ÇOCUK VE ERGEN PSİKİYATRİSİ EĞİTİMİ
Koray Karabekiroğlu*, Ayten Erdoğan**, Sabri Hergüner***, Burak Doğangün**, Nuşin Elçi*, Adriana Mihai****
ÖZET
A m a ç : B u ya zıd a , A vru pa ü lkelerin deki p s ik iy a tr i ve ço cu k ve ergen p sik iy a tris i eğitim inin içeriği, s ü resi, y a p ısı, eğitim e seçilm e v e bitirm e k o şu lla n ve eğitim sü recin d e k arşılaşılan sorunların T ürkiye ile k a rşıla ştırıla ra k in celen m esi am açlan m ıştır. Y ö n te m : A vru pa P sik iya tri A sista n la rı F edereasyonu (APAF-European F ederation o f P sych iatric Trainees) üyesi, T ü rk iye’n in d e için d e bu lu n du ğu 21 ü lk e
n in tem silcilerinin hazırladığı v e elek tro n ik p o s ta y o lu y la bize gönderilen, ülkelerin p s ik iy a tri ve ço
c u k p s ik iy a tris i eğitim i h a k k m d a k i veriler in celen m iş, ü lk em izd ek i verilerle k a rşıla ştırılm ıştır. B u lgu lar: P sik iya tri ve Ç ocu k P sik iya trisi eğitim inin sü r e si 4 -6 ,5 y ıl ara sın d a d eğişm ektedir. E ğitim e seçil
m e şe k li bazı ü lkelerde ü lk e g en elin d e b ir sınavla olurken, bazılarında belirli b ir b ek lem e lis te s i o lu ş
tu ru lm aktadır, bazılarında da sın a v sız k a b u l s ö z k o n u su d u r. S ö z k o n u su 21 A vru pa ü lk esi içinde, T ü rkiye ile birlik te 15 ü lk ed e a sista n k a rn e s i (log-book) uygu lam asın a b a şlan m ıştır. D o k u z ü lkede p sik o te ra p i eğitim i zoru n lu olarak eğitim in b ir p a rç a sı iken, T ü rkiye ile b irlikte 12 ü lkede iste ğ e ba ğ lıdır. B irçok ü lkede eğitim s ü r e si için d e p e d iy a tri ro ta syo n u u ygu lan m aktadır. 21 ülkenin 1 2 ’sin d e b itirm e sınavı vardır. T a rtışm a : A vru pa ü lkelerin de p s ik iy a tri v e ço cu k p sik iy a tris i eğitim i, süre, y a p ı, içerik, seçilm e k o şu lla n ve bitirm e sınavı u ygulam ası gib i alanlarda farklı uygu lam alar içerm ek tedir. T ü rk iye’d ek i eğitim süre, y a p ı ve içerik açısın dan A vru pa gen eli ile u yu m lu du r. A n ca k h e n ü z APAF ü yesi ü lkeler ara sın d a p s ik iy a tri ve ço cu k p sik iy a tris i eğitim i s ta n d a rt değildir. B u alan da A v ru p a ülkeleri a rasın da u yu m v e işbirliğinin g elişm esin d e ve u ygu lam ada k arşılaşılan sorunların g i
d erilm esin d e A vru pa Tıp U zm anları Birliği (ATUB-Union o f E uropean M edical Specialities) ve A vru pa P sik iya tri A sista n la rı F ederasyonu (APAF) gib i u lu sla r arası birliklerin rolü oldu kça önem lidir.
A n a h ta r s ö z c ü k le r : Ç ocu k p sik iy a trisi, ergen p sik iy a trisi, eğitim , a sista n lık , A vrupa, Türkiye.
SU M M ARYCH ILD AND ADOLESCENT PSYC H IA TR Y TRAINING IN EUROPEAN COUNTRIES AND TU R K E Y
O b je c tiv e : We a im ed to in vestig a te a n d com pare con ten t, period, stru c tu r e o f p s y c h ia tr y a n d child a n d a d o le sc e n t p s y c h ia tr y training a m o n g E uropean cou n tries a n d Turkey; con dition s to s ta r t a n d to finish th e train in g a n d p ro b le m s lived du rin g training. M e th o d : D a ta is co llected from 21 E u rope
an cou n tries in clu d in g Turkey, via E u ropean F ederation o f P sych iatric Trainees- EFPT d elegates o f each country, who s e n t u s electronic m a ils for ou r specific q u estio n s a b o u t p s y c h ia tr y a n d ch ild a n d a d o le sc e n t p s y c h ia tr y train in g in th eir cou n tries. R e s u lts : Total p s y c h ia tr y a n d ch ild a n d a d o lescen t p s y c h ia tr y train in g p e rio d is b etw een 4 a n d 6 .5 y e a rs . To sta rt, so m e cou n tries h a ve a n a tio n a l exa
m ination, w hereas so m e do n o t a p p ly a n y exam ination a n d so m e h a ve w aitin g lists. In clu din g Tur
key, fifteen cou n tries a m o n g 21 h a d s ta r te d to u se “log-books". In n in e cou n tries p sy c h o th e r a p y tra in in g is com pu lsory, b u t in th e o th e r 12 countries, lik e Turkey, i t d ep en d s on y o u r d ep a rtm en t. M ost o f th e cou n tries h a ve p e d ia tric s training in clu ded. Twelve o f 21 c o u n try h a v e exam ination to finish th e specializiation. D is c u s s io n : P sy c h ia try a n d ch ild a n d a d o le sc e n t p s y c h ia tr y train in g am on g E u ropean cou n tries h a ve several differences on con ten t, stru ctu re, p e rio d a n d con dition s to s ta r t a n d to finish. T u rk ey h a s a sim ila r train in g w ith gen eral application in E u rope in term s o f stru ctu re, con
te n t a n d period. H owever, p s y c h ia tr y a n d ch ild a n d a d o le sc e n t p s y c h ia tr y train in g in th e m e m b e r co u n tries o f EFPT are n o t sta n d a rd ize d a n d h a rm o n ized y e t. The role o f Union o f E u ropean M edical S pecialities (UEMS) a n d EFPT on h arm on ization , coordination a n d reso lvin g th e p ro b le m s in a p p lication am o n g E u ropean co u n tries is v e ry im portan t.
K e y w o rd s: Child p sy c h ia try , a d o le sc e n t psy c h ia try , training, trainee, E urope, T u rk ey
GIRIŞ
Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi (ÇEP) bilim dalı ve bu alandaki uzm anlık eğitimi, genel yapı yönün
* A raş. Gör. Dr., M arm ara Üniv. Tıp Fak. Çocuk Ruh Sağlığı ve H astalıkları A nabilim Dalı, İstanbul.
** A raş. Gör. Dr., İstanbul Üniv. C errah paşa Tıp Fak., Çocuk Ruh Sağlığı ve H astalıkları A nabilim Dalı, İstan bul.
*** A raş. Gör. Dr., İstanbul Üniv. İstanbul Tıp Fak., Ço
cuk Ruh Sağlığı ve H astalıkları A nabilim Dalı, İstanbul.
**** Uzm. Dr., Tg. M ures Üniv. Tıp Fak., P sikiyatri A nabilim Dalı, Rom anya.
den 20. yüzyılın ikinci yarısında şekillenmeye başlamıştır. Bu süreç, tüm dünyaya, özellikle A vrupa ülkelerine paralel olarak Türkiye'de de hızlı bir şekilde gelişmeye devam etmektedir.
Çocuk ve ergen ruh sağlığı ve hastalıkları alanı, kapsamı, gereksinimleri ve toplum sal etkinliği tüm dünyada ve ülkem izde hızla genişleyen, toplum sal ve bireysel açıdan tüm biyolojik, psi
kolojik ve sosyolojik bilim dalları ile doğrudan
Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı D ergisi : 11 (2) 2 0 0 4
etkileşen bir bilim dalıdır.
Yine tüm dünyaya paralel olarak ülkem izde de bu alanda yetişen uzm an sayısının hızla artması gündem dedir. "Bilgi kaynakları ve kapsam ı ge
nişleyen bu alanın ve büyük bir ivmeyle artan bilgi ve beceri birikim inin yetişen bilim adam la
rına doğru, kapsamlı ve etkin bir şekilde aktarı
labilmesi" en öncelikli ele alınması gereken gün
dem m addelerinden birini oluşturm aktadır.
Çocuk ve ergen psikiyatrisi, A vrupa Tıp Uzm an
ları Birliği (ATUB -Union of European Medical Specialities) tarafından, 18 yaş altı çocuklarda uzm an hekim tarafından tıbbi yöntemler, stan
dartlar ve yaklaşımlar ile ruh sağlığı sorunları
nın önlenmesi, tanı konması ve, tedavisinin uy
gulanm ası olarak tanım lanm ıştır (ATUB 2001).
A vrupa Tıp Uzmanları Birliği - Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi ve Psikoterapisi Birimi (ÇEPP- Child and Adolescent Psychiatry & Psychotherapy Section), ÇEP uzm anlık eğitim inde kişinin yeter
li olabilmesi için dört yıl ÇEP ve bir yıl da erişkin psikiyatrisi eğitiminin olması gerektiğini öner
mekte ve gelecek dönem uzm anları için ise en az bir yıl seçmeli pediatri eğitimini önermektedir.
Türkiye'de ilk olarak 1973 yılında Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanlığı, psikiyatri uz
m anlığından sonra iki yıllık yan dal uzmanlığı olarak düzenlenmiş, 1990 yılından sonra 4 yıllık ana dal uzmanlığı şekline getirilmiştir (Polvan, 2000). Ülkemizde çocuk ve ergen ru h sağlığı bi
lim dalının gelişimi üzerine yapılan çalışmaların ilk olarak 1960'larda başladığı düşünülürse, Av
rupa ile karşılaştırıldığında yaklaşık 30 yıllık bir gecikm eden söz edilebilir (Baysal ve Gökler 1996). 2003 yılı sonrası bu sürenin 5 yıla uzatıl
ması gündem dedir.
G ünüm üzde Türkiye'de 17 üniversitede ÇEP uz
m anlık eğitimi, yaklaşık 90 uzm anlık öğrencisi ile devam etmektedir. 1995 verilerine göre Tür
kiye'de toplam 30 uzm an ve 42 araştırm a görev
lisinin bulunduğu düşünülürse (Baysal ve Gök
ler 1996), son 8 yılda toplam uzm an ve araştırma görevlisi sayısı yaklaşık 2,5 kat artmıştır. Ancak bu sayı A vrupa ülkeleri ile karşılaştırıldığında halen yetersizdir. A vrupa'da 1990 yılı verilerine göre 9000 ÇEP uzm anı ve 120 eğitim veren kuru
luş bulunm aktadır. ATUB-ÇEPP birimi bu sayı
yı A vrupa için çok düşük bularak sayının artırıl
masını önermektedir.
1990 yılında kurulan Çocuk ve Gençlik Ruh Sağ
lığı Derneği, ATUB-ÇEPP birim inde Türkiye ÇEP uzm anlık alanını temsil etmektedir. Avrupa ülkelerinde gündem de olan uzm anlık eğitimleri
nin niteliği, içeriği ve ülkeler arası uyum u üzeri
ne çalışmalarda asosiye üye olarak Türkiye de yer alm aktadır. Avrupa topluluğu uzm an he
kimler bölüm ünün Ağustos 1993'teki toplantı
sında alm an ortak kararla bu uzm anlık dalının
"Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları"
olarak ifde edilmesi kararlaştırılmıştır (Baysal ve Gökler 1996).
1992 yılında, A vrupa ÇEP uzm anlık eğitimi bağ
lam ında çalışmak üzere, 16 A vrupa ülkesi psiki
yatri ve ÇEP uzm anlık öğrencileri tarafından A vrupa Psikiyatri Asistanları Federasyonu'nun (APAF-European Federation of Psychiatry Tra
inees ) temeli oluşturulm uş, 1993 yılında resm en kurulm uştur. APAF bağımsız bir kuruluş olup, A vrupa Psikiyatri Birliği (European Board of Psychiatry) ve A vrupa Çocuk ve Ergen Psikiyat
ri Birliği (European Board of Child and Adoles
cent Psychiatry) tarafından tanınm aktadır. Üye olmak için ülke asistan kom isyonu temsilcisinin APAF'nin yıllık toplantısına üst üste iki yıl katıl
ması gereklidir. APAF'nin amaçları ve işlevleri (1) Uzmanlık eğitimi alan kişilerin diğer ülkeler
deki uzm anlık eğitiminin farklılığını, katkılarını paylaşabilecekleri bir forum oluşturm ak; (2) Bü
tün A vrupa ülkelerinde asistan kom isyonu orga
nizasyonunu sağlayarak, ulusal ve A vrupa psi
kiyatri eğitim standartlarının belirlenmesinde asistanların da söz hakkını sağlamak; (3) Psiki
yatrinin tüm dallarının görüş ve düşüncelerini temsil etmek ve geliştirmek; (4) Asistanların so
runlarına çözüm oluşturarak eğitimin niteliğini artırmak; (5) Avrupa sınırları içinde psikiyatrik tedavinin niteliğini en üst düzeye ulaştırmak; (6) Psikiyatri eğitiminin yapısına ilişkin ülkeler ara
sı uyum u sağlam ak olarak özetlenebilir (Mihai 2002, Minutes 2002, M inutes 2003).
Türkiye, 2000 yılından başlayarak APAF'ye psi
kiyatri ve çocuk psikiyatri asistanları temsilcile
rinin katılımıyla resm en üye olmuştur. Bu katı
lım, 2002 yılından sonra her yıl, ulusal ÇEP kongresi'nde asistanların oylaması ile belirlen
mektedir. 2003 yılında Türkiye 2005 yılı başkan
lığına seçilmiştir ve bu bağlam da 2005 yılında 13. APAF yıllık toplantısı İstanbul'da yapılacak
tır. Ayrıca, 2001 yılında Ege Üniversitesi ÇEP Asistanı Dr. Burcu Özbaran ve 2004 yılında M ar
m ara Üniversitesi ÇEP asistanı Dr. Koray Kara- bekiroğlu APA F'nin ATUB-ÇEPP gözlemcisi olarak seçilmiştir.
Türkiye'de Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Derne
ği Asistan Komisyonu 2003 yılında kurulm uş olup, APAF ile ilişkilerde 2003 yılından başlaya
rak bu komisyon görev almaktadır.
Bu çalışmada, A vrupa ülkelerindeki psikiyatri ve ÇEP eğitiminin içeriği, süresi, yapısı, eğitime seçilme ve bitirm e koşulları ve eğitim sürecinde karşılaşılan sorunların Türkiye ile karşılaştırıla
rak incelenmesi amaçlanm aktadır.
YÖNTEM
A vrupa ülkelerindeki ÇEP uzm anlık eğitimine ilişkin verilere ulaşm ak amacıyla APAF ve Dün
ya Genç Psikiyatristler ve Psikiyatri Asistanları Birliği (World Association of Young Psychiat
rists and Trainees) üyelerine elektronik posta ile ulaşıldı. Ayrıca 2004 yılında İngiltere, Cambrid- ge'de APAF yıllık toplantısında ülkelerin çocuk psikiyatrisi temsilcilerinin verileri yeniden de
ğerlendirdi.
Yazarlar tarafından hazırlanan soru form unda şu sorular yer aldı: (1) Ülkenizde ÇEP uzm anlık eğitim süresi (2) Ülkenizde psikiyatri uzm anlık eğitim süresi (3) Ülkenizde ÇEP uzm anlık eğiti
mi süresi içerisinde yer alan rotasyonlar ve süre
leri (4) Ülkenizde ÇEP uzm anlık eğitimi psikote
rapi eğitimini içeriyor m u, zorunlu m u (5) Ülke
nizde ÇEP uzm anlık eğitiminde, asistan karnesi uygulam ası var mı (6) Ülkenizde ÇEP uzm anlık eğitimine başlarken giriş sınavı var mı, koşulları ne (7) Ülkenizde ÇEP uzm anlık eğitimini bitirir
ken sınav var mı, koşulları ne (8) Ülkenizde ÇEP uzm anlık eğitimi ile ilgili eklemek istediğiniz bilgiler
Bu araştırm a kapsam ında Türkiye'nin de içinde b ulunduğu 21 Avrupa ülkesi ÇEP Asistan tem silcilerinden olum lu yanıt alındı ve ülkelerine ilişkin bilgilere ulaşıldı. Ayrıca bu alandaki ya
zın gözden geçirildi.
BULGULAR
A vrupa Birliği ülkeleri arasında da belirgin ol
m ak üzere, A vrupa'da ÇEP eğitimi belirgin çe
şitlilik ve farklılıklar içermektedir. Psikiyatri ve Çocuk Psikiyatrisi eğitimi süresi 4-6,5 yıl arasın
da değişm ektedir. Ancak bir ülkede eğitim süre
sinin bir yıl gibi kısa bir süre oluşu dikkat çekici
dir (Beyaz Rusya). 21 ülkeden ikisinde (İspanya, Letonya) Çocuk Psikiyatrisi eğitimi ve uzm anlı
ğı bulunm am aktadır, altı ülkede ise (Avusturya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda ve Polonya) ÇEP eğitimine psikiyatri uzmanlığı sonrasında başlanabilmektedir. Bazı ülkelerde ÇEP uzm an
lık eğitimine seçilme şekli ülke genelinde bir sı
navla olurken, bazılarında belirli bir bekleme lis
tesi oluşturulm aktadır, bazılarında da sınavsız kabul söz konusudur. Türkiye'nin de içinde yer aldığı 15 ülkede asistan karnesi (log-book) uygu
lam asına başlanmıştır. Dokuz ülkede psikotera
pi eğitimi zorunlu olarak eğitimin bir parçası iken, Türkiye ile birlikte 12 ülkede isteğe bağlı
dır. Rotasyon yerleri ve süreleri ülkeler arasında büyük değişkenlik göstermektedir, bazı rotas
yonlar isteğe bağlı, seçmeli olarak uygulanm ak
tadır. Birçok ülkede pediatri rotasyonu eğitim süresi içinde u ygulanm aktadır. 21 ülkenin 12'sinde bitirm e sınavı vardır.
Aşağıda yer alan bazı ülkelere ilişkin bilgiler 1997 yılında yayım lanan kaynaklardan alınmış
tır (Aggernaes ve Lindhardt 1997, Caldicott ve Dean 1997, Christodoulou 1997, Doesschate ve Schudel 1997, Dric 1997, Furlan 1997, Gomez ve Angosto 1997, Hagemo ve Wisloff 1997, Hoha- gen ve ark. 1997, Konig 1997, Lievens 1997, N u nes 1997, Pylkkanen ve Salokangas 1997, Svard 1997). Daha sonra tüm veriler ülkelerinin çocuk psikiyatrisi asistan temsilcileri tarafından yeni
den değerlendirilip, gerekli düzeltm eler yapıl
mıştır (Dr. Susanne Seisenbacher (Avusturya), Dr. W inny Ang (Belçika), Dr. Mie Bonde (Dani
marka), Dr. Jep İvarinen (Estonya), Dr. Paul Ba-
Tablo 1: A vrupa Ülkeleri ÇEP Uzmanlık Eğitimi Karşılaştırmalı Tablosu
ÇEP eğt Psk eğt Psk Ç.Nöro Pediatri Psikotx A sistan Giriş Bitiş
Ü lkeler süresi süresi rotas rotas rotas Eğitim i Karne Sınavı Sınavı
(A) (B) (C) (D) (E) (F) (G) (H) (I)
1. A lm anya 60 60 + / - - + / - + - - +
2. A vusturya* 60 48 48 - - - + - +
3. Belçika 60 60 12 + / - + / - - + - -
4. Beyaz R usya 12 12 3 - - - + - +
5. D anim arka 60 60 1 - + + + - -
6. Estonya 48 48 12 + + - + + +
7. F inlandiya 66 66 ? ? ? + + - +
8. Fransa* 60 48 48 + / - + / - - - + +
9. H ollanda* 54 54 ? - + + + - + / -
10. İngiltere* 72 72 36 - + + + + -
11. İrlanda* 72 72 36 - + - + + -
12. İspanya** - 48 k - - - - - -
13. İsveç 60 60 12 - + + - - -
14. İtalya 60 48 + / - + / - + / - + / - + + +
15. Letonya** - 48 - - - - - - -
16. N orveç 66 60 12 - + + + - -
17. Polonya* 84 60 60 + / - + + + + +
18. R om anya 60 60 6 + + - + + +
19. Slovakya 48 48 - - + - + - +
20. T ürkiye 60 60 18 + - - + + +
21. Y unanistan 54 63 18 + - - - - +
A: ÇEP toplam eğitim süresi (ay); B: Psikiyatri uzmanlık eğitim süresi (ay); C: ÇEP uzmanlığı süre
since psikiyatride geçirilen süre (ay); D: Çocuk Nöroloji rotasyonu var/yok; E: Pediatri rotasyonu var/yok; F: Zorunlu psikoterapi eğitimi var/yok; G: Asistan karnesi uygulaması var/yok; H:
ÇEP uzmanlık eğitimine başlama sınavı var/yok; I: ÇEP uzmanlık eğitimini bitirme sınavı var/yok
* Bu ülkelerde ÇEP bir üst uzmanlıktır.
** Bu ülkelerde ÇEP uzmanlık eğitimi bulunmamaktadır.
in (Fransa), Dr. Alzira Cibeira Vázquez (İspan
ya), Dr. Andreas Rousseau (İsveç), Dr. Umberto Volpe, (İtalya), Dr. Robert Klotins (Letonya), Dr.
Ingvild Brunborg M orten (Norveç), Dr. Maria Pop (Romanya), Dr. Boris Bodnar (Slovakya), Evi Taguli (Yunanistan).
Almanya
A lm anya'da 1970'lere kadar genel psikiyatri sis
temi hakkında genel bir hoşnutsuzluk söz konu
suydu. 1975 yılından sonra politikacılar ve psiki
yatri uzm anları biraraya gelerek 'psikiyatrik equete' olarak isimlendirilen sistemi kurm uşlar
dır (Hohagen ve ark. 1997). Bu sistemle, psiki
yatri bölümleri genel hastaneler içine alınarak yatak sayısı azaltılmıştır. Daha sonra yapılan d ü zenlemelerle psikiyatri eğitimi içinde psikotera
pi eğitimi, sosyal ve biyolojik psikiyatri eğitimi gibi eğitimin temel parçası olmuştur. Psikiyatri ve ÇEP uzm anlık eğitimi 5 yıl olarak uygulan
m aktadır. Sosyal psikiyatri, tanısal değerlendir
me, adli psikiyatri, farm akoterapi eğitimleri ve
rilmektedir. Bunun yanı sıra 100 saatlik kuram sal psikoterapi eğitimi ve iki aşamalı uygulam a
lı psikoterapi eğitimi alınmaktadır. Ayrıca, 120 saatlik psikodinam ik veya bilişsel-davranışçı te-
rapi oturum larını içeren dört oturum un birinde süpervizyonun verildiği "birincil yöntem " ve yi
ne dört oturum un birinde süpervizyon verilme
si gereken 80 saatlik "birlikte uygulanan terapi"
(co-therapy) eğitimi ya da ayrı bir seçenek olarak seçilebilecek 100 saatlik olgu sunum una katılma
yı içeren "ikincil yöntem " uygulanm aktadır.
ikincil yöntem psikodinam ik psikoterapi, biliş- sel-davranışçı psikoterapi ve bireysel psikotera
pi oturum larını içermektedir. Gerek ÇEP gerek
se erişkin psikiyatrisi uzm anlık eğitimi sırasında asistan karnesi uygulam ası zorunlu olmamakla birlikte, asistanlar katıldıkları eğitim program la
rının bitirm e belgelerini almak zorundadırlar.
Uzm anlık eğitimi giriş sınavı olarak tıp fakültesi bitimindeki derecelendirm e dışında özel bir sı
nav bulunm am akla birlikte, uzm anlık eğitimi bi
tişinde sözlü sınav uygulanm aktadır.
Avusturya
Psikiyatri uzm anlık eğitimi, tıp fakültesi m ezu
niyeti sonrası dört yıl olarak uygulanm aktadır.
ÇEP eğitimi ise, psikiyatri uzm anlığından sonra iki yıl üst uzm anlık şeklinde yapılm aktadır. Ge
lecek yıl içinde ÇEP eğitiminin ayrı bir uzm anlık eğitimi olarak uygulanm ası planlanm aktadır.
Psikiyatri eğitimi içinde bir yıl nöroloji, bir yıl iç hastalıkları rotasyonu uygulanm aktadır. Psiko
terapi eğitimi zorunlu olarak bulunm am aktadır.
Asistan karnesi uygulam ası bulunm akta, uz
m anlık eğitimine girişte sınav bulunm am akta
dır. Eğitim süresi bitim inde ise zorunlu bir sınav uygulam ası bulunm aktadır.
Beyaz Rusya (Belarus)
Psikiyatri ve ÇEP eğitimi tıp fakültesi m ezuniye
ti sonrası bir yıl olarak belirlenmiştir. ÇEP eğiti
mi üç ay erişkin psikiyatrisi ve narkoloji, ayrıca iki ay psikoterapi eğitimini kapsar. Psikoterapi eğitimi b unu n dışında zorunlu olarak bulunm a
m aktadır. Asistan karne uygulam ası bulunm ak
tadır. ÇEP ve psikiyatri eğitimine girişte sınav uygulam ası bulunm am akta, bir kurul ile hangi uzm anlık dalının seçileceği tartışılm aktadır. Eği
tim süresi bitim inde yine zorunlu bir sınav uy
gulam ası bulunm am aktadır.
Belçika
Belçika'da psikiyatri uzm anlık eğitimi süresi beş yıldır. ÇEP uzm anlık eğitimi süresi de beş yıldır.
Uzmanlığa giriş sınavı yapılmam aktadır. ÇEP uzm anlık eğitim inde 36 ay ÇEP eğitimi ile seç
meli olarak uygulanan rotasyonlar yer alır ve bu rotasyonlar nöroloji, erişkin psikiyatrisi, pediatri veya nörofizyoloji bölümlerini kapsam aktadır.
Psikoterapi eğitimi isteğe bağlıdır. Asistan kar
nesi uygulam ası bulunm aktadır. Uzmanlık eğiti
mi bitirm e sınavı uygulanm am aktadır. Ancak uzm anlık eğitiminin ikinci yılında kuram sal bil
giyi ölçen bir sınav yapılmaktadır.
Şekil 1 : Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Eğitim Süreleri (ay)
Not: Süreler tıp doktoru olduktan sonra, çocuk psikiyatrisi olabilmek için gerekli en kısa süreler olarak alınmıştır (Yani üst uzmanlık olarak uygulanan ülkelerde ÇEP uzmanlığı için gerekli süre daha uzun olmaktadır). İspanya ve Letonya'da ÇEP uzmanlık eğitimi verilmemektedir. Beyaz Rusya'da eğitim süresi bir yıl gibi oldukça farklı bir süre olduğundan grafikte yer almamaktadır.
Danimarka
D anim arka'da çocuk psikiyatrisi 0-15 yaş gru
bundan, ergen psikiyatrisi ise 15-18 yaş grubun
d an sorum ludur. ÇEP uzm anlık eğitimi ve psiki
yatri uzm anlık eğitimi süresi altı yıldır. Ancak bu yıl içerisinde beş yıla indirilmesi hedeflen
miştir. Uzmanlık eğitimine giriş ve bitirm e sı
navları uygulanm am aktadır. Bir ay erişkin psiki
yatrisi ve bir ay pediatri rotasyonları uygulam a
sı vardır. Psikoterapi eğitimi temel bilginin edi-
nilmesi açısından zorunludur. Bu zorunlu psiko
terapi eğitimi içersinde 45'er dakikalık 60 otu
rum bireysel terapi (en çok iki hasta), 45'er daki
kalık 10 oturum aile terapisi (en çok iki aile) ve 60 saat süpervizyon eğitimi bulunm aktadır. Ay
rıca 60 saatlik kuram sal eğitim, öğretim üyeleri tarafından verilmektedir. Asistan karnesi uygu
laması yeni başlamıştır.
Estonya
Estonya'da psikiyatri ve ÇEP uzm anlık eğitim süreleri dört yıldır. Uzmanlığa giriş sınavı yazılı ve sözlü iki bölüm den oluşm aktadır. Yazılı sı
nav; nöropsikiyatri içeriklidir. ÇEP rotasyonları;
altı ay acil psikiyatri, beş ay erişkin psikiyatrisi poliklinik, dört ay çocuk nörolojisi, üç ay farklı pediatri bölümleri ve 26 ay çocuk ve ergen psiki
yatrisi eğitim inden oluşm aktadır. En az iki psi
koterapi (özellikle bilişsel-davranışçı terapi ve aile terapisi) yaklaşımı hakkında temel bilgi al
m ak zorunlu tutulm uştur. Asistan karnesi uygu
laması bulunm aktadır. Her altı ayda bir bölüm başkanına klinik ve kuram sal çalışmalar hakkın
da özet bilgi sunulm aktadır. Ancak uzm anlık eğitimi bitirm e sınavı yapılmam aktadır.
Finlandiya
Finlandiya'da psikiyatri ve ÇEP uzm anlık eğiti
mi süresi 5,5 yıldır. Ergen Psikiyatrisi ve çocuk psikiyatrisi birbirinden bağımsız uzm anlık alan
larıdır. Psikoterapi eğitimleri zorunlu olarak ve
rilmektedir. Asistan karnesi uygulam ası yapıl
m aktadır. Uzmanlık eğitimine başlarken sınav bulunm am akta, bitirm e sınavı yapılm am akta
dır.
Fransa
Fransa'da psikiyatri uzm anlık eğitim süresi dört yıldır, ancak kısa süre içerisinde beş yıla çıkacak
tır. ÇEP uzm anlık eğitimi, psikiyatri uzm anlık eğitimi içinde ortak bir eğitim program ı sonrası verilmektedir. O rtak eğitim program ı içerisinde
"altı aylık" 8 adet rotasyon yer almakta; bunların en az dördü erişkin psikiyatrisi içinde ve en az ikisi çocuk ve ergen psikiyatrisinde geçirilmek
tedir. Kalan 12 aylık süre serbest rotasyon olarak
(nöroloji, dahiliye, pediatri ya da çocuk-ergen psikiyatrisi ya da erişkin psikiyatrisinde) değer
lendirilmektedir. "Tıpta Uzm anlık Sınavı" ile merkezi bir sistemle seçim yapılarak bu eğitime başlanır. Psikoterapi eğitimleri zorunlu değildir, am a önerilmektedir. Asistanlar genellikle özel olanakları ile bu eğitimi almaktadırlar. Asistan karnesi uygulam ası başlamamıştır. Bitirmek için sözlü bir sınav ve tez yapılması gereklidir. Aka
dem ik jüri tarafından bu sınav sonrası psikiyatri uzmanlığı onaylanır.
Şekil 2: ÇEP Uzmanlık Eğitimi Süresince Psikiyatride Geçirilen Süre (ay)
Not: Verileri uygulanabilir ya da net olmayan ülkeler grafik dışında tutulm uştur.
Hollanda
H ollanda'da ÇEP uzmanlığı, erişkin psikiyatrisi uzmanlığı üzerine yan dal olarak seçilmektedir.
Uzm anlık eğitimine giriş; eğitim hastanelerinde
ki yerel komitelerle yapılan 2-3 görüşm e sonu
cunda olabilmektedir. Psikiyatri uzm anlık eği
tim süresi 4,5 yıldır. Bu süre 2-3 yıl erişkin psiki
yatrisi eğitimi, altı ay sosyal psikiyatri ve bir yıl nöroloji, dahiliye ya da ÇEP alanlarından birini kapsam aktadır. ÇEP uzm anlık eğitimi, erişkin psikiyatrisi uzmanlığı üzerine iki yıl yapılm akta
dır. ÇEP eğitimi süresince mutlaka; dikkat eksik- liği/hiperaktivite bozukluğu, psikoz, genel psi
kiyatrik bozukluklar ve gündüz hastanesi bö-
lüm lerinde çalışılmaktadır. Psikiyatri uzm anlık eğitimi süresince en az 50 oturum u içeren iki farklı psikoterapi alanında eğitim almak zorun
ludur. ÇEP uzm anlık eğitiminde ise tüm ünde süpervizyon alm ak zorunlu olmak üzere; yedi psikoterapi alanından en az ikisinde eğitim alın
m aktadır. Asistan karnesi uygulam ası bulun
m aktadır. Uzmanlık eğitimi bitirm e sınavı zo
runluluk olmamakla birlikte, ülke çapında eği
tim sürecindeki kişisel gelişmeyi ölçen merkezi sınav uygulam ası bulunm aktadır.
İngiltere
İngiltere'de ilk 3 yıl ortak eğitim verilmektedir, çocuk psikiyatrisi uzmanlığı için üç yıl daha eği
tim alınmaktadır. Erişkin psikiyatrisi uzm anlık eğitimi ise en az altı yıldır. Psikoterapi eğitimi zorunlu olarak verilmektedir. Asistanların kul
landığı bir karne bulunm aktadır. Asistan eğiti
m inin başlangıcında zorunlu bir sınav olmasına karşın bitirirken bir sınav bulunm am aktadır.
İrlanda
İrlanda'da ilk üç yıl ortak eğitim verilmektedir, çocuk psikiyatrisi uzmanlığı için üç yıl daha eği
tim alınmaktadır. Erişkin psikiyatrisi uzm anlık eğitimi ise en az 6-7 yıldır. Psikoterapi eğitimi kuram sal olarak zorunlu olmakla birlikte uygu
lam ada yeterince gerçekleşememektedir. Asis
tan karnesi uygulam ası bulunm aktadır. Asistan eğitim inin başlangıcında zorunlu bir sınav olma
sına karşın bitirirken bir sınav bulunm am akta
dır.
İspanya
İspanya 'da ÇEP uzm anlık eğitimi bulunm a
m aktadır. Psikiyatri uzm anlık eğitimine giriş;
eğitim hastanelerindeki yerel komitelerle yapı
lan 2-3 görüşm e sonucunda olabilmektedir. Psi
kiyatri uzm anlık eğitim süresi dört yıldır. Dört ay iç hastalıkları- nöroloji, altı ay çocuk-ergen psikiyatrisi, üç yıl erişkin psikiyatrisi rotasyonla
rını kapsam aktadır. Psikiyatri uzm anlık eğitimi süresince zorunlu psikoterapi eğitimi bulunm a
m aktadır. Asistan karnesi uygulam ası vardır.
Asistanlık eğitimine başlam ak için yapılan ulu
sal bir sınavda alm an p uan ve üniversitedeki not ortalaması toplanıp merkezi bir yerleştirme ya
pılm aktadır. Uzmanlık eğitimi bitirm e sınavı bu lunm am aktadır.
Şekil 3: Zorunlu psikoterapi eğitimi var mı?
P S İK O T E R A P İ E Ğ İT İM İ
^ Almamda, Danimarka, Finlandiya, Hollanda, İngiltere, İsveç, İtalya, Norveç, Polonya
■ Avusturya, Belçika, Estonya, Fransa, İrlanda, İspanya, Litvanya, Romanya, Slovakya, Türkiye, Yunanistan
İsveç
İsveç'te psikiyatri uzm anlık eğitim süresi beş yıl
dır. ÇEP uzm anlık eğitimi, ayrı bir uzm anlık da
lı olarak beş yıllık eğitimi kapsam aktadır. Psiki
yatri eğitim süresi içinde altı ay nöroloji, altı ay iç hastalıkları, altı ay alkol-madde bağımlılığı ro
tasyonları bulunm aktadır. ÇEP eğitim süresi içinde bir yıl erişkin psikiyatrisi, bir yıl pediatri rotasyonları uygulanm aktadır. Bunun yanında 1,5 yıl boyunca devam eden psikoterapi eğitimi verilmektedir. Asistanların, eğitimleri süresince izlediği bir eğitim program ı bulunm akta, karne uygulam ası ise bulunm am aktadır. Uzmanlık eğitimine başlam ak için herhangi bir sınav zo
runlu değildir, bitirirken ise isteyenlerin girebil
diği, zorunlu olm ayan bir sınav bulunm aktadır.
İtalya
İtalya'da 1970 yılında psikiyatri nöropsikiyatri- den ayrılmıştır (Furlan 1997).. Uzm anlık eğitim süresi daha önce dört yıl iken, son bir yıldır beş yıl olarak belirlenmiştir. Psikiyatri uzm anlık eği
timi süresince uzm anlık öğrencisi en az 80 hasta
yı değerlendirmeli, en az 20 olguyu süpervizyon altında psikoterapi ile, en az 10 olguyu psikiyat
ri rehabilitasyon program ı ile izlemelidir. Acil psikiyatrinin en az 50 nöbetinde aktif olarak ça-
lışmalı, en az 20 psikiyatrik adli olguyu izlemeli, en az 40 hastaya psikom etrik testleri ve gelişim ölçeklerini uygulam alıdır. Psikotropik ilaç teda
visi, m adde bağımlılığının ilaç tedavisi, geriatrik psikiyatri, ergen psikiyatrisi, tıbbi psikiyatri (medico-psychiatry) alanlarının en az üç tanesin
de çalışmak zorunludur. Psikoterapi eğitimi zo
ru n ludu r ancak psikoterapinin tü rü konusunda zorunluluk yoktur. ÇEP uzm anlık eğitimi beş yıldır. Bu eğitim dönem inde asistan karnesi uy
gulanm aktadır. Rotasyon seçeneği olarak erişkin psikiyatrisi, pediatri ve pediatrik nöroloji seçe
nekleri olmakla birlikte süresi ve şekli klinik so
rum lusu tarafından belirlenmektedir. Uzmanlık eğitimine giriş yabancı dil sınavını da içeren bir sınavla olmakta, uzm anlığın sonunda ise tezin tartışıldığı bir başka sınav yapılmaktadır.
Letonya
Letonya'da ÇEP uzm anlık eğitimi bulunm am ak
tadır. Erişkin psikiyatrisi, ve psikoterapi olmak üzere iki ayrı psikiyatri uzm anlık eğitimi bulun
m aktadır. Erişkin psikiyatrisi ve psikoterapi uz
m anlık eğitim süreleri dört yıl olarak uygulan
m aktadır. Erişkin psikiyatrisi eğitiminde psiko
terapi eğitimi bulunm am akta, asistan karnesi uygulanm aktadır. Eğitime girerken ya da bitirir
ken sınav uygulam ası bulunm am aktadır.
Norveç
Sağlık ve sosyal güvenlik birimi, psikiyatri eğiti
m ini planlam akta ve yaygın ve benzer uygula
maları geliştirmektedir. Psikiyatri uzm anlık eği
tim süresi beş yıl olup ÇEP eğitim süresi 5,5 yıl olarak uygulanm aktadır. ÇEP eğitimi süresince altı ay pediatri, bir yıl psikiyatri, bir yıl da seç
meli olmak üzere rotasyonlar yapılmakta, üç yıl ise ÇEP eğitimi verilmektedir. Psikoterapi eğiti
mi zorunlu olarak eğitim süresi içinde verilmek
te, haftada en az bir süpervizyonla hasta izlemi yapılm aktadır. Asistan karnesi uygulam ası da zorunludur. Eğitime girişte ya da bitirirken her
hangi bir sınav uygulam ası bulunm am aktadır.
Şekil 4: Asistan karnesi uygulaması var mı?
A S İ S T A N K A R N E S İ
~ \ Avusturya, Belçika, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Hollanda, Ingiltere, İrlanda, İtalya, Norveç, Polonya, Romanya, Slovakya, Türkiye
| Almanya, Fransa, İspanya, İsveç, Letonya, Yunanistan
Portekiz
Portekiz asistan temsilcisine ulaşılam adığı için çocuk psikiyatrisi eğitimi konusunda bilgi edini- lememiştir. Psikiyatri uzm anlık eğitim süresi 36 ay psikiyatri eğitimi, altı ay nöroloji, altı ay ço
cuk psikiyatrisi rotasyonları olmak üzere dört yılda yapılm aktadır (Nune 1997). 18 aylık iç has
talıkları asistanlığı psikiyatri eğitimi öncesinde zorunludur. Program ın genel içeriği aşağıdaki gibidir: l.Yıl: Bozukluklar, tanı, tedavi yöntem le
ri, psikom etrik incelemeler vb. 2.Yıl: Psikopato
loji, psikoterapi ve gelişmiş biyolojik tedavi vb.
kuram sal eğitimler 3.Yıl: Psikosomatik ve adli psikiyatri, liyezon psikiyatrisi, yönetim psikiyat
risi, epidemiyoloji ve koruyucu psikiyatri, vb.
4.Yıl: önceki alanlara ek olarak nöroloji ve çocuk psikiyatrisi eğitimi. Psikoterapi psikiyatri eğiti
m inde zorunlu bir eğitim değildir. Bununla bir
likte bir çok asistan, giderlerini kendilerinin kar
şıladıkları resmi kurslara katılarak ya da bireysel terapiye giderek bu alandaki eğitimlerini sağlar
lar. Portekiz'de resmi olarak asistan karnesi uy
gulanm azken, her asistan yıllık olarak etkinlikle
ri ve eğitimleri hakkında değerlendirm e formu doldurm ak zorundadır. Değerlendirm e sürekli değerlendirm e ve bitirm e sınavı bileşim inden oluşm aktadır.
Romanya
Rom anya'da psikiyatri uzm anlık eğitim süresi beş yıldır. ÇEP uzm anlık eğitimi, psikiyatri uz
m anlık eğitim inden ayrı olarak verilmektedir.
Toplam süresi beş yıldır. "Tıpta Uzmanlık Sına
vı" ile merkezi bir sistemle seçim yapılarak bu eğitime başlanır. Eğitim süresince üç yıllık çocuk ve ergen psikiyatrisi dönem i içinde üç aylık kli
nik fizyoloji ve adli psikiyatri rotasyonları yer alır. Ayrıca, altı ay erişkin psikiyatrisi, altı ay pe
diatri, dört ay çocuk nörolojisi, iki ay erişkin nö
rolojisi, iki ay endokrinoloji ve iki ay beyin cerra
hisi rotasyonu zorunlu olarak yapılır. Psikotera
pi eğitimleri zorunlu değildir. Asistan karnesi uygulam ası başlamıştır, genellikle her aşama sonrası bir sınav uygulanarak not verilmektedir.
Bitirmek için üç aşamalı bir sınav uygulanır. ilk gün olan kuram sal sınav sonrası, iki gün içinde iki olgu sunum u yapılır.
Slovakya
Slovakya'da erişkin, nöropsikiyatri ve çocuk psi
kiyatrisi olmak üzere üç ayrı psikiyatri uzm anlık eğitimi bulunm aktadır. Erişkin ve çocuk psiki
yatrisi uzm anlık eğitim süreleri dört yıl olarak uygulanm aktadır. Nöropsikiyatri uzm anlık eği
timi süresi ise beş yıldır. Eğitim süresi içinde ro
tasyon bulunm am akta, asistan karnesi uygula
ması yapılmaktadır. Psikoterapi eğitimi zorunlu bulunm am akta, eğitime başlarken de sınav ya
pılm am aktadır. Eğitim bitişinde ise sınav uygu
laması yapılmaktadır.
Türkiye
Türkiye'de psikiyatri uzm anlık eğitim süresi beş yıldır. ÇEP uzm anlık eğitimi, psikiyatri uzm an
lık eğitim inden ayrı olarak beş yıl olarak veril
mektedir. "Tıpta Uzmanlık Sınavı" ile merkezi bir sistemle seçim yapılarak bu eğitime başlanır.
Eğitim süresince 18 ay erişkin psikiyatrisi, altı ay çocuk nörolojisi rotasyonu zorunlu olarak yapı
lır. Psikoterapi eğitimleri zorunlu değildir, ama önerilmektedir. Asistan karnesi uygulam ası baş
lamıştır, ancak yaygın olarak kullanılm am akta
dır. Bitirmek için sözlü ve yazılı bir sınav ve tez yapılması gereklidir. Uygulaması henüz yapıl
mamış olmasına karşın, yeni "Tıpta Uzmanlık Tüzüğü" uyarınca, tez ve sözlü sınava ek olarak m erkezi bir uzm anlık sınavı yapılması gündem dedir.
Yunanistan
Psikiyatri ve ÇEP eğitiminin yaygın ve benzer uygulam ası, sağlık bakanlığına bağlı bir kurul tarafından yapılm aktadır. Psikiyatri uzm anlık eğitim süresi beş yıl üç ay ve ÇEP uzm anlık eği
tim süresi 4,5 yıl olarak belirlenmiştir. Psikiyatri eğitimi altı ay dahiliye, dokuz ay nöroloji, bir ay patoloji ve 3,5 yıl psikiyatri olmak uygulanm ak
tadır. ÇEP eğitim inde rotasyonlar 18 ay erişkin psikiyatrisi ve altı ay çocuk nörolojisi olmak üze
re 24 ay olarak uygulanm aktadır. Psikoterapi eğitimi yalnızca üniversite psikiyatri eğitim kli
niklerinde eğitimin bir parçası olup zorunlu de
ğildir. Asistan karnesi zorunlu değilken, eğitim k urum unun düzenlediği eğitimin içeriğini kay
deden bir yetkinlik belgesi (sertifika) bulunm ak
tadır. Eğitime girişte yazılı bir sınav uygulanır
ken, bitirirken sözlü bir sınav uygulanm aktadır.
TARTIŞMA
A vrupa'da ÇEP uzm anlık dalı, Türkiye'dekine benzer bir gelişim süreci yaşam akta ve günü m üzde bu gelişim ve değişim sürecini hızla sür
dürm ektedir. Bu alanda verilen uzm anlık eğiti
mi temel olarak iki farklı oluşum gösterir. ilki, on yıllar öncesinde tüm ülkelerde aynı şekilde uygulandığı gibi, ÇEP uzm anlık eğitiminin ge
nel psikiyatri eğitim inden sonra verildiği, ÇEP uzm anlığının psikiyatri sonrası yapılan bir üst uzm anlık olduğu program dır. Ancak son yıllar
da ÇEP uzm anlığının ayrı bir uzm anlık alanı olarak kabul edilmesi yaygınlaşmıştır ve Avrupa ülkelerinin 2 /3 'ü n d e n fazlasında ÇEP ve psiki
yatri eğitimleri tüm üyle birbirinden ayrılmıştır.
Türkiye de bu ikinci grupta yer alır.
A vrupa ülkeleri arasında ÇEP uzm anlık eğitimi, süre ve içerik açısından oldukça farklı uygula
m alar içermektedir. Örneğin ÇEP eğitiminin ay
rı bir uzm anlık alanı olarak verildiği ülkelerde uzm anlık eğitim süresi 48 ay (Estonya) ile 72 ay (Danimarka) arasında değişmektedir. Ancak bir ülkede (Beyaz Rusya) süre yalnızca bir yıl oldu
ğundan genel tartışm a dışında tutulm uştur. Psi
kiyatri rotasyon süresi ise en kısa altı ay (Roman
ya) iken en u zun 18 ay olarak yapılm aktadır (Türkiye, Yunanistan).
Belirli ülkelerde çocuk nörolojisi eğitim süreci
nin zorunlu bir bölüm ünü oluştururken (ör, Es- tonya, Türkiye) belirli ülkelerde isteğe göre ya
pılm aktadır (ör, Belçika, İtalya). Bazı ülkelerde ise çocuk nörolojisi rotasyonu eğitim sürecinin içine alınmam ıştır (ör, Almanya, Danimarka).
Pek çok A vrupa ülkesinde Türkiye'den farklı olarak pediatri rotasyonu zorunludur (ör, Dani
marka, Romanya). Ayrıca belirli ülkelerde ek ro
tasyonlar zorunlu olabilmektedir (ör, adli psiki
yatri, endokrinoloji vs.).
ÇEP uzm anlık eğitimine başlam ak için belirli ül
kelerde merkezi bir sınav yapılırken (ör, Fransa, Türkiye), bazı ülkelerde tüm üyle sınavsız olarak eğitime başlanır (ör, Almanya, İsveç). Bitirme sı
navı da bazı ülkelerde zorunlu iken (ör, İtalya, Türkiye), bazı ülkelerde sınav yapılmaksızın uz
m an olunur (ör, Danimarka, İsveç). Ayrıca uy
gulanan sınavlar da ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir.
Tüm bu bilgiler, ÇEP uzm anlık eğitimi alanında A vrupa ülkeleri arasında henüz uyum sağlan
mamış olduğunu göstermektedir. Son yıllarda özellikle A vrupa Birliği ülkeleri arası uyum un sağlanm asına yönelik çalışmalar artm aktadır.
ATUB, APAF ve ülkem izde Türk Tabipleri Birli
ği- Uzmanlık Dernekleri Koordinasyon Kurulu (TTB-UDKK) (Gökler 2003) bu uyum sürecinde önemli işlevler üstlenm ektedir. Bu iki birliğin üyesi olan Türkiye'deki uygulam a genel anlam da Avrupa ülkelerinde çoğunlukta olan uygula
m aya benzerdir, aynı zam anda Türkiye devam eden uyum sürecinde etkin bir biçimde yer al
maktadır.
KAYNAKLAR
A ggern aes H, L indhardt A (1997) Psychiatric training in Denm ark. Eur Arch Clin N eurosci 247(suppl):9-11.
B a y s a l 2B, Gökler B (1996) T ü rkiye’d e k i çocuk ve ergen ruh sağlığı ve h astalıkları kliniklerinin kurum sal özellik
lerinin v e te d a v i y a k la şım la rın ın değerlen dirilm esi.
Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı D ergisi 3 : 3-7.
C aldicott F, D ean A (1997) Psychiatric training in United K in g d o m a n d Ireland. E ur A rch Clin N eu rosci 247(suppl):31-32.
Christodoulou GN (1997) Psychiatric training in Greece.
Eur A rch Clin N eurosci 247(suppl):18-19.
D o essch a te RJA ten, Schudel W J (1997) Psychiatric tra
ining in N eth erla n d s. E ur A rch Clin N eu rosci 247(suppl):22-23.
Dric MAJ (1997) Psychiatric training in France. Eur Arch Clin N eurosci 247(suppl):13-15.
Furlan PM (1997) Psychiatric training in Italy. Eur Arch Clin N eurosci 247(suppl):20-21.
G om ez BM, A ngosto T (1997) Psychiatric training in S p a in. Eur A rch Clin N eurosci 247(suppl):26-28.
Gökler B (2003) 13. Ulusal Çocuk Ruh Sağlığı ve H a s ta lıkları Kongresi- p a n e l sunum u, A nkara.
H agem o E, W isloff S (1997) Psychiatric training in Nor
w a y . Eur A rch Clin N eurosci 247(suppl):35-37.
H ohagen F, Treichel S, B erger M (1997) P sychiatric tra
ining in G erm any. Eur A rch Clin N eurosci 247(suppl):15- 18.
Konig P (1997) Psychiatric training in A ustria. Eur Arch Clin N eurosci 247(suppl) :3-5.
L ievens P (1997) Psychiatric training in Belgium. Eur A rch Clin N eurosci 247(suppl):6-9.
Mihai A (2002) Education in p sy c h ia try a cro ss Europe.
12. A nnual Forum o f E uropean Federation o f Psychiatric Trainees ed.: Sinaia p p . 13-32
M inutes o f the ten th m eeting o f the E uropean Forum o f p sych ia tric tran iees (2002). Sinaia.
M inutes o f the eleven th m eeting o f the E uropean Forum o f p sych iatric tran iees (2003) Paris.
N unes J S (1997) P sychiatric training in Portugal. Eur A rch Clin N eurosci 247(suppl):24-25.
Polvan Ö (2000) Çocuk ve Ergen P sikiyatri Disiplininin D ü n ya ve T ürkiye’d e gelişim i; Çocuk ve Ergen P sik iya t
risi içinde. N obel Tıp K itabevleri, Ed. Syf. 1-4
P ylkkan en K, S alokan gas RKR (1997) Psychiatric tra
ining in Finland. Eur A rch Clin N eurosci 247(suppl):11- 13.
S va rd KO (1997) Psychiatric training in S w ed en . Eur A rch Clin N eurosci 247(suppl):29-30.
ATUB (2001) B u d a p e şte toplan tısı tutanakları.
N o t: A yrıca, A şa ğ ıd a k i uzm anlık öğrencileri verileri y e niden kontrol ederek, e k katkılar yapm ışlardır. Dr. Su sa n n e S eisen bach er (Avusturya), Dr. W inny Ang (Belçi
ka), Dr. Mie B onde (Danimarka), Dr. J e p İvarinen (Eston- ya), Dr. Paul B ain (Fransa), Dr. A lzira Cibeira V ázqu ez (İspanya), Dr. A n d rea s R o u ssea u (İsveç), Dr. Umberto Volpe, (İtalya), Dr. R obert Klotins (Letonya), Dr. Ingvild Brunborg Morten (Norveç), Dr. M aria Pop (Romanya), Dr.
Boris B odn ar (Slovakya), Evi Taguli (Yunanistan).
