BiLiMveTEKNiK106Ekim 2008
İnci Ayhan inciayhan@yahoo.fr
Sergileyeceği davranışlara ya da yapacağı seçimlere kendi istemiyle karar verebilen biri-nin özgür iradesibiri-nin yüksek olduğunu söyle-riz. Özgür irade kavramının düşün tarihindeki yerini şöyle bir araştırdığımızdaysa, davranış ve kararlar üzerindeki kontrolün ne dereceye kadar mantıklı olduğuna ilişkin tartışmalarla birlikte irdelenmiş olduğunu görüyoruz. Öyle ki filozoflardan bilim insanlarına kadar pek çok düşünür insan davranışlarında iradenin ye-rini özgür seçimlerimizin ardında yatan neden-sonuç ilişkilerine ve doğa yasalarındaki deter-minist (her olayın ardında mantıklı bir neden yattığını savunan fikir) öğelere büyüteç uza-tarak çözümlemeye çalışmış. Her ne kadar toplumlar etik değerler çerçevesinde genellik-le bireyin davranışlarından tamamen bireyin kendisini sorumlu tutsalar da koyu determi-nistler evrendeki her dinamiğin belli etkiler sonucu oluştuğunu öne sürerek özgür irade-den söz bile edilemeyeceğini, kişinin davra-nışlarının dış etkilerle şekillendiğini savun-muşlar. İki zıt kutup arasındaki ölçek boyun-ca gidip gelen felsefik ve bilimsel varsayım-larsa davranışlarımız üzerinde kendi kontro-lümüzün ne kadar olduğuna dair henüz bir fi-kir birliğine varamamış görünüyor.
Konuyla ilgili yapılmış klasik çalışmalar bundan yaklaşık 20 sene öncesinde fizyolog Benjamin Libet tarafından yürütülmüş. Libet deneylerinden bir tanesinde katılımcının önü-ne döönü-nen bir düğme koyarak bu düğmeye is-tediği zaman değmesini, eş zamanlı olarak da düğmeye değmeye karar verdiği ilk anı bildir-mesini istemiş. Deney sürerken Libet’yse, yine katılımcının kafa derisine yerleştirilen elek-trotlar yardımıyla hareket öncesi ve sonrası beynindeki sinirsel etkinliği okumuş. Sizler de fark etmişsinizdir ki bu örnekte, katılımcı düğ-meye istediği zaman değeceğinden hareketin zamanını tamamen kendi iradesine bağlı ola-rak ayarlamış oluyor. Dolayısıyla sonuçlardan özgür iradeye yönelik bir çıkarım yapabilmek
mümkün. Düğmeye basmaya karar verdiği ilk ansa davranışın bilincine ulaştığı anı gösteri-yor: “Düğmeye şimdi basabilirim”. Şekil I’de deney düzeneğini, Şekil II’deyse deneye alı-nan katılımcının beyinsel etkinliğinin grafiğini görüyoruz. Bu grafikte pembe kesik çizgideki 0 anı katılımcının elini düğmeye yönelttiği an. Bu karara ne zaman varmış olduğuna yönelik bildirimi doğrultusunda mavi çizgiyse kolunu hareket ettireceğinin bilincine ulaştığı ana denk geliyor. Ancak ilginç olan yeşil ve mavi çizgiler arasında geçen ve hareket kaslarına komut veren sinirlerin etkinliğini arttırdığı sü-reç. Çünkü öyle görünüyor ki, kişi elini hare-ket ettireceğine karar verdiğini sandığı za-mandan bir miktar önce beyin sinirleri hali-hazırda davranışı başlatmaya hazırlanmış olu-yor. Eğer ki davranışlarımız bilincimize düş-meden otomatik olarak şekilleniyorsa özgür irade gerçekten de özgür olabilir mi?
Libet’nin yaptığı bu deney ve ortaya koy-duğu felsefik soru bugünün sinirbilimci ve psikologlarının da oldukça dikkatini çekiyor. Ancak bilim insanları, Libet’nin bu çıkarımı-na kuşkuyla yaklaşıyor. Çünkü yalnızca be-yinsel etkinlik grafiğine dayanarak bilinçli de-neyim (irade) ve sinirsel etkinlikteki artışa (otomatik) dair herhangi bir neden-sonuç iliş-kisinin kurulamayacağını, üstelik de katılım-cıların sözel bildirimlerinin öznel olduğunu ve güvenilemeyeceğini savunuyorlar. Tartış-mada hangi tarafta yer alacak olursak ola-lım, Libet’nin bu deneyi özgür irade gibi ol-dukça soyut bir kavramın bilimin yöntemle-riyle somut bir şekilde nasıl çalışılabileceği-ne örçalışılabileceği-nek göstermesi bakımından büyük önem taşıyor. Öyle ki bu düzenek halen kimi bilim insanlarınca kullanılıyor. Ancak alan-daki yeni çalışmalar genellikle iradenin öz-gür olup olmadığını sorgulamaktan çok, han-gi beyin bölgesiyle ilişkili olduğunu ortaya çı-karmaya yoğunlaşıyor. Bulguların üzerinde fikir birliğine vardığı bölgeyse ön medyan korteks adını taşıyor. Bilim insanları, bu böl-gedeki etkinliğin davranışlarımız üzerindeki kontrolümüzü belirlediğini düşünüyor. Diye-lim ki eDiye-limizi bir bardağa uzatmak üzereyken birden vazgeçtik. İşte bu vazgeçişimiz bir ses ya da ışık gibi dış bir nedenden değil de ken-di irademiz dahilinde gerçekleşiyorsa beyni-mizdeki ön medyan korteksin devreye girdi-ği düşünülüyor. Araştırma grubundan Prof. Patrick Haggard, bu beyin bölgesinin çok önemli olduğunu ve sosyal varlıklar olarak insanların anlık dürtüleriyle hareket etmele-rini engellediğini söylüyor. Ancak bunu çok yönlü bir bastırma mekanizması olarak gö-rebiliriz. Önümüzde duran bir tabak pastaya elimizi götürürken son anda kendi irademiz-le vazgeçişimiz hem sağlık gibi kişisel, hem de diyetle güzel bir dış görünüme bürünme gibi sosyal bir kaygı taşıyor olabilir.
Sonuç olarak bilim insanları iradenin öz-gür olup olmadığına yönelik henüz bir fikir bir-liğine varmış görünmüyor. Ancak iradeyle iliş-kili beyin bölgelerini çalışan araştırmacılar, bi-reylerin kendi seçimlerine bırakıldığında dav-ranışlarını bastırmaya ne denli yatkın olduk-larını beyin etkinliklerinden okuyarak iradele-rinin yüksek mi yoksa düşük mü olduğuna da-ir çıkarımlarda bulunabiliyorlar.
Kaynaklar:
Brass, M. & Haggard, P. (2007) To do or not to do: The neural signature of self-control. The Journal of Neuroscience. 27(34), 9141-9145.
Haggard, P. (2005) Conscious intention and motor cognition. Trends in Cognitive Sciences. 9(6), 290-295.
ÖZGÜR İRADE
Şekil II: Beyindeki sinirsel etkinlik grafiği (voltaj-zaman)
Şekil I: Libet’nin deneysel düzeneği.
