Metin Alt-Türleri
Üç temel dilsel işlevden yola çıkılarak geliştirilmiş metin ana-türleri görüşü bütün diller için geçerlilik taşımaktadır. Betimleyici, anlatımcı, seslenici nitelikte metinlerin her dilde sayısız örneği bulunabilir. Çeviride gözetilecek temel ilke, kaynak dil metnindeki işlevin ya da işlevlerin çeviri metinde de sürmesi olduğundan, metin ana-türleri, kuramsal yönden sağlıklı bir çı kış noktası sağlayabilir. Bununla birlikte, her metnin iletişimsel yapısının tek işlevle açıklanamazlığı, somut çeviri edimi içindeki çevirmeni, sayısız sorunla karşı karşıya getirecektir. Betimleyici ana-tür kapsamına bir bilimsel deneme yazısı da, kira sözleşmesi de, okul kitabı da, yemek tanımı da girer.
Beaugrande ile Dressler'in (1983) ortak çalışmasında, kimi gelenekselleşmiş metin türlerinin işlevsel bir çizgiden, toplumdaki insan ilişkilerine katkılarına göre, daha alt bölümlemelerde de tanımlanabileceği, böylece dil içinde metin türleri arasında kesin sınırlar çizilemese bile, metinde ağır basan iletinin niteliğine göre, bir ölçüde seçiklik kazanılabileceği belirtilir.
Beaugrande ile Dressler böylece, "betimleyici metinler", "anlatı metinleri",
"tartışma metinleri", "yazın metinleri", "şiirsel metinler", "bilimsel metinler",
"öğretici metinler" gibi türler ayırır, bunların her birinin dilsel işlevini açıklamaya çalışırlar. Sözgelimi, betimleyici metinlerin nesnelerle, durumlarla ilgili bilgimizi genişlettiğini, anlatı metinlerinin eylemlerle olayları belli bir sıralama düzeninde sunduğunu, yazın metinlerinin, gerçek dünyanın karşısındaki bir seçenek olarak bir düşsel dünyayı dile getirdiğini, öğretici metinlerin ilettiği bilginin, bilimsel metinlerin tersine, toplumun o günkü bilgi düzeyini aşmamak zorunda olduğunu, bütün bu metinlerin geleneksel işlevine dayanarak belirtirler. Görüldüğü gibi, Beaugrande ile Dressler'in bölümlemesi, ana-türler bölümlemesinin bir aşama ötesinde, alt türlere yöneliktir.
Daha çok sayıda metin türünün, daha ayrıntılı tanımı, çeviri araştırması için önemlidir. Metindilbilimden çevirinin en çok yararlanabileceği nokta da budur.
Dil içinde öteden beri süregelen metinlerin oluşturduğu birtakım metin gelenekleri vardır. Bu gelenekler metnin, göndergesi olan anlamda, içinde oluştuğu kişilerarası iletişim bağlamında, kendi dilsel biçimsel düzenlenişinde belli kalıplaşmaların, kurallaşmaların ortaya çıkmasından doğmuşlardır.
Buradaki kurallaşma, bireylerin belli metin türlerindeki dil kullanımını yönlendirdiği gibi, iletişim konumunu da belirler. Bir gazetedeki evlenme duyurusunun, Türkçede, İngilizcede, Almancada ya da Japoncada belli bir biçimi, kalıplaşmış kuralları, geleneği vardır. Bununla birlikte, belirttiği anlam, bu dillerin birinden ötekine pek az değişir.
Bir dil içindeki kimi metin gelenekleri tarihsel süreçte belli türler oluştururlar.
Bu gelenekler kendi içlerinde değişikliğe uğrayabilirler. Sözgelimi, Türkçede gazete ölüm ilanlarında "ebediyete intikal", "irtihal" gibi sözcükler, eskiye oranla hiç kullanılmıyor artık, ya da pek seyrek kullanılıyor. Öte yandan,
"ölüm" adını doğrudan doğruya anmamak için bu tür metinlerde hep başvurulan "vefat etti", "kaybettik", "yitirdik", "aramızdan ayrıldı", "Tanrı'nın rahmetine kavuştu" gibi dolaylamalı ifadeler, eskiden olduğu gibi bugün de, bu metinlerin bir özelliğidir. Belli metin türlerinde şemalaşma eğilimi, hep görülen bir durumdur. Buna benzer ayrıntıların çevirmence hem kaynak metin dilinde hem de çeviri dilinde kavranabilmesi, bu diller ardındaki kültürün yeterince tanınmasıyla ilgili bir sorundur.
Kaynak
Göktürk, A. (1994). Çeviri Dillerin Dili. İstanbul: YKY.
