyetleri, adalara s1gman Tiirk asker kac;aklarmm kimlikleri, casusluk sirasmda ele gec;irilenlerin ifadeleri ve hedef o]arak gosterdikleri askeri ve sivil merkezler hakkmda bilgiler verilmi~, sahillerdeki yerli Rumlarm iilkenin ic; kesimlerine sevk edilmesi isteginde bulunulmu~tur5• <;ok say1da suc;suz sivilin
oliimiine, milyarlarca lirahk maddi kayba yol ac;an hukuk d1~1 saldmlar bolgelere gore a~ag1da sunulmu~tur.
1. Sahil Yerle~im Merkezlerine Yonelik Saldmlar
Karadeniz Bolgesi:
1914 ve 1915 y11lannda yogun olarak bombalanan Karadeniz sahillerindeki en biiyiik kaytplardan birisi, komiir nakliyatm1 engellemek amac1y]a Zonguldak't bombalayan Rus filosunun 6 Kas1m 1914 tarihinde, Bezm-i Alem, Bahr-i Ahmer ve Mithat Pa~a gemilerini bat1rmas1d1r6. 17 Kas1m 1914'de 19 parc;ahk Rus donanmas1 tarafmdan Trabzon, 1915 y1lmda da Hopa ile Sile arasmdaki tiim iskeleler bombard1man edilmi~tir7• Rusya, saldmlannda
bu bolgedeki Rum ve Ermeni azmhgm yard1m ve rehberliginden oldukc;a yararlanm1~ttr8. Bu saldmlann aynntth dokiimii ve hasar miktarlan c;ah~manm diger boliimiinde verilecektir.
Aydm Bolgesi:
1915 'de izmir' in sahil ilc;elerinden Menemen, Karaburun, Seferihisar ve Urla bombalanmt~, meydana gelen hasann 2.324.457 kuru~ oldugu tespit edilmi~tir".
<;anakkale B61gesi:
Le Manika adh sabit halon gemisiyle once k1y1larda ke~if yapan ingiliz
kuvvetlerinin, 23 Nisan 1915' de uc;aklarla Maydos 'u (Eceabat) bombalamas1 sonucu 5 asker ve ic;leiinde Maydos Metropolitinin de bulundugu c;ok say1da sivil yaralanm1~ttr. 3 1 May1s 1915 tarihine kadar devam eden g6zetlemelerden sonra Temmuz ve Agustos aylannda <;anakkale, Erenkoy, Nara, Galata Havaalam, Celilpa~a, Agtldere, Anbumu hastaneleri ve . Re~itpa~a Hastane Gemisi bombalanm1~ttrrn.
5 BOA, DH.EUMJ.!Jb, Dos.5, no.29; DH.EUM3.$b, Dos.7, no.I, Ie£1; DH.EUM3.$b, Dos.28, no.63. 6 Ozel 1991, 2; Atabey 2006, 27.
7 Ozel 1991, 3; Atabey 2006, 29,30,33,36. 8 Kurat 1990, 293,294,300.
9 BOA, DH.EUM.5.Sb, Dos.14, no.26, Lef.2; BOA, DH.EUM.5.Sb, Dos. I 6, no.36, Lef.2,3. 1
°
Kaya 2006, 73.
24 Temmuz 1916 tarihinde ingiliz ve Frans1z zabitlerinin komutasmda 2 ingiliz torpidosu, 2 Frans1z gambotu, 2 nakliye gemisi ve 25 kay1ktan olu~an dii~man filosunun Ayvac1k ilc;:esi'nin Yllgmborlu mevkiine 91kard1gi Rum e~k1yas1, Kiilahh, Badernli, Kosedere, Tuzla ve Babadere koylerine sald1rm1~tJr. Saldmlarda 5 kadm, 8 erkek oldiiriilmii~, 10 ki~i yaralanm1~, ekili ve dikili alanlarla binalar yakilm1~, hayvanlar gasp 0dilip kay1klarla adalara gotiiriilmii~, 15 Tiirk de ingiliz ve Frans1z kuvvetleri tarafmdan esir almm1~tir11• Saldmlann
ardmdan Ayvac1k Kaymakamhgi tarafmdan yaptlan ara~ttrmalarda, bu bolgedeki toplam zarann 1.385.420 kuru~ oldugu tespit edilmi~12, hasann
dokiimiinii gosteren bir defter haz1rland1ktan soma itilaf Devletleriyle yapllacak tazminat gorii~melerinde esas almmak iizere 1917 ytlmda Hariciye Nezareti'ne gonderilmi~tir13•
Mugla Bolgesi:
Rodos'taki ingiliz ve Frans1z konsoloslan 1915 y1h Haziran ay1 ba~mda yaymlad1klan beyannamede Anadolu'nun ablukaya almd1gm1, tiim sahillerin bombardtman edilecegini ve bu sahillere girecek gemilerin yak1lacagm1 bildirmi~lerdir. Bu gorevi yerine getirmek i9in Marmaris'ten Alanya'ya kadar olan sahillerde 6 ve 4 bacah Frans1z zirhhlan gorevlendirilmi~tir14• Paris II ve
Alexandra15 adlanndaki bu gemilerin ke~if ve saldmlarma bir siire soma italyan
gemileri de kattlm1~ttr16• Amira! Sam adh Frans1z zirhh kruvazor zabiti de 27 Agustos 1915 tarihinde Antalya'da nhttm muhafaza memuru Miilazim Aziz ve lim~n reisine 22 Agustos'tan itibaren 36 derece 50 dakika arz, 28 derece 18 dakika tftlden 31 derece 20 dakika arz, 34 derece 13 dakika tfile kadar sahiller ablukaya ahnd1gmdan ii9 giin ir;:erisinde 9ekilmek iizere tarafs1z devletlerin deniz nakil arar;:lanna tebligatta bulunulmasm1, Amerika konsolosuna da bilgi verilmesini ir;:eren hirer ilanname vermi~tir17•
1915 ve 1916 y1l1annda yogunla~an itilaf donanmasmm ve ur;:aklannm saldmlanndan once koy ve korfezlerde ke~if 9ah~malan yapilm1~, hedef ahnan
11
BOA, HR.HMS)SO, no.3/1, Lef. 18,23.
12
BOA, HR.HMtj)tjO, no.3/1, Lef. 22.
13
BOA, HR.HMS)SO, no.3/1, Le£ 24. Osmanh Hfrkiimeti bu sava~ta ev ve e~yas1 yanan ~anakkale Livas1 halkma zorunlu ihtiya~:Ianm kar~Jlayabilmeleri i9in masarif-i gayr-1 melhfize tertibinden iki kez S0'~er bin kuru~ 1:idemi~tir. Osmanlz Belgelerinde 9anakkale Muharebeleri I, Ba~bakanhk Devlet Ar~ivleri Gene) Miidiirliigil Yay., Ankara 2005, s.86, 248.
14
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos.6, no.45; BOA, DH.EUM3.$b, Dos.6, no.SI; BOA, DH.EUM3.$b, Dos.6, no.57.
15
Paris II ve Alexandra gemilerinin I. Diinya Sava~1 'nda batmh~lanyla ilgili olarak bkz. Aydemir 2004, s. 85-127, 130-164.
16
Gii9lii 1997, 7.
hilaf
Devletlerinin Osmanlz Kzyz Yerle,$imlerine Yaptddarz Saldzrzlarnoktalar belirlendikten sonra saldmlar dilzenlenmi~tir. Mente~e Mutasamfltg1 Rum e~k1yasmm muhtemel saldm ve 9apul eylemlerine kar~1 devlete ait resmi kay1tlarla paralan daha giivenli ii;: bolgelere nakletrni~tir18• Tatihlerine gore saldmlar ~unlard1r;
11 May1s 1915: E~en Nahiyesi'nin Ozen mevkiinden ge9en bir z1rhh ile bir torpido, bolgede rastlad1klan bir kay1gm yilkiine el koyarak kay1gi yakm1~lard1r19•
12 May1s 1915:
ilci
bacah bir torpido muhribi, Gokova Korfezi'ne girerek Marmaris'in Gelibolu ve Sogiit Limanlannda ke~iflerde bulunmu~, 6 bacah bir Frans1z lauvazorii de Fethiye Gazhanesi ile askeri depoyu bombard1man etrni~tir. Mente~e Mutasamf1 Mil~tak Liltfi tarafmdan aym giin 9ekilen iki telgrafta askeri deponun tahrip edildigi, belediye gaz deposunun da tamamen yand1gi bildirilmi~tir20• Bu saldmnm ardmdan Amerikan Standart Oil Company of Newyork Sirketi, 28 Temmuz 1915 tarihinde Dahiliye Nezareti'ne gonderdigi yaz1da, 11 Mart 1915 tarihinden once Fethiye Belediyesi'nde depolanan ve tum yasal vergileri odenen 2.070 teneke gazm 12 May1s 1915 tarihinde yand1gim bildirerek yanm lirahk belediye narh1yla birlikte 1.035 lira degerinde olan gaz bedelinin 17 Ekim 1906 tarihli "Belediye Dairelerinde Kurulacak Gaz Depolarzna Dair Nizamname" nin 5. maddesi geregincedogiudan ~irkete odenmesi isteginde bulunmu~tur21•
Dahiliye Nezareti konu hakkmda 16 Agustos 1915 tarihinde Mente~e Mutasamfhgi'ndan bilgi istemi~22 mutasamf11k da 2 Ekim 1915 tarihli cevabmda gaz deposunun 12 May1s 1915 tarihinde Fransa'nm Jan Dark gemisi tarafmdan bombalanmas1 sonucu yanmas1 nedeniyle, Fransa'ya tazmin ettirilmek ilzere dilzenlenmekte olan hasar cetveline dahil edildigini ve yap1lacak herhangi bir ~eyin olmad1gm1 bildirmi~tir23•
15 May1s 1915: Marmaris Limam'na gelen bir itilafkruvazorii limandaki tum kay1klarda arama yaptiktan sonra kaptanlanyla birlikte m1s1r ve odun yilklil iki kay1g1 ve bo~ bulunan iki pra9ay1 ahp goturmii~tur24•
16 May1s 1915: Fethiye'ye gelen bir Frans1z kruvazorii limandaki Tilrklere ait istimbot, gemi ve kay1klarda incelemelerde bulunmu~, iki gemiye
18
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos.28, no.3.
19
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos.28, no.45, Lef.3.
20
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos.28, no.45, Lef.1,2.
21
BOA, DH.UMVM., Dos. 98, no.12, Lef.1.
22
BOA, DH.UMVM, Dos. 98, no.12, Lef.2.
23 BOA, DH.UMVM, Dos. 98, no.12, Lef.3. 24
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos. 28, no.45, Lef.5.
Frans1z band1ras1 9ekerek kruvazore g6tiirmii~tiir25• Aym giin Sarsala Koyu 'na
giren bir ingiliz gemisi, telefon dairesini bombalayarak tahrip etmi~, karaya 91kard1gi 60 kadar askerle limandaki kay1klann tamamm1 Rados tarafma g6tiinnii~tiir26•
25 Mayis 1915: Koycegiz'in Karaaga9 Koyii'ne ate~ a9an bir dii~man gemisi 6 bane ve 1 kay1gi tahrip etmi~tir27•
26 May1s 1915: Bodrum'u bombard1man eden itilaf donanmas1 1 camiyi tamamen, kale ve ktzlar okulunu k1smen tahrip etmi~tir. <;1kan silahh 9at1~mada dii~mana ikisi zabit 20 olii, 1 yarah esir kay1p verdirilmi~, 2 sandal, 1 kii9iik top ve 1 kasa giille de ele ge9irilmi~tir28• Aym giin 9ekilen ikinci telgrafta sahildeki
halkm i9 kts1mlara 9ekildigi, bo~ binalann 9ogunun tahrip edildigi, kale bombard1manmda 3 askerin hafifyaraland1gi bildirilmi~tir29•
9 Haziran 1915: Dalyan Bogaz1'na giren bir itilaf gemisi Marmaris'e susam gotiirmekte olan 3 kay1ga el koymu~, Biiyiik Karaaga9 Limam 'm da bombard1man ettilcten sonra Rodos'a dogru gitmi~tir30•
5 Eyliil 1915: Fethiye bombard1mamnda hiikiimet dairesiyle telgrafhane tahrip edilmi~, 1 Rum 9ocugu hayatm1 kaybetmi~tir31.
10 Eyliil 1915: Fethiye, Franstz gemisi tarafmdan yeniden bombalanrm~, limandaki 2 gemi yaktlarak sandallan gotiiriilmii~tiir. Aym giin bir ba~ka dii~man gemisi de Marmaris a9tklanndaki Fener Adas1'na 30 kadar Rum e~k1yas1 91karm1~, fener aletlerini tahrip eden e~ktya fenerci Rodoslu Siileyman'la baz1 e~yalan ahp g6tiirmii~tiir32•
5 Kas1m 1915: Marmaris'in Aziziye Koyii'niin Sam19agz1 mevkiine 91kan Rum e~k1yas1 4 neferden olu~an devriye kolunu pusuya dii~iirerek birinin ~ehit, ikisinin yaralanmasma neden olmu~, 1 kadm da ~ehit edilmi~tir33.
30 Arahk 1915: Bodrum'un Yahkavak iskelesi'ni bombard1man eden dii~man gemisi karakol ile birka9 haneyi y1ktru~, ertesi giinkii bombard1manda da I ye] degirmenini tahrip etmi~tir34.
25
BOA, DH.EUM3.$b, Dos. 28, no.45 Le£4.
26
BOA, DH EUM.3.:jb, Dos. 28, no.45, Le£6.
27
BOA, DH.EUM3.$b,Dos.6, no.18.
28
BOA, DH.EUM3.$b, Dos. 28, no.45, Le£7.
29
BOA, DH.EUM3.$b, Dos. 28, no.45, Le£8.
30
BOA, DH.EUM3.$b, Dos. 28, no.45, Le£ 11.
31
BOA, DH.EUM3.$b, Dos. 8, no.53, Lef.l.
32
BOA, DH.EUM3.$b, Dos. 8, no.53, Lef.2.
33
BOA, DH.EUM3.$b, Dos. 9, no.55.
34
hi!afDevletlerinin Osmanh Kzyz Yerle#mlerine Yaptiklari Saldmlar
25 Ocak 1916: iki dii~man torpidosu korumasmda kay1kla Marmaris'in Re~adiye Nahiyesi'nin (_;iftlik mevkiine 91kan Rum c;:eteleri ile sahil muhaftzlan arasmda 91kan c;:att~mada bir muhaftz gogsiinden yaralanm1~t1r35•
5 $ubat 1916: Giilliik Limam 'na gel en bir dii~man torpidosunun altm1~tan fazla mermi atmas1 sonucu halktan 3 ki~i yaralanmt~ttr36•
6 $ubat 1916: Kalimnos Adast yoniinden gelip Giimii~liik iskelesi'ne yana~an ve 200 mermi atan bir dii~man tarassut gemisi, Riisumat idaresi 'ni tamamen, 1 cami ile 2 evi ktsmen tahrip etmi~, aym giin bir ba~ka gemi de Gokova Korfezi 'nde gozetlemelerde bulunmu~tur37•
27 Mart 1916: Marmaris ilc;:esi 'nin Selimiye Koyii 'ne 120 mermi atan iki dii~man gemisi 6 haneyi tahrip etmi~tir38•
16 Eyliil 1916: Dii~man gemileri tarafmdan Marmaris'in Fenaket Koyii'ne 91kanlan Rum e~k1yas1 18 ki~iyi ~ehit etmi~, 7 ki~iyi yaralam1~ttr. Aynca 135 okiiz, 19 merkep, 1 bargir, 3 koyun1a yerli Rum1ardan 13 kadm ve 3 erkegi yanlanna alarak koyii terk etmi~1erdir39•
Mente~e Mutasamfltgt sa1dmdan hemen sonra Dahiliye Nezareti'ne gonderdigi 19 Eyliil 1916 tarih1i tahriratta yerli Rum1arm sahi1de ikamet etmelerinin sakmcah o1dugunu belirterek 4 Ey1iil 1916 tarih ve 17 no'lu emimame hiikiimlerine uygun o1arak merkeze ve ic;: kesim1erdeki koylere nak1edi1ecekle1ini bildirmi~tir40. Dahi1iye Nezareti tarafmdan 9 Kas1m 1916 tarihinde Aydm Va1isi Rahmi Bey'1e Mente~e Mutasarnfltgi'na gonderi1en tahrirat1arda da Fenaket Koyii'ne 91kanlan asker ve e~ktyanm yol ac;:ttg1 mali zarar1a ~ehit ve yarah aile1erine odenmesi gereken tazminat miktannm tespit edilerek bi1diri1mesi istenmi~tir41.
Bozburun Nahiyesi Miidiir Veki1i Mehmet Stm tarafmdan yap11an c;:ah~ma sonunda tazmini gereken top1am hasann 52.850 kuru~ o1dugu be1irlenmi~ ve ~ehit isimlerini gosteren bir cetvelle bir1ikte Mente~e Mutasarnfhgt tarafmdan 23 Arahk 1916 ta1ihinde Dahi1iye Nezareti'ne g6nderilmi~tir42.
35
BOA, DH.EUM.3.:fb, Dos. 12, no.31.
36
BOA, DH.EUM.3./fb, Dos. 1, no.40.
37
BOA, DH.EUM.3.:fb, Dos. 11, no.42.
38
BOA, DH.EUM.3.:fb, Dos. 28, no.45, Lef.12.
39
BOA, DH.EUM.5./fb, Dos. 47, no.2, Lef. I.
40
BOA, DH.EUM.5.Sb, Dos. 47, no.2, Lef.2.
41
BOA, DH.EUM.5.Sb, Dos. 47, no.2, Lef.4.
42
BOA, DH.EUM.5./fb, Dos. 47, no.2, Lef.5,6,7; BOA, HR.HMS.iSO, no.3/1, Lef. 23; BOA, DH.EUM.5./fb, Dos. 52, no.9, Lef.1,2.
Sehit edilen koyliilerin isimleri ~unlardir:
Giritlioglu isa Siileyman Oglu Herme~
Ratipoglu Kerimesi Fatma Miiezzinoglu Mehmet
Duran Oglu Siikrii Musa Oglu Durali Zevcesi
Kalyoncuoglu Mehmet Dunnu~oglu Mehmet'in Siikrii
Hasan Ali'nin Hicran Ustaoglu Mehmet
Koyliioglu Ali ipekoglu Salih
Bahi;:wanoglu Mustafa Pederi Mehmet Mehmet Oglu Ali'nin Zevcesi A~e Ustaoglu Abdullah Zevcesi -Ommii Feyzi Oglu Ali
Koca Mehmet Kerimesi Durkadm ibi~ Kahya Mustafa
3 Ekim 1916: Giilllik Limam'na gelen ingiliz band1rah 2 kruvazor, 1 monitor ve 3 tarassut gemisi tarafmdan 9 prai;:a ile karaya i;:1kanlan 500'e yakm e~kiya, 300 kei;:iyi ahp gotlirmli~, bombard1manda 3 hane hasar g6rmli~tlir43•
8 Ocak 1917: Trablusgarp'a gonderilmek lizere Marmaris Limam'nda bekletilmekte olan bir Tlirk gemisi, Emekli Binba~1 Manastirh Kaz1m Bey komutasmda Marmaris'te gorev yapmakta olan amele taburunun fertlerinden birinin dli~man tarafma firar edip ihbar etmesi sonucu tahrip edilmi~tir44•
16 Nisan 1917: Ogleden sonra saat dort bui;:ukta Y alanc1 Bogaz mevkiinden Marmaris'i bombalayan bir dii~man gemisi, l zabit vekili, 2 siivari, 4 i;:ocuk, 9 erkek ve 12 kadmm yaralanmasma neden olmu~, yarahlann baz1lan sonradan hayatm1 kaybetmi~tir45•
Antalya Bolgesi:
26 Agustos 1914: 2 prai;:a ve 6 yelkenli sandalla Meis Adas1'ndan gelen 100 kadar Rum i;:etesi, Ka~ ili;:esi'nin Gelemi~ Limam'na saldmda bulunmu~tur46• Seferberlik nedeniyle kazajandarmalarmm yeterli kuvvete sahip olmamasmdan yararlanan i;:ete, kaza telgraf beki;:isini yaralam1~, liva ii;:in sahilde toplanan zahireyi de yagmalamak istemi~tir47• Fethiye ve Kaftan gelen miifrezelerin yard1miyla yagma engellenmi~ ve i;:ete bolgeden uzakla~tmlm1~tlf. Teke Mutasarnf11g1 Ka~ Kaymakamhgi'ndan zahirenin daha giivenli ii;: bolgelere ta~mmasm1 istemi~48, 4. Kolurdu Kumandanhgi da bolgenin gozlem altmda bulundurulacag1m bildirmi~tir49•
43
BOA, DH.EUM3.$b, Dos. 28, no.45, Lef.13.
44 BOA, DH.EUM3.$b, Dos. 18, no.42, Lef.1-6. 45
BOA, DH.EUM5.$b, Dos. 35, no.42, Lef. I.
46
BOA, DH.EUMKLU, Dos.I. no.39, Lef.1,4. 47
BOA, DH.EUMKLU, Dos.I, no.39, Lef.2.
48
BOA, DH.EUMKLU, Dos.I, no.39, Lef.3.
49
itilaf Devletlerinin Osmanlz Kzyz Yerle,$imlerine Yaptzklarz Saldzrzlar
15 Nisan 1915: Antalya ac;:tklannda dola~an iki direkli ve altt bacalt Jan Dark adlt Franstz ztrhltst korfezde yakaladtgt kaytklardan 1000 kile bugday ve arpa, 55 teneke sadeyag, 10 teneke zeytinyagt, 50 ktyye peynire el koymu~, iki kay1g1 petrol dokerek yakmt~, I mavnayt da arkasma takarak Alanya 'ya dogru hareket etmi~tir. Alanya ac;:tklannda kereste yilklii bir kaytga da el koyduktan soma Ka~ Kazast merkezi Andifli ac;:tklanna y6nelmi~tir50•
14 Mayts 1915: Jan Dark ztrhltsmm da dahil oldugu iki Franstz gemisi Kale Nahiyesi'ndeki Osmanlt sancagmt indirerek Franstz bayragt c;:ekmi~, karaya c;:1kard1g1 c;:etelerle 4 magaza, 14 hane ve ham yagmalamt~ttr. istimbotlardan ac;:tlan top ve mitralyoz ate~i sonucu Oc;:agtz b61gesinde 1 ilkokul ve birc;:ok bane tahrip edilmi~tir51•
Bu saldmlarda yerli Rumlarm itilaf donanmastyla i~birligi yapttklan ve casusluk hizmeti verdikleri tespit edilince, ~iipheli goriilen 18 ki~i, 4. Kolordu Kumandanhgt tarafmdan Bozktr'a siirgiin edilmi~tir. Siirgiin edilenler ~unlardtr52:
Kmmzt Oglu Yorgi attar ve tuhafiyeci Bekilli Kosti
Biraderzadesi Kosta Veled-i Nikola sabtk Rthttm Memuru Hact Y orgi
Ktrmtzt Elik Oglu Nikola Kuyumcu Perikli
Kamopolos Meyhaneci Giirmiillii
Silleli Saatc;:i Yani Papaz Stm
Dava Vekili Haralambos Katip Vasilaki
Dava Vekili Filas Sarraf Panayori Hoca
Hact Yani Ogullanndan Agopyos Meyhaneci Sarraf Dimitti Hact Y ani Ogullanndan Yatapti Kosti Kahya
21 Haziran 1915: iki direkli, dart bacalt bir Franstz kruvazorii, Andifli Limam 'na yana~mt~, oradan Meis Adast 'na yonelerek adanm kuzey burnundaki manastm, Anadolu sahilletiyle muhabere etmekte oldugu gerekc;:esiyle bombalamt~ttr53•
14 Agustos 1915: iki bacalt, iki direkli bir Franstz kruvazorii, Antalya sahilinde un yilklii 2 kaytgt 29 mermi atarak parc;:alam1~, aynt sistemde diger bir Frans1z gemisi de Finike'de 2 kay1k, 1 yelkenli ve I haneyi tahrip etmi~tir54
Franstz donanmasmm Antalya sahillerindeki deniz nakil arac;:lanm tahrip etmesi iizetine Ahmet ve Hali) Reis adlarmdaki iki Andiflili, Dahiliye Nazm Talat Pa~a'ya bir telgraf c;:ekerek yilzlerce ailenin deniz nakil arac;:lannm tahrip
50
BOA, DH.EUM.3.(Jb, Dos. 5, no.43.
51
BOA, DH.EUM.3.(Jb, Dos. 5, no.66, Lef. 1,2.
52
BOA, DH.EUM.3.(Jb, Dos. 5, no.29, Lef.1,2.
53
BOA, DH.EUM.3.(Jb, Dos. 6. no.42; BOA, DH.EUM.3.(Jb, Dos. 6, no.45.
54
BOA, DH.EUM.3.(Jb, Dos. 8, no.24, Lef.1,2.
edilmesi nedeniyle peri~an olduklanm ve i~lerini takip edemediklerini bildinni~lerdir55• Nezaret bunun iizerine 25 Agustos 1915 tarihinde Antalya
Mutasamf11gi 'na bir tahrirat gondererek gerekli tahkikatm yap1hp tahribatm miktanm gosteren bir cetvelin gonderilmesini istemi~tir56• Yapdan
ara~t1nnalarda Finike merkeziyle iki koyiindeki hasann 94.000, Andifli'deki hasarm 3 7 .000 top lam hasann da 131.000 kuru~ oldugu belirlenmi~tir57•
18 Agustos 1915:
iki
bacah, iki direkli bir Frans1z kruvazorii, Finike yakmmdaki <;ayagz1'nda bulunan 1 yelken gemisiyle 2 sandala 19 menni atarak tahrip etmi~, aym giin Meis Adas1'ndan hareket eden aym sistemdeki bir diger Frans1z kruvazorii de Antalya Limam'm tarassut ettikten sonra Alanya'ya dogru hareket etmi~tir58•1 Ekim 1915:
iki
dii~man torpil ara~tmna gemisi tarafmdan Antal ya Gureba-y1 Miislimin Hastanesi'yle <;1rah Koyil bombalanm1~t1r59•Gureba Hastanesi'nin, italyanlara ait hastane ve okullara el konularak e~yalannm bu hastaneye verilmesinin hemen ardmdan bombalanmas1, italyan donanmasmm bir casus arac1hgi ile haber alarak dii~manca bir hareketle alay ve intikam ii;:in bombalad1g1 dii~iincesini akla getinni~tir60•
Hariciye Nezareti, devletler hukukuna ve insanhk kurallanna aykm olan bu saldm nedeniyle ispanya Eli;:iligi arac1hgi ile italya'ya diger dii~man uyruklara uygulanan sm1rlamalann italyan uyruk ve 91karlanna da uygulanacagm1 bildinni~tir61• Ancak Ba~kumandanhk Vekiileti tarafmdan
yap1lan ara~tlnnalardan hastaneyi bombard1man eden· gemilerin italya'ya degil Fransa'ya ait oldugu, ispanya Eli;:iligi tarafmdan italya nezdinde yap1lan ara~t1nnalardan da italyan donanmasmm o tarihte bolgede olmad1gi, bombalayan gemilerin bayraklarmm uzaktan italyan bayrag1 zannedildigi anla~ilm1~trr62•
1915 yih ii;:erisinde Akabe Limam, Yafa ve Gazze arasmdaki sahiller, Payas, Dortyol, Yumurtahk Limam ve Mersin Karaduvar bolgeleri defalarca bombalaTIIDl~trr63•
55
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos. 8, no.26, Lef. l.
56
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos. 8, no.26, Le£2.
57
BOA, DH.EUM.5.$b, Dos. 14, no.26, Le£ I.
58
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos. 8, no. I 1.
59
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos. 9, no.14, BOA, DH.EUM.3.$b, Dos. 9, no.16.
60
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos. 13, no.85, Le£1.
61
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos. 13, no.85, Le£4.
62
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos. 13, no.85, Le£5.
63
hilaf Devletlerinin Osmanlz Kzyz Yerle~imlerine Yaptzklarz Saldmlar
14 Ocak 1916: Bir Franstz kruvazotii Konyaaltt mevkiindeki 9iftligi bombaladtktan sonra ate~e vermi~tir. Kasabamn 15'1ik toplarla dovillmesi sonucu belediyeye ait gazhane de tahrip edilmi~tir64•
26 Ocak 1916: Meisli Rumlar e~liginde Ka~ merkezindeki Andifli iskelesi'ni bombardtman eden bir Franstz gemisi karaya asker ve Rum e~k1yas1 91kanrn~t1r. Asker ve e~ktya kazadaki tiim memur ve askerleri altp gotiirmii~, saldmdan o giin kaza dt~mda olan kaymakamla sandtk emini kurtulabilmi~tir65• Posta Telgraf ve Telefon Nazm Vekili tarafmdan 21 Mart 1916 tarihinde Dahiliye Nezareti'ne gonderilen tezkerede dii~man i~galine ugrayan Andifli merkezinin Tekircik Nahiyesi'ne nakledildigi, gerekli evrakm tedarik ettirilerek posta ve telgraf i~lemlerinin ba~lat1lacag1, asayi~in emin olmast durumunda da siiliis i~lemlerine ba~lanabilecegi bildirilmi~tir66• Saldmdan soma esir olarak gotiitiilen ki~ilerin isim, ya~ ve meslekleri ~unlardtr67•
ismi Sanat veya Memuriyeti
Abdurrahman Niyazi Efendi Kadi
Ali Remzi Efendi Ba~ Katip
Nuri Efendi Muhztr
Hasan Efendi Mal Miidiitii
Kaztm Efendi A~ar Katibi
Kadir Aga Adliye Odactst
Bekir Efendi Banka Memuru
Slileyman Efendi Telgraf Miidiirii
Cafer Efendi Onnan Fen Memuru
Murat Efendi Muhasebe-i Hususiye Mem.
ihsan Efendi Telgraf Memuru
Kanber Aga Hat ~avu~u
Tahir Efendi Riisumat Memuru
Nail Efendi Riisumat Kolcusu
Sakir Efendi Diiyun-u Umumiye Mem.
Y eman Vil vi Efendi Doktor
AzizEfendi Reji Memuru
Halil Efendi Reji Kolcusu
Mustafa ~avu~ Jandarma Siivarisi
ismi Bilinmiyor Elmalt Posta Siitiiciisii
64
BOA, DH.EUM.3.$b, Dos. 11, no. I 6, Lef.1,2.
65
BOA, HR.HMS.iSO, no.3/1, Lef.2.
66
BOA, DH.EUM.KLU, Dos. 16, no.23.
67
BOA, DH.EUM.5.!jb, Dos. 52, no.9, Lef.3,4.
Yas1 40 42 20 35 24 60 35 34 25 24 30 60 38 35 60 51 40 22 38 20
Hac1 Emin Oglu Hiiseyin Usta Ekmek9i
Hac1 Emin Oglu Hiiseyin Usta zevcesi Adile ve klZI Diiriye Miiba~ir Hakk1 Efendinin Oglu Ahmet A~91
Kahveci Ali Efendi Kahveci
Yilzba~1 Hac1 i.brahim
50 45/17
16 48
Efendi Oglu $iikrii Kadi Hizmet9isi 21
Ermeni Kirkor Singer Makinecisi 50
Andon Efendi ve zevcesi Mariya Avukat 38/30
Bezirgandan Ahmet ? 50
Hilseyin Efendi ? ?
Halil Efendi Belediye Katibi 21
8 Mart 1916: iki Frans1z kruvazorii Tekirova Koyii'ne 35 menni atarak I haneyi tahrip etmi~tir68•
19 Mart 1916: Meis Adas1'ndan gelerek Kale Nahiyesi'nin Kale Koyii'ne sald1ran 120 ki~ilik bir e~k1ya grubu, koydeki tiim hayvanati ve cami kilimlerine kadar her ~eyi yagmalam1~, karakolda bulunan 4 askerle koy halkmdan 7 ki~iyi esir alm1~, Dede Oglu Haiil adh ki~iyi de ~ehit etmi~tir. Esir ahmp Meis'e gotiiriildiigii tahmin edilen ki~iler ~unlard1r69
Hac1 Halil Efendi Ogullan Ali ve biraderi i.brahim Durali Oglu Ali
Osman Oglu Mehmet Koca Oglu Hasan Ali Oglu Hasan
Koca Yusuf Oglu Hasan kerimesi 18 ya~mdaki Fatma
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Miidiiriyeti tarafmdan Hariciye Nezareti'ne gonderilen 26 Mart 1916 tarihli tezkerede, Frans1zlann i~gali altmda bulunan Meis Adas1 'na gotii1iilmesi muhtemel olan 6 erkek ve 1 ktzm memleketlerine iadelerinin saglanmast amac1yla Amerika El9iligi nezdinde giri~imlerde bulunulmas1 istenmi~tir70• 6 Nisan 1916 tarihinde Teke Mutasamf11g1 tarafmdan Dahiliye Nezareti'ne gonderilen ~ifre telgraf name ile tahriratta Kale Koyii'nde birka9 ihtiyar kadmdan ba~ka Milslilman kalmad1gi7
1,
koye sald1ran Rum e~ktyasmm amacmm 9apulculuk oldugu, aralarmda seferberlikten sonra askerlikten kurtulmak i9in Meis'e ka9an Miisliiman ki~iler bulundugu ve bunlann bazllannm kimliklerinin tespit edildigi bildirilmi~tir72
68
BOA, DH.EUM3.Sb, Dos. 12, no.31.
69 BOA, DH.EUM.3.Sb, Dos. 13, no.88, Lef.1.
70
BOA, DH.EUM.3.Sb, Dos. 13, no.88, Lef.2.
71
BOA, DH.EUM.3.Sb, Dos. 13, no.88, Lef.4.
hi!af Devletlerinin Osmanb K1y1 Yerle:jimlerine Yaptzklan Saldmlar
Osmanh Hilkiimeti, Andifli ve Kale saldmlarmm ardmdan Fransa'ya Amerikan El9iligi arac1hg1 ile bir protesto notas1 gi:indermi~tir. Fransa D1~i~leri Bakanhgi tarafmdan 15 Nisan 1916 tarihinde Amerikan El9iligi arac1hg1 ile verilen cevabi notada, yaptlan ara~ttrmalardan ve doguda bulunan Frans1z Deniz Kuvvetleri raporlanndan Kale Nahiyesi ile Toprak ad1 verilen bi:ilgeye saldmda bulunulmad1gmm, Andifli 'ye yaptlan saldmnm ve i~galin Osmanh askerlerinin iki ~ehit ve il9 yarah vererek savunmalanmn ardmdan ger9ekle~tiginin anla~tld1gi, diger saldmlarla ilgilerinin olmad1g1 bildirilmi~tir. Notadaki, yore halkmm Franstz gemilerine zorla bindirilerek Meis'e gi:itiiriildiigil iddialannm ise astlstz oldugu, sadece askere almmaya elveri~li memur ve halktan yakla~1k 30 ki~inin kendi istekleriyle Kastillarizo'ya (Meis) gi:itiiriildilkleri ifade edilmi~tir73•
Bu nota iizerine 5 Haziran 1916 tarihinde Hariciye Nezareti 'nden Dahiliye Nezareti'ne gi:inderilen 520/83057 sayth tezkerede konunun takibinin daha iyi yap1labilmesi ve savunulabilmesi i9in dogru bilgilere dayah ve ayrmtth bir ara~t1rmanm yaptlarak bilgi verilmesi istenmi~tir74• Hariciye Nezareti'nin bilgi istegi iizerine 12 Haziran 1916 tarihinde Teke Mutasamf11g1 'na bir tahrirat gi:inderen Dahiliye Nezareti, Kale'ye taarruz eden dii~manm sadece e~ktyadan m1 yoksa Andifli'de oldugu gibi Franstz zabiti kumandasmdaki Meis Rumlanndan mt oldugunun, Kale merkeziyle sahildeki ki:iyleri bombard1man eden geminin Frans1z gambotu olup olmadtginm, isminin ve hangi bandtraya sahip oldugunun ara~tmlarak telgrafla bildirilmesini istemi~tir75•
Gerekli ara~ttrmalan yapan Teke Mutasamf11g1 da sonu9lan 1 Temmuz 1916 tarihinde Dahiliye Nezareti'ne gi:indermi~tir. Mutasamf Ethem tarafmdan gi:inderilen tahriratta, Kale saldmsmm Fransa Hiikiimeti tarafmdan Meis'te 9ah~tmlan Hact Lakerda admdaki e~ktyamn kumandasmda 6 sandalla Kale'ye gelen Meis Rumlarmdan olu~an 9ete tarafmdan ger9ekle~tirildigi, saldmdan bir saat sonra, yagma edilen hayvanat ve e~yay1 yiiklemek iizere iki direkli, bir bacah Franstz bandtrah tarassut gemisinin Kekova'ya gelip yiikleri Meis'e naklettigi, sahildeki ki:iyleri de aym geminin bombard1man ettigi, Kale saldmsmdan 5 giln sonra da aym geminin 9ifte satthh bir u9akla gelerek Kale ve O9agiz bi:ilgeletini gi:izetledikten sonra top ve mitralyi:iz ate~ine tuttugu, ertesi giln aym sistemde ikinci bir u9agm tekrar O9ag1z'1 bombalad1g1, yaptlan ara~ttrmalara ragmen geminin admm i:igrenilemedigi bildirilmi~tir76•
Teke Mutasamf11g1'nm tahriratmm ardmdan Hariciye Nazm Halil Bey'e 4 Temmuz 1916 tarihinde bir tezkere gi:inderen Dahiliye Nazm Rifat Bey, Kale,
73
BOA, DH.EUM.3.Sb, Dos. 14, no.40, Lef. 1.
74
BOA, DH.EUM.3.Sb, Dos. 14, no.40, Lef.2.
75
BOA, DH.EUM.3.Sb, Dos. 14, no.40, Lef.3,4.
76
BOA, DH.EUM.3.Sb, Dos. 14, no.40, Lef.5.
Kekova ve -Oi;:agiz saldmlarmm Frans1zlarm i~galinde bulunan bir adada planland1ginm, Fransa hizmetinde bulunan bir ~aki tarafmdan idare edildiginin, yagmalanan e~ya ve meva~inin Frans1z band1rah bir gambot tarafmdan Meis'e nakledildiginin kesinle~mesi nedeniyle saldmlann Frans1zlar tarafmdan tertip edilip uyguland1gmm anla~1ld1gim bu nedenle meydana gelen olaylann biitiin sorumlulugunun Fransa Hiikiimeti'ne ait oldugunu bildirmi~tir77•
21 Nisan 1916: Meis Adas1'ndan gelen iki direkli Frans1z band1rah bir sava~ gemisi Kale Nahiyesi'nin -09ag1z Gokkaya mevkiindeki ~1vat iskelesi'ni bombard1man etmi~tir78•
15 May1s 1916: Meis'ten gelen iki direkli, bir bacah Frans1z tarassut gemisinin Finike Limam'na girerek mitralyoz ve top ate~i a9mas1 sonucu hiikiimet dairesi kullamlamayacak derecede tahrip edilmi~, iki magaza da hasar gormii~tiir 79•
22 Mayis 1916: Meis'ten Finike'ye gelen 3 Frarnnz tarassut gemisi Finike Liman idare Dairesi 'ni kullamlamaz hale getirmi~, mevki kumandanmm ikametgahm1 da tahrip etmi~tir80•
28 May1s 1916: Kaftaki Kalamaki Limam'na gelen bir dii~man torpidosunurt kasabay1 bombalamas1 sonucu Orman Dairesi 'yle halka ait 30 hane tahrip edilmi~, 1 hristiyan kadm da hayatm1 kaybetmi~tir81•
4 Haziran 1916: Meis'ten gelen iki direkli bir bacah dii~man gemisi Finike'nin bat1smdaki Gokkaya Limam'm bombalam1~tJr82•
13 Agustos 1916: Ta~ucu Feneri'ne yakla~an bir dii~man nakliye vapuru karaya 91kard1gi iki ki~iye fenerin e~yalanrn yaktmm~t1r83•
27 Agustos 1916: Lara, Degirmen Onii ve Eski Antalya, ii9 dii~man gemisi tarafmdan bombalanrm~t1r84•
Sava~ boyunca Osmanh Devleti'nin tiim sahillerinde ger9ekle~tirilen bombard1manlarda can ve ma] kaybmm fazla olmasmda giiney sahillerinin donanma desteginden yoksun olarak savunulmaya 9ah~1lmasmm yam s1ra yerli Rumlann itilaf kuvvetlerine rehberlik etmeleri, adalara ka9an Tiirk asker
77
BOA, DH.EUM.3.[jb, Dos. 14, no.40, Lef.6.
78
BOA, DH.EUM.3.[jb, Dos. 28, no.42, Lef.l.
79
BOA, DH.EUM.3.[jb, Dos. 28, no.42, Lef.2.
80
BOA, DH.EUM.3.[jb, Dos. 28, no.42, Lef.3.
81
BOA, DH.EUM.3.[jb, Dos. 28, no.42, Lef.5.
82
BOA, DH.EUM.3.[jb, Dos. 28, no.42, Lef.4.
83
BOA, DH.EUM.3.[jb, Dos. 28, no.42, Lef.6.
84
hilaf Devletlerinin Osman!, Kzyz Yerle:jimlerine Yaptzklarz Saldzrzlar
kac;aklan ve yerel bazt askeri ve sivil yoneticilerin ihmalkiirhgt da etkili olmu~tur. Ganimet elde etme arzusuyla ac1mas1zca yagma ve c;apulculuk yapan adalardaki Rum e~k1yas1yla itilaf askerlerine bazt Turk vatanda~lannm da kattldtgt goriilmil~tiir. Teke Mutasamfmm 13 Temmuz 1915 tarihinde Diihiliye Nezareti'ne gonderdigi raporda, saldmlarla ilgili olarak ~u tespitlerde bulunmaktadtr:
Askeri ve inzibati Hususlar
"Mayzs ba:jlarznda Franszz sava:j gemileri szk szk liva sahilini gozetlemeye ba:jladz. En r;:ok dola:jan, Jan Dark Kruvazoriiyle iki direkli iki bacalz ismi okzmamayan diger bir Franszz kruvazor yardzmczsz idi. Olay/arm meydana geldigi giinlerde ayrmtzlz bir :jeldlde arz edildigi gibi bunlar Finike ve Ka:j sahillerinde iki kere karaya asker r;:zkarmak giri:jiminde bulunmu:jlardzr. Fakat r;:zkardzklarz asker/er bir iki mavnalzk sznzrlz birkar;: neferden olu:jtugu gibi, r;:zkan askerlerin ozellikle karada mevd:ji tavuk gibi :jeyleri yakalayzp kar;:mak amacz takip etmelerinden de anla:jzlacagz gibi bu ihrar;: dummu bir i:jgal maksadma dayanmayzp ya alelade bir r;:apulculuk veyahut ia:je levazzmz hususunda maruz kaldzklarz :jiddetli bir ihtiyar;: sonrasz olsa gerektir.
Adz ger;:en gemiler a$agzda belirtilecegi gibi iki aya yakzn bir zamandzr sahilleri abluka etmelerine ragmen bir kere 3 Mayzs 'ta Finike 'nin <;ayagzz mevkiine mermi atmz:jlardzr. Karaya r;:zkan JOO kadar dii:jman askerinin zaten 40-50 haneden olz1$an koylerdeki szgzr ve koyunlarz kovalayzp yakalamak ve koyliilerden yumurta ve elanek istemekte olduklarznz goren jandarmalann -lei iir;: neferden olz1:jmakta idi- ate:j ar;:malarz iizerine dii:jman tela:jla kar;:mz:j ve kar;:z:jlarz szrasznda ir;:lerinden birkar; nefer yaralanmz:j ve ild iir;: nefer de olmii:jtiir. Ondan sonra bir daha bu giri:jim telaw· etmemi:jtir. Ancak soz konusu gemiler liva sahilinde iskeleler arasznda e~ya ve hububat nakleden sandal ve ye/ken kayzklarmz yakalayarak ir;:indekileri zapt edip el koyduktan sonra yalanz$fardzr.
italya gene! sava$a karz:jtzktan sonra bir aralzlc sahillerimizde goriilmeyen dii:jman gemileri adeta nabetle:jerek sabah ve ak:jam biitiin iskeleleri dola:jmaya ba:jladz. Bilahare Rados 'tald ingiliz ve Franszz konsoloslanmn ortak ildnnamelerinden Marmaris-Alanya araszndaki sahillerin abluka edildigi ve gozetlemelerin bu nedenle yapzldzgz anla:jzldz. Buna kar:jz velev lei pek ya/an iskeleler arasmda a/sun kayzk, sandal vs. gibi deniz naldl arar;:lanmn seyr-ii seferi kesinlikle yasaklandz. Dogal olarak bu yasaktan Alanya gibi pek r;ok ihtiyaczm hatta un ve hububatznz Antalya 'dan kaJ'!fllamak zorunda olan mahallerde oldukr;:a :jiddetli bir zorluk ve kztlzk ba:j gosterdi. 9iinkii karadan esasen yo! olmadzgz gibi mesafenin uzaklzgz nedeniyle pek r;:ok masrafa da neden oluyor.
Haziran 'zn 26. giinii Jan Dark sisteminde fakat ondan biraz daha kiir;uk, eski, 6 bacalz ve iki direkli bir k:ruvazor Andifli yonunden Finike ye ve biraz gozetlemeden sonra Antalya Korfezi 'ne geldi. Geceyi korfezde ger;irerek 27. giinu sabahz saat yedide limanzmzza gelip sahile pek yakzn bir $ekilde yarzm saat kadar gozetlemeden sonra doguya yonelerek Umana dart km kadar · mesafede bulunan Baba Burnu mevkiindeki karakola 30 mermi atmZ$hr. Karakol efradzndan biri lwlundan hafzf yaralanmz$, iki tufek tahrip a/mu$, karakol komutanznzn durbununun camlarz kzrzlmz$tzr. Aynz zamanda oradaki telefon hatlarz da tahrip olmu$tur. Sonra kruvazor Alanya ya dogru gitmi$ ve tahrip edilen hat hemen tamir edilmi$tir85•
Muhtemel Casusluk Hareketleri
Osmanlz Hukiimeti ile itilaf Hiikiimetleri arasznda sava$ durumu ortaya r;zkmasz uzerine burada ingiliz konsolos vekilligini yurutmekte a/an Hollanda Hukiimeti uyruklu Gustav Gun adlz fd$inin hareketlerini gozetim altmda bulundurmak dunanu ortaya r;zkmz$tz. Bu adam aynz zamanda Fenerler idaresi 'nin de buradaki memuru olup 45 yzldzr Antalya 'da ikamet etmekte, mal-mulk, gelir ve ticaret sahibi oldugundan yerlilerden is/am, Hristiyan pek r;ok kimse ile giinliik ili$kileri vardzr. Epey zaman ha/ ve hareketlerinde $Uphe edilecek bir dunmz gozlenmedi. Ancak italyanlarzn gelmesi sorunu ortaya r;zktzktan sonra bir ki$inin olagandZ$Z bir $eldlde Gustav Gun 'iin evinden italya Konsoloshanesi 'ne szk szk gidip geldiginin gorulmesi uzerine adz ger;en ki:ji de gozetim altzna alzndz. italyanlarzn gitmesinden sonra bu taldbat ve gozetlemelerden tabiatzyla bilgisi olmayan ve askeri hizmeti nedeniyle r;agrzlan konsoloshane kavasznzn adz ger;en ki$i hakkznda bazz ar;zklamalarda bulunmasz uzerine ismail <;avu$ ismindeki bir ki$i tutuk/a,zzp sorgulanmz$hr. Sorgulama sonuczmda 15 yzl kadar Giistav Gun 'un bahr;zvanlzk ve hizmetr;ilik gibi ozel i$lerinde r;alz$tzgznz, ild yzl once Gustav tarafindan italya konsolosuna tavsiye edildigini ve konsolos tarafindan ild yzl once buraya gelen ve /sparta taraflarzna giden Avustwyalzlarz adzm adzm takiple gorevlendirildiginden bu i$ ir;in bir hayvan kiralayarak bu gorevi yerine getirdigini, ondan sonra konsolos tarafindan aranzlmadzgznz, ancak son zamanlarda kendisinin konsoloshaneye r;agrzlarak Antalya ya asker ve cephane gelecegi haber almdzgzndan bunun ara$tzrzlmasz ir;in birkar; kuru$ verildigini, kendisi de parayz alzp iki giin sonra konsolosa bu rivayetlerin aszl ve esasznzn olmadzgznz soyledigini beyan ve ifade etmi$tir.
Kar;amaklz olarak verilen $U ifadenin ir;erdigi anlamlar nedeniyle emir/er ve kararlar geregince ilgili ki$i sorgulama evrakzyla birlikte gozetim altznda gene/ karargaha gonderilmi$ ve Gustav Gun haklanda
85
itilaj'Devletlerinin Osmanb Kzyz Yerlqimlerine Yaptzklarz Saldmlar yapzlacak muamele il;in Nezaretten izin almmztj idi. 9iinkii Giistav 'm bu
fr1teki yo! gostermesi ve ldm bilir Miisliiman olan bu tjahs1 Jimdiye kadar ne gibi ihanet hizmetlerinde r,:ahtjtlrm1J olmasz, her sabah ve alcyam kasabanm sahil lasunlannda gezintiye r,:zlanas1 da tjU durumda casuslugunu diiJiindiirmektedir. Giin 'iin Kayseri ye uzaklaJtlnlmas1 hakkmda Sadaret 'ten tjiji-e ile a/man telgraf emrine miiteakip BaJkumandanhk Vekdleti 'nin bildirimine atfen 4. Kolordu Kumandanhg1 'ndan gelen Jifre telgrafnamede son bildirime kadar Giin 'iin gonderilmesinin ertelenmesinin nedenleri teblig olundu. Bu Jekilde tabiatly!a Giin gonderilmemiJ ve sonradan Sadaret'ten gelen izinnamede bu Jeldlde cevap yazzlm1Jtlr. Ancak Giistav'm ar,:1k-kapah yazacag1 telgrajiiamelerin sansiir idareleri tarafindan allkonulmas1 dogal iken bu iJin Hollanda Elr,:iligi 'ne yanszyabilmesi ir,:in telgrajhane kaylt ve haberleJmelerini inceledim. 0 giin Avustwya konsolosunun elr,:iligine bir Jifre telgrafname r,:elaniJ oldugunu gordiim. Giistav '1
r,:agzrarak mahirane bir Je!dlde sorgulama sonucunda gerr,:ekten adz ger,:en Jifi·enin onun adma r,:1km1J oldugunu anlad1m. Bir giin sonra konutjma szrasmda bu iJten konu ar,:an konsolosun durumu itiraf etmesi iizerine, Osmanlz Hiikiimeti 'nin tam miittejik hiiki.imet konsolosu olmas1 nedeniyle kendisine soz edilen Jifre ile haber!eJme yetkisinin gerek tarafezz bir uyniktan olsun, gerek bizim gerek Avusturya Hiikiimeti'nin kalben ve nihen kotiiliigiinii isteyen biri oldugu (jiiphesiz olan ve 30 yzl ingiliz Hiikiimeti 'nin maaJ1yla beslenmiJ olan bir kiJiyi haklanda kullanmasmm iiziintii verici o!dugunu soyledim. Fena ha/de mahcup ve piJman olarak kendisinin Jahsen dostu oldugunu ve iyi bir adam kabul ettigi ve tarafszz bir devlet uyrugzmdan olmas1 nedeniyle ifadelerinin Hollanda Elr,:iligi 'ne zilatjtlnlmaszm yazmaktan batjka tarafimdan bir miitalaa eklenmedi Jeklinde baz1 ifadelerde bulundu.
Giistav Giin 'iin tjU durumunu dildcat etmeyi gerelctirecek nedenlerden biri de son zama11larda telefon hatlarma yapzlan saldmlardzr. italya 'nm Avustwya ya savaJ ilan ettigi tarihten beri ko1fez ve limammzza szk szk gelmekte olan diiJman savaJ gemilerinin hemen her gelitjinde Burdur-Antalya telefon hat/an herhangi ar,:zk bir neden olmadan larzlmaya baJlad1. Taldp ve araJtlrmalara ragmen failleri yakalanamadz. Burdur'un Antalya ya dayanak noktas1 olmasz, erzak ve miihimmatm o istikametlerde depo edilmiJ olmas1 nedeniyle firtma, yagmur ve rz"izgiir gibi kazalann hir,:biri olmadan bilhassa savaJ gemilerinin geldigi giinlerde telefon hatlarmm lanlmas1 Jiiphesiz tesadz"ifle ar,:1klanamazd1. Bundan boyle biitz"in bu Jiipheler ve ismail c;avuJ meselesi Antalya 'da da bir ihanet elinin varbgm1 gosteriyordu.
Diger taraflan Rodas 'a gonderdigim ozel memurun, doniiJz"inde verdigi izahattan Mayzs ay1 za,_finda KaJ Kazasl sahilinden 4.000 kadar mevaJi kar,:znlm1J ve kar,:akr,:zhgm devam etmekte oldugunu ogrendim. Zaten
Meis Adasz 'na 5-6 mil mesafede meydana gelmi:; olmasz nedeniyle kar;akr;zhga pek uygun bulunan soz konusu kaza sahillerinden kar;akr;zhga meydan verilmemesi ir;in mi1mki1n olan her onlemi dii:;iindiigiim ve kaymakamhga konu ile ilgili emir/er verdigim gibi merkezdeki fazla riisiimiit memurlarmm da Ka:;' a gonderilip yerle:;tirilmesi zr;m Riisumiit Miidiiriyet-i Umumiyesi'nden emir r;zkartmz:;, inzibat i:;lerini saglamak ir;in de 150 asker gondermi:;tim. Fakat kaza kaymakamzyla Mevki kumandamnm agzrdan almasz ve gev:;eklik gostermesi ve sahil muhafazasma memur efrattan bazzlannm da bu kar;akr;zlzkta ortaklzklarmm ortaya r;zkmasz bu kar;akr;zlzgm nispeten az fakat her halde devamlz oldugunu birr;ok kaynaktan ara:;tzrzyordum. Sahilin her noktasma ozel memur ikame edilemez. Fakat kaymakamm gosterecegi :;iddet ve nilfuzla bu hallerin kesinlikle yasaklamnasz tabii idi. Son giinlere kadar yalmz kar;akr;zhga hamledildigi samlan bu durum/arm casus tertibatzyla da ilgili oldugu dii:;iincesi giir;lii bir :;eldlde ortaya r;zktz. Sayle ki:
Sahillerimize gelen biitiin dii:;man sava:; gemileri ilkonce Meis Adasz 'na geliyor ve ora ile gorii:;me ve temastan sonra sahillerimizi gozetlemeye ba:;lzyordu. Andifli 'deki gozlemcilerimizin her defaki gozlemleriyle anla:;zlan bu olaylarm anlamz bu kez anla:;zlmaya ba:;landz. Haziran 'm
27. giinu limammzza gelen Jan Dark sisteminde fakat biraz daha kiir;uk bir zzrhlz Antalya Kasabasz 'nm dogusundald Baba Burnu 'nu gozetlemi:;, karakolumuza 30 mermi atarak bir neferi yaralamz:; ve telefon hatlarmz tahrip etmi:;tir. Karakol yerin altmda olup mevki de o kadar ta:;lz ve ucradzr ki orada karakolu ve gozlemcileri ve telefon hatlarmz hatta sahile yakla:;arak gozetlense dahi gormek ve anlamak mumkun degildir. Su halde bu gemi buraya gelmeden Meis Adasz 'yla be:; saat devam eden gorii:;mesinden aldzgz bilgilere dayah olarak bombardzman etmi:;tir.
Bundan boyle :;u durumlar ve olaylar her halde buyiik bir ihtimal ile bu livada da casus tertibatz olu:;turulmasma i:;aret etmekte ve bunun da Ka:; sahilinden cereyan eden kar;akr;zlzga refakat etmesi giir;lii bir :;ekilde akla getirmektedir. Bu nedene binaen 10 Temmuz 1915 tarihli :jifre ile kaymakamm degi:;tirilmesini arz ettim.
Ka:; sahiliyle Meis Adasz arasmdaki traflge kesin bir son verilirse tabiatzyla casusluga ve diger ihanete maddi imkiin ve vaszta bzrakzlmamz:; olur. Oraya muktedir, faal bir mevki kumandam tayini ile acz ve gaflette kaymakamla aym olr;iide olan mevki kumandammn degi:;tirilmesi geregi de Mmtzka Kumandanlzgz 'ndan firkaya yazzldz86•
86
hilaf
Devletlerinin Osmanh Kzyz Yerle~imlerine Yaptzklarz SaldznlarTeke Mutasamfligi'nm 27 Subat 1918 tarihinde Dahiliye Nezareti'ne gonderdigi tahriratta da Akdeniz sahillerindeki yerle~im merkezlerinde ya~ayan Rum azmltgm casusluk ve rehberlik faaliyetlerine kar~t almmast zorunlu 6nlemlere ili~kin 6nemli bilgiler verilmektedir.
Tahriratta, Finike'de yakalanan bir casus hakkmda yaptlan derin soru~turma sonucunda, Finike, Demre, Ka~, Andifli ve Kalamaki'de 6nemli bir casus orgiitiiniin a91ga 91kanld1g1 ve bu bolge Rumlannm Meis Adast'nda bulunan Franstzlar tarafma firar ve iltihak edip jandarma, polis ve top9uluk i~lerinde 9alt~t1klannm tespit edildigi ifade edildikten sonra, geceleri kaytklarla adt ge9en yerle~im merkezlerinin sahillerine yana~an bu ki~ilerin bolge halkmm hristiyan olmasmdan da yararlanarak Antalya ve diger bolgelerdeki askeri durum hakkmda bilgi elde ettiklerinin belirlendigi, bu nedenle casusluga hizmet etmek amactyla geride kalanlarm ihanetlerinin 6nlenmesi i9in ba~ka bolgelere sevk edilmeleri istenmektedir.
Demre, Ka~, Andifli ve Kalamaki halkmm aslmda, Ka~ ve Finike sahillerinde eskiden beri bulunmadtklan ve Anadolu'nun eski halkmdan olmadtklarma i~aret edilen tahriratta, bunlann sonradan Adalar, Yunanistan ve Girit taraflarmdan gelen Rumlar tarafmdan siyasi ama9la kurulmu~, hatta katiyen ihtiya9 olmadtgi halde her birinde koy niifusuyla uygun ve denk olmayan biiyiik kiliselere sahip yerle~im merkezleri oldugu, bu nedenle bunlann Osmanlt sahillerinde ne gibi bir ama9 ve maksat takip ettiklerinin ~iiphe btrakmayacak derecede bilinen bir durum olduguna dikkat 9ekilmektedir. Kiliselerin yam stra g69 ettikleri sahillerde perakende ~ekilde meydana getirilen bah9e ve degirmenlerin yine g69men Rumlar tarafmdan 6zel ama9larla tasarruf altma ahndtgt da vurgulanmaktadtr.
Bugiin oldugu gibi gelecekte de herhangi bir hiikiimetle sava~ durumuna ge9ildiginde bunlarm casusluk veya ba~ka yontemlerle aleyhimizde davranacaklan ve ihanete devam edecekleri bildirilen tahriratta, her ne ~ekilde olursa olsun sahillerin bunlardan bo~alt1lmas1 gerektigi, gelecekteki zarar1armm 6nlenebilmesi i9in askeriye tarafmdan iilkenin i9 ktstmlanna sevklerinin zorunlu oldugu ifade edilmektedir. Mutasamfltk, kimlikleri belirlenen firari Rumlann ~ahtslan ve mallan hakkmda Divan-1 Harp tarafmdan i~lem yaptlmasmt, sevk edileceklerden kalan arazilere de Miisliiman1ardan araziye ihtiyact olanlarm yerle~titilmesini istemi~tir87.
2. Saldmlara Kar~1 Miitekabiliyet Esasma Gore Alman Onlemler
87
Osmanh Hillcilmeti itilaf Devletleri donanma ve m;:aklanmn uluslar aras1 sozle~melere tamamen aykm olan bu saldmlanna kar~1 1915 y1h ba~lannda onlem almaya ba~lam1~tJr. iki a~amadan olu~an bu onlemlerin ilki, itilaf saldmlannda ~ehit edilen, esir dil~en ve yaralanan Osmanh vatanda~1 say1s1 kadar Tilrkiye'de ikamet eden itilafuyruklu ilnlil ve itibarh ki~inin bulunduklan yerlerden ba~ka yerlere silrgiin edilmesi88, digeri 15 Mart 1915 tarih ve 5/325691 say1h hilkilmet tezkeresinin "ar;zk :;ehirlerin Franszz ve jngiliz donanmasz tarafindan bombardzman edilmesi sonucu ortaya r;zkacak :;ahsi ve mali hasarlarzn diyet bedellerinin Osmanlz Devleti 'ndeki j,igiliz ve Franszz ekonomik ve mali kurumlarz haszlatzndan tazmini" hilkmilne dayamlarak meydana gelen hasarlann el konulacak mal ve menfaatlerden tazmin ettirilmesidir89•
Hilkilmet, sahil bombard1manlannm ba~lad1g1 1914 Agustos'undan 1915 yih Haziran ayma kadar gei;:en silrede ortaya <;:tkan devlet, vak1f ve ki~ilere ait hasarlann tespiti ve tazmin ettirilmede esas almacak bedellerinin cetvel ~eklinde haz1rlamp gonderilmesi ii;:in 22 Haziran 1915 tarihinde tum sahil vilayetlerine hirer tahrirat gondenni~tir. Valilikler tarafmdan haz1rlanan cetvellerde bombalama ve saldmlardan hasar goren ki~i, mal, e~ya, bina ve deniz nakil arai;:lannm dokilmil hasar bedelleriyle birlikte verilmi~tir. Cetvel ~oyledir90:
Vesika Numaras1
Trabzon Vilayeti
Hasar Miktan (Kurns) I Siirmene ve Arakh Limanlarmda bombard1manlarda hasar
goren 45 adet ozel ticari nakil arac1
I Siirmene ve Arakh Limanlarmda bombard1manlarda hasar goren ozel binalar
2 Trabzon'da hasar goren ozel binalar
7 15 Kanun-u sani bombard1mamnda Trabzon Limam'nda hasar goren I 0 gemi
11 Hopa Kazas1 sahillerinde meydana gelen hasarlar
12 Atina Arder;;en ve Gora'daki hanelerde meydana gelen hasar 13 Atina Giresun, Kastel, Arkotil ve Zarha'daki evlerdeki hasar 14 Atina Denek, Miladis'te meydana gelen hasarlar
3 Sarh Nahiyeli Mehmet Reis'in kay1g1 ve er;;yas1 4 Biiyiik Liman'da batmlan 5 gemi bedeli 5 Tirebolu Limam 'nda batmlan 8 gemi bedeli 6 Gore le Limam 'nda batmlan 4 gemi bedeli
88
BOA, DH.EUM5.:jb, Dos.33, no.2, Lef. l.
89
BOA, DH.EUM5.:jb, Dos.14, no.26, Let: I.
90
BOA, DH.EUM5.:jb, Dos, 14, no.26, Lef.2.
4.237.000 250.000 9.332.500 845.500 5.742.500 484.900 2.160.200 696.900 11.955 21.300 25.630 40.000
hilaf Devletlerinin Osmanh K1y1 Yerle,Iimlerine Yaptlklan Saldmlar
8 Gi:irele Limam'nda batmlan 7 gemi bedeli 354.940 9 Polathane Limam'nda batmlan 26 gemi bedeli 1.165.027
10 Biiyiik Liman'da batmlan 7 gemi bedeli 66.247
15 Ordu kaymakammm gonderdigi cetvel muhteviyatt 54.909
16 Rize Limam'ndaki hasar 475.409
17 Hopa'nm Bucak Koyii'nde Sevki Efendi'nin hane ve e~yast --~7~5~.0~0=0 26.040.417 Canik Livast
18 Samsun Mutasamfmm gonderdigi cetvel muhteviyatt (Ahaliden 11 ~ehit, 7 esir)
Kastamonu Vilayeti
19 Hact Mustafa ve ortaklarmm yolculuk srrasmda batmlan guletleri 19 Hact Mustafa ve ortaklarmm yolculuk strasmda batmlan guletleri 20 Sinop Limam'nda batmlan 7 gemi
21 Sinop maliye veznedanmn hanesi
22 Sinop'ta Tiryakizade Keskin Efendi'nin hanesi 23 Sinop Karantinahanesi
24 Kuyu Suyu Koyii'niin bombardtmam
25 Zonguldak'm 19 Haziran 1915 tarihindeki bombardtmam 26 Zonguldak'm 21 Haziran 1915 tarihindeki bombardtmam 27 Bartm'da 4 gemi
28 Zonguldak'ta <;::okalct Mustafa Oglu Hakkt (~ehit) 29 Zonguldak'ta Kattrc1oglu ibrahim (~ehit)
30 <;::amh ve Alacaagzt maden ocaklart hasan 30 <;::amh ve Alacaagzt (miibalagalz)
31 Ak9a~ehir Limam'nda 3 gemi 32 Kozlu Limam'nda 21 gemi 33 Eregli Limam'nda 26 gemi 34 Zonguldak Limam 'nda 12 gemi 35 Gerze Limam'nda 4 gemi 36 Sinop Limam'nda 7 gemi
37 Zonguldak'm 22 Subat tarihindeki bombardtmam hasan 37 Zonguldak'm 18 Mart tarihindeki bombardtmam hasan 37 Zonguldak'm 2 Nisan tarihindeki bombardtmam hasan 37 Zonguldak'm 25 Mayts tarihindeki bombardtmam hasan 37 Zonguldak'm 12 Haziran tarihindeki bombardtmam hasan 37 Zonguldak'm 19 Haziran tarihindeki bombardtmam hasan 38 Kozlu bombardtmam hasan
39 Bartm Kazas1'na ait hasar (iki ~ehit) 40 Kilimli'deki hasar
41 inebolu Kasabast hasan
42 inebolu gemileri hasan (96 adet, mutasarnjlarm ifadesine gore /03.929 lcuru~) 167.275 48.707 25.000 1.460.300 13.720 11.093 30.430 19.790 120.000 22.200 119.500 725.880 5.483.600 72.000 15.658 531.000 68.200 I 06.485 460.300 1.402.426 369.348 12.000 187.200 28.100 57.000 10.149.820 5.000 108.500 21.600 41.064 137
43 Zongu1dak'taki gemi1erin hasan 44 Cide Kuyusuyu bombard1mam
45 Akc;a~ehir bombard1mam hasan (iki ~ehit 4 yarah)
46 Ereg1i'nin 22 Subat tarihli bombard1manmda hasara ugrayan gemiler ve hane1er
Bo1uLivas1
47 Bolu'da 2 kadm, Akc;a~ehir'de 1 erkek yarah Edime Vilayeti
48 Gelibo1u'da bomba ile 1 erkek 2 kadm ~ehit 50 Tekirdag'da ingiliz denizalt1smm batrrd1g1 6 gemi 51 Tekirdag'da ingiliz denizalhsmm batrrd1g1 2 gemi
51 Tekirdag'da ingiliz denizalt1smm bat1rd1g1 62 numarah ~irket vapuru 52 Gelibolu'da bombard1man hasan
53 Midye'de Ruslarm batrrd1g1 gemi 54 Gelibolu'da bombardtman hasan 55 Gelibolu'da bombard1man hasan
56 Ge1ibolu'da Deveci Hasan Aga'mn hanesi hasan 57 Temmuz'da Tekirdag'daki hasar
<;ata1ca Livas1
58 Karaburun Rus bombardunam hasan istanbul Vilayeti
59 Rumelifeneri Ki:iyii hasan 60 Sile bombard1mam hasan
61 Kilyos'ta hasara ugrayan iki kaytk
Beyrut Vilayeti
68 Hayfa bombardtmam hasan
84 Trab1us~am Limam'ndaki bahkc;1 kay1gmdan 5 esir
85 Merkab Kazas1'nm Banyas ki:iyiindeki bomb.trd1man hasan (Frans1z) Ha1ep Vi1ayeti
83 iskenderun yolunda Hasan'm 5 devesi Adana Vilayeti
81 Mersin Limam'ndaki sebepsiz bombard11nan (Frans1z) 82 Adana'daki tayyare bombard11nanmdan
Teke Livas1 122.000 53.000 122.000 3.848.630 25.861.551 101.000 107.500 521.300 25.000 1.293.590 2.695 169 1.500 78.500 4.873.559 45.786 142.000 347.200 2.500 491.700 56.000 241.230 297.230 507.500 5.485 512.985
hilaf Devletlerinin Osmanlz Kzyz Yerle~imlerine Yaptzklarz Saldzrzlar
78 Finike'nin merkeziyle iki koyiindeki hasar (Frans1z) 79 Teke'nin Andifli Limarn'nda 2 gemi (Frans1z) 80 Finike'deki I gemi (Frans1z)
Medine-i Mlinevvere Muhaflzl1g1 86 Akabe bombard1marn (ingi1iz) 87 A1uca bombard1mam (ingiliz)
88 Hicaz bombard1mam (Bu miktar ahaliye ait olup 55.750.000 kuru~ kale, cami ve mektep ir;:in Karesi Livas1
89 Edremit'in Ihca iske1esi'ndeki yaghane 90 Edremit'in Akr;:ay iskelesi'ndeki hasar (ingiliz) 91 Edremit'in Iltca iske1esi'ndeki hasar (ingi1iz) 92 Edremit'in l11ea iske1esi'ndeki hasar (ingiliz) 93 Edremit'in lhca iskelesi'ndeki hasar (ingiliz) Mente~e Livas1
72 Fethiye'deki depo1arm hasan
73 Giilliik Nahiyesi'ndeki bombard1man hasan (Frans1z) 74 Milas'm Oren Nahiyesi'nde bombard1man hasan 75 Mente~e'nin Gokabild Nahiyesi'nde bombard1man hasan 76 Koycegiz'in Dalaman Nahiyesi'nde bombard1man hasan 77 Mannaris'te gasp olunan 2 gemi
Aydm Vilayeti
62 Aydm Vilayeti sahillerindeki hasar 63 Urla'da tahrip edilen Kmahada Vapuru 63 Urla'da tahrip edilen Beyrut Mesaha Gemisi 64 izmir Karaburun Kazas1 'ndaki hasar 65 Menemen Kazas1 'ndaki hasar 66 Seferihisar Kazas1'ndaki hasar 67 Urla sahilindeki hasar
69 Urla'daki <;:ahca Ki:ipriisii'niin hasan 70 Bodrum'da Frans1z donanmasmm hasan 71 Urla'daki hasar Trabzon Vilayeti Canik Livast Kastamonu Vilayeti Edime Vilayeti <;:ata1ca Livast 64.000 37.000 30.000 131.000 1.207.161 266.000 169.000 1.642.161 600.000 208.360 11.500 112.000 204.500 1.136.360 143.000 90.600 54.000 16.200 680.076 30.000 1.013.876 21.997 300.000 217.000 10.500 6.500 39.060 55.000 4.000 1.670.400 2.324.457 26.040.417 167.275 25.861.551 4.873.559 45.786
istanbul Vilayeti Beyrut Vilayeti Adana Vilayeti Teke Livas1
Medine-i Miinevvere Muhaflzhg1 Karesi Livas1 Mente~e Livas1 Aydm Vilayeti 491.700 297.230 512.985 131.000 1.642.161 1.136.360 1.013.876 2.324.457 64.538.357
Osmanh Hiikiimeti 1907 tarihli uluslar aras1 Lahey Sozle:;;meleri 'ne aykm olan bu saldmlardan zarar goren vatamla:;;lannm magduriyetini giderebilmek amac1yla 29 Agustos 1915 tarih ve 327795/211 no'lu Sadaret. tezkeresi geregince bir komisyon olu:;;turmu:;;tur. Cetvelde de belirtildigi gibi 64.5 milyon kuru:;;u bulan zarann ba:;;ka bir :;;ekilde kar:;;tlanmasmm miimkiin olmamas1 nedeniyle komisyon devletler hukuku kurallan ve 4 no'lu Lahey Sozle:;;mesi'ne ekli nizamnamenin 23. maddesinin H fikrasma aykm olmasma ragmen dii:;;man tebaasmm mallanna ve menfaatlerine el konulmasm1 zorunlu gormii:;;tiir. Ancak el koymamn ileride hakeme ba:;;vuruldugunda veya el konulan mallar geri istendiginde toplu tazminat odenmesine imkan vermemesi ii;in baz1 kurallara gore hareket edilmesi gerektigine hiikmetmi:;;tir. Uyulmas1 gereken kurallar :;;u :;;ekilde belirlenmi:;;tir:
I.
Dii:;;man devletlerin Osmanh Devleti'ndeki vatanda:;;lanmn onemli bir meblag olu:;;turmayacak olan ev e:;;yalanna dokunulm&yacak ancak, Osmanh ve yabanc1 mali kurumlannda emanet :;;eklinde veya ozel kasalarda saklanan nakit ve hisse senetlerine el konulacak, bunlar ii;in sahipleri adma hirer miifredat defteri diizenlenip kuruma makbuz ilmiihaberi verildikten sonra nakitler aynen, hisse senetleri de sati:;; sonrasmda tazminata aynlacaktlf.2. Dii:;;man devletler tebaasma ait tiim ta:;;mmaz mallar zapt olunarak hiikiimet uhdesine gei;irilecek, ancak sattlmay1p ho:;; olanlar kiraya verilecek, me:;;gul olanlann kiralan da hazine tarafmdan almacakt1r. Belde ve kasabalann d1:;;mda bulunup dii:;;man devletler uyruklannm elinde kalmalanna izin verilmeyen i;iftlik vb. gayr-1 menkuller hiikiimet tarafmdan ayn1 fiyatla almabilecektir.
3. Ozellikle Fransa uyruklu Mi:;;el ve Kollos ailesine ait olup hamiline yaz1h hisseleri bulunmamak iizere Osmanh veya dost devletler uyruklanm bir :;;ekilde ilgilendirmeyen Osmanh Fenerleri imtiyazmm fesh edilmesi ve bu :;;ekilde imtiyaz sahiplerine ait iken hiikiimete intikal edecek gayr-i safi gelirlerin 9/l 6'smdan masraflar dii:;;iilerek elde edilecek tahmini ii<;te bir derecesindeki temettuun ve Osmanh Hiikiimet hissesi kar:;;1hk gosterilerek
hi!aj Devletlerinin Osmanlz K1y1 Yerle#mlerine Yaptzklarz Saldzrzlar
Fenerler idaresi ile ilgili ki~ilerden bon;:lamlan 580.000 kiisur lirahk bon;:lanma faiz ve anaparasma mahsuben icra edilmekte olan taksitli i:idemelerin tazminata tahsis edilmesi.
4. Dii~man devletler uyruklu Bonmar~e ve Bigger Magazalan gibi i:inemli ticari kurumlann ve sermayedarlarm, c;:ogunlukla dii~man devletler uyruklarmdan olu~an yararh kurumlarm hiikiimet tarafmdan kontrol altma almarak gelirlerine el konulmas1 ve net has1latmdan qii~man devlet uyruklu hissedarlann ve tahvil sahiplerinin hisselerinin tazminata tahsis edilmesi, isme yaz1h bulunmayan hisse senetleri ve tahviller ic;:in 7 Arahk 1914 tarihli yasaya uygun olarak yaymlanan talimatnamede a91klanan yemin usuliine uyulmas1.
5. Osmanh uyruklulann, dii~man devletler uyruklanna kar~1 borc;:lu olduklan meblagm Osmanh Hiikiimeti tarafmdan tahsil edilerek tazminata tahsisi kapsammda 7 Arahk 1914 tarihli yasaya a~agidaki zeyl eklenmi~tir.
Ek madde:
"Dii~man devletler ve miittefikleri uyrugundan olan adi ve hiikmi ~ahzslara borr;lu bulunan Osmanlzlar borr;lanm maliye hazinesine odeyecekler, borr; odeyen Osmanlz uyruklulara kar~z alacaklzlarm herhangi bir hak talebi kalmayacaktzr. Bu yasa maddesinin
uygulama ~ekli Maliye Nezareti tarafindan talimatla
belirlenecektir. Bu onlemlerle elde edilecek meblag meydana gelen hasarlar incelenip ara~tzrzlmcaya kadar istanbul 'da olu~turulacak bir komisyon tarafindan elde tutulacak, boylece hem dii~man devletler devletler hulatku hiilaimlerine uygun hareket
etmeye zorlanacak, hem de zarara ugramz~ Osmanlz
vatanda~lamunfelaket ve ihtiyar;lan kolayla~tlrzlnu~ olacaktzr. Bu onlemlerin yava~ yava~ veya bir defada almzp almmamasz, hangilerinin oncelikli olarak uygulanmasz Osmanlz Hiikiimeti 'nin takdirindedir"91•
Osmanh Hiikiimeti'nin alm1~ oldugu bu i:inemli karar, basm organlannda da olumlu kar~llanm1~t1r. Tan in Gazetesi 'nin 11 Eyliil 1915 tarihli niishasmda kararla ilgili olarak yaymlanan Siyasiyyat adh ba~yaz1da el koyma karannm
gerekc;:eleri ~u ~ekilde a91klanm1~tir:
"jsabetli Bir karar:
Hiikiimet pek isabetli bir karar almi,$tlr. Dii,$manm insanhk kurallarma ve devletler hulwku hiikiimlerine aykm olarak Osmanh sahillerinin
degi9ik yerlerinde szk szk tekrar ettigi bombardzmanlar sonuczmda
91 BOA,
meydana gelen zararlarzn dii~man uyruklu ma/ ve miilklerle tazmin edilmesi meselesini incelemek ve gerekli kararlarz almak iizere degi~ik bakanlzklara ait ki#lerden olu~an bir komisyon olu~turulmu~tur. Bu komisyonun gorevleri devletler hukuku hiikiimlerine aykzrz olarak meydana getirilmi~ olan hasarlarzn derecesini incelemek ve sonra bu zararlarz dii~man uyruklularzn Osmanlz Devleti ir;erisinde bulunan ma/ ve miilkleriyle tazmin etmek ir;in gerekli onlemleri almaktan ibaret olacaktzr. Osmanlz Hiikiimeti 'nin aldzgz bu karardaki isabet ar;zkllr. Harbin ilk giinlerinden beri biitiin #kdyetlere ve protestolara ragmen dii~man her tarafta ugradzgz hiisranlardan dolayz kzzgmlzk ve iimitsizligini susturmak ir;in ikide bir gelir Osmanlz sahillerinin ar;zk koylerine taarruz ederdi. $urada bir koy, burada bir kasaba, otede tek ba~zna bir kuliibe iki giinde bir kahramanlzgzm masum hedejlere ni~an atmakla ispata r;alz~an bir kruvazoriin giillelerine maruz kalzrdz. Sonra dii~man bazen bununla da kalmayarak eski korsanlzk devrinin vukuatzna benzer hadiseler de ortaya koyardz. Ya birkar; gemici yahut birkar; adalz ~akiyi sandallara bindirip sahillerimize r;zkarzr, koylere hiicum ettirir, yagmaczlzk yaptzrzrdz. Biz bunlara ne kadar ~iddetle itiraz edersek edelim o bildigini yapmaktan vazger;mezdi. Ancak bazz olaganiistii durumlarda gordiigii tazyik iizerine hakkzmzzz teslim etmi~ oldugu gibi Almanya Hiikiimeti 'nin Fransa ~ehirlerine bazz nakdi cezalar koymaszndan sonra sahillerimizdeki e~kzyalzgz durdurmak zorzmda olduklarznz hissetmi~lerdir. Fakat dii~manzn devletler hukuku hiikiimlerine uymamalarzndan ortaya r;zkan hasar ve zarar. #mdiye kadar her ha/de pek onemli bir yekuna ula~mz~tlr. Savunmaszz bir. ~ehir olan Gelibolu 'mm arada szrada dii~man ate~i altznda ugramz~ oldugu zararlar bugiin bu zsszz kasabadaki harap durumu ile her ger;en gaze r;arpacak kadar biiyiik ve etkilidir. Bedbaht Maydos ise yine boyle haktan, insanlzktan haberdar olmayan dii~mamn darbesi altznda kalmz~, yerle bir olmu~tur.
Biitiin bu canice hareketlerin en fazla nefrete deger olan yon ii ise aniden dii~man ate~i altznda yamp kiil olan kasabalar ve koyler ir;inde yiizlerce r;aresizin mahvolmaszdzr. Cogunlukla r;ocuk, kadzn ve ya~lzlardan olu~an bu kurbanlar ani bir tufan altznda kalmz~lar, kimi bir mermi ile parr;alanmz~, enkazz altmda kaldzgz ocagmm ate#eri arasmda kavrulup gitmi~tir. hte insan bu cinayetleri gordiikr;e nefret ve gazapla titremekten kendini alamzyor ve dii~mamn yo/ ar;tlgz bu fecaate kar~z hiikiimetin kayztszz kalmamz~ olmasmz istiyordu. Hiikiimet ir;in ise yapzlacak ~ey ilkonce olagan vasztalara ba~vurmak, sonra da bu vasztalarm sonur; vermedigini goriince kar~zhklzlzga ba~vurmaktl. Osmanlz Devleti boyle pek onemli bir ya~am doneminde bile devletler hukuku ve insanhk hukukuna uymayz, kotiiliige kotiiliikle kar~zlzk vermemeyi kendisi ir;in tek diistur olarak tamdzgz ir;in misliyle kar~zlzk ~zkkzm en kati zorunluluk
itilaf Devletlerinin Osmanlz Kzyz Yerle$imlerine Yaptzklan Saldmlar halinde ba:jvuracaktl. j:jfe sonradan alznan karar bu zorunlulugun gerr;ekle:jmesinden ortaya r;ikiyor.
Bir yildan beri dii:jman uynddarmdan pek r;ogu iilkemizde sevinr;le ve oviinerek dola:jtiklan gibi hatta ma! ve miilklerini de istedikleri :jekilde idare ediyorlardi. Hdlbuki on/arm tabi olduklan hiikiimetler en tabii haklari r;igneyerek bizim vatanda:jlanmizm ya kanlanna girdiler yahut ocaklanm yiktilar. Artlk bu hale son vermek gerekiyordu. Bzmu goz oniine alan hiikiimet nihayet yilalan evleri, sondiiriilen ocaklan ve akitilan kanlan tazmin etmek ir;in bahsedilen onlemlere ba:jvumzaktan ba(fka r;are kalmadigmi gormii(f ve karanm veimi:jtir. Her halde biitiin diem emin olabilir Id devletler hulruku hiikiimlerini tammamak hir;bir vakit bizden r;ilanaml:j, bilakis dii(fmanlar ve ezciimle jngiltere tarajindan
I . . ,,92
ge ml:jtlr •
Hiikilmet bombard1manlar nedeniyle ma] ve can kaybma ugrayan Karadeniz, Ege ve Akdeniz sahillerindeki deniz nakil ara9lan sahiplerinin hasarlanmn %45'inin seferberlik tahsisatmdan aynlan ayhk 10.000 liradan kar~1lanmas1, 90k fakir olup ta~mtr ve ta~mmaz mallan zarar gorenlere de ayhk 1.000 lirayt ge9memek ko~uluyla tazminat odenmesi karanm ahm~ttr93•
Zararlann tazminini ongoren ekonomik kararlann hemen ardmdan, Osmanh Devleti'nde ilcftmet eden iinlii ve itibarh itilaf uyruklulann siirgiin edilmesi uygulamalan ba~lattlmt~ttr. Amerika, ispanya ve Yunanistan el9iliklerine ~ifahi olarak bildirilen ilk uygulamalardan biri, Franstz zabiti kumandasmda Kale'den Meis'e ka9mlan ve Amerikan El9iligi nezdinde siirdiiriilen giri~imlere ragmen serbest b1rak1lmalan saglanamayan 6 erkek ve 1 ktza kar~thk istanbul 'da refah i9inde ya~ayan ve istanbul Polis Miidiiriyet-i Umumiyesi tarafmdan belirlenen Franstz uyruklu 6 erkek ve 1 kadmm <;::orum'a sevk edilmesidir94.
16 Nisan 1916 tarihinde Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Miidiiriyeti'nden Kastamonu Valiligi'ne gonderilen tahriratta bolgeye ula~an bu ki~iler hakkmda dii~man devletler uyruklanna yaptlan muamelenin uygulanmast istenmi~tir. 31 May1s 1916 tarihinde Dahiliye Nezareti 'ne bir tahrirat gonderen Kastamonu Valiligi, konunun Ankara Valiligi'ni de ilgilendirdigi gerek9esiyle Ankara Valiligi'ne de tebligde bulunuldugunu bildirmi~tir95.
<;::orum'a siirgiin edilen ki~ilerin isim, ya~ ve meslekleri ~unlardtr96•
92 Tanin, I 1 Eyliil 1915, s.1; BOA, DH.EUM.5.$b, Dos.14, no.26, Lef.4. 93
BOA, DH.EUM.5.$b, Dos.14, no.26, Lef.5; BOA, HR. HMS. iSO, no.3/1, Lef.24.
94
BOA, DH.EUM.5.$b, Dos.33, no.2, Lef.1,2,3. 95
BOA, DH.EUM.5.$b, Dos.33, no.2, Lef.5.
96
