-
Yazan : G r e g o r y A. H a r r i s o n Çeviren : E r t u n H ı z ı r o ğ l u
M i m a r İ.D.G.S.A 1. G I r i ş
Amerika Birleşik Devletlerindeki yük- sek binalarda meydana gelen yangınlar ölüm olayları ile sonuçlanmıştır. Bu ne- denle bir çok insanı tehdit eden yangın olayı İle gün geçtikçe daha fazla ilgilenil- mektedir. 1960 yılına kadar, otuz yıllık bir süre içinde, yüksek binalardaki yan- gınlarda can kaybı çok azdı. Ölüm olayı- nın azlığı şöyle açıklanabilir: bu yıllarda Amerika Birleşik Devletlerindeki yüksek bina adedi fazla değildi ve bugünkü yük- sek binalarda çalışan ve yaşayanlardan daha az insan bulunmaktaydı. Örnek ver- mek gerekirse, 180 m. (44 kat) yüksekli- ğinde sadece 55 bina vardı. Bunların 38'i New York'da, 2'si Chicago'da, geri kalan- ları ise Kuzey Amerika'nın 6 ayrı şehri- ne dağılmış halde idi.
Yüksek bir yapıda meydana gelen yangın değişik komplekslerden çıkabilir.
Bu ise, iskelet. Binanın yüksekliği, yan- ma oranı, iç düzenleme, mekanik ve elektrik sistemi ile insan faktörünü kap- sar. Bu değişik etkenler ve diğerleri bir araya gelince, kompleks bir problem ha- lini almaktadır ve bu problem ancak çok yönlü bir yaklaşımla çözülebilir. Çözüm ekonomik olmak zorundadır, çünkü mimar ve mühendisler tarafından tavsiye edildi- ğinde, işveren tarafından kabul edilebilir olması gerekmektedir.
Yüksek binalarda yangın problemi araştırıldığında, geçmişte ölüm oranının çok az olduğu görülür. Gün geçtikçe yük- sek binalarda çalışan ve yaşayan kişi adedi arttığından, orantılı olarak yangın olayı da artmaktadır. Gelecekteki yangın problemin] önlemek istiyorsak, gerekli teknik ve inşaî tedbirleri bunun yanında iç mekân düzenlemeleri ile ilgili tedbir- leri şimdiden almamız gerekir.
Amerika Birleşik Devletlerinde bu etüd insanların emniyetini koruma çalış- maları için başlatılmıştır. Bu etüd sonu- cunda, 24 m. yi geçen binalar yüksek bi- na olarak kabul edilmektedir.
2. G e 3 I
2.1. Yüksek Binaların Açıklanması:
1. İtfaiyenin büyük merdivenlerinin ulaşma mesafesinden yüksek olan bina-
3. Binanın baca gibi çalışması, 4. Yangın ile mücadelenin bina için- de gerekmesi.
Yukarıdaki açıklamaya göre, yüksek binaların bir metod içinde sınıflandırılma- sı gerekmektedir. Bu sınıflandırma, bina yüksekliği ve binanın yangın için göster- diği tehlikeye göre ayrılabilir.
Yüksekliğe göre aşağıdaki şekilde bir sınıflandırma yapılabilir:
1.5 kat ve daha az olanlar (24 m.
yükseklik)
5 dakikada boşaltılabilir.
2.5-25 kat arası olanlar (24-80 m.
yükseklik)
Bu binalar baca gibi çalışabilirler, it- faiyenin yüksek merdivenleri erişemez, fakat kabul edilebilir bir süre içinde bo- şaltılabilir.
3.25 katı geçen binalar (80 m. den fazla)
Yüksek binaların bütün özelliklerini kapsar.
3. Y ;
ı I r y a r Yanma ve yangının dağılması, duman ve ısının meydana gelmesi demektir. Es- kiden ölüm olayları genellikle yangında meydana gelen ısıya bağlanırdı. Günü- müzdeki kazalarda ısı direkt olarak çok büyük bir rol oynamamaktadır.
Yüksek binalar, yangının çıkması ve gelişmesi için çok büyük bir potansiyele sahiptir. Yangının gelişmesi iç mekânda kullanılan malzemeyle orantılıdır. Duvar- larda, tavanda kullanılan malzemeler, tef- riş malzemeleri, izolasyon malzemeleri, yanabilir saklanmış iskelet, elektrik mal- zemesi izolasyonu, ve plâstik malzeme- ler, v.s. İnşaat şartnameleri her ne ka- dar yangına karşı tedbir alınmasını ön- görmüşsede, iç mekân düzenlemelerinde estetik veya fonksiyonel açıdan kullanı- lan malzemelere bir sınır (yanıcı inşaat malzemelerinin kullanımının sınırlanması gibi) koymamıştır.
Yüksek binalarda sentetik malzemele- rin kullanılması (tefriş elemanları, yer döşemesi) gün geçtikçe artmaktadır. Ge- leneksel malzemeler artık yerlerini sente- tik malzemelere bırakmıştır. Yeni plâstik malzemeler gün geçtikçe daha fazla kul- lanım bulmaktadır. Yüksek binalarda, 1971 yılına göre, 1972 yılında % 20 daha faz- la plâstik malzeme kullanılmıştır. 1960'- dan önce çok büyük problem teşkil etme- yen duman, günümüzde yangınlarda en büyük problem olmaktadır. Örnek olarak, 1 kg polystyröne 18.000 Btu, duman, 1 kg.
çam tahtası ise 8.000 Btu. duman verir.
Değişik plâstik (poliüretan, polystyröne v.s.) aşağıdaki tehlikeleri getirirler.
1. Alevleri çok çabuk dağılır ve çev- reyi sarar. Eğer plâstik kaplı bir odada
yangın başlarsa hemen bütün katta ve binada yangın ortaya çıkar, t 2. Çok çabuk ısıya dönüşür.
E 3. Çok daha yoğun duman verir.
4. Kimyasal gazlar ve toksik kimya- sal maddeler neşreder.
I Köpük plâstikten yapılmış tefriş ele- manlarından meydana gelen bir yangın BOAC lokalinde 26 Ağustos 1970'de [Kfennedy Hava Alanında görülmüştür. Yan-
gın BOAC'nin güneydeki terminalinden çıkmış, 30 dakika içinde binada 100 m.
mesafeye kadar yayılmıştı. Zarar 2,5 mil- yon dolar olarak saptandı. Camdan ve betondan meydana gelen bu strüktürde yanabilecek malzeme, girişlere yolcular için konulmuş olan 600 oturma yeri ve duvardan duvara serilmiş olan %80 yün f%20 naylon'dan mamul halı idi. Yangının başlangıç ve dağılma sebebi plâstik esas- lı oturma yerleri olduğu saptanmıştır.
I Yüksek binalarda yangının dağılma, İgenişleme yolları çok fazladır. Geçitler ve koridorlar, asma tavanlarla döşeme arasında kalan bölgeler, kapatılmamış asansör ve merdiven boşlukları, pencere- ler, tesisat kanalları, v.s.
4. D u m a n ı n o l u ş u m u v e h a r e k e t i :
| Duman, yüksek binalarda insan em- niyetini tehdit eden en önemli faktördür.
Yangınlarda ısı ve alevin sebep olduğu ölümlerden çok daha fazlası duman etki- siyle boğulmaktan ileri gelmektedir.
| Yeni plâstik malzemeler kullanıldığı sürece yangın sırasında meydana gelecek gazlar ve dumandan korunmak için önem- li tedbirler almak gerekecektir.
( Genel kaideye göre duman ve sıcak gazlar yukarı doğru hareket eder. Yüksek binalarda bu olayı kolaylaştıran başka et- kenler de vardır. Bunlar, ısıtma, havalan- dırma, klima sistemleri ile binanın yük- sekliğinden meydana gelen baca etkisi gibi etkenlerdir.
K Yüksek binalarda dumanın kontrolü için bazı teknik kurallar uygulanmaktadır:
| . Tabiî havalandırmanın sağlanması
| . Merdiven ve koridorların mekanik sistemlerle havalandırılması
I . Özel kuyularla dumanın tabiî şekil- de veya mekanik sistemle hareketinin sağlanması
Baca etkisinin oluşması binanın için- deki ve dışındaki havanın arasındaki yo- ğunluk farkından oluşmaktadır. Yukarıda belirtilen bu olay merdiven kovasında, asansör boşluğunda, ve düşey hava ka- nallarında daha fazla ortaya çıkmaktadır.
Baca efkisi sadece ısı farkından meyda- na gelmemektedir. Bu etki binanın yük- sekliği ile de bağlantılıdır.
1 numaralı şema baca etkisini gös- termektedir. Dışardaki hava ısısını To, iç hava ısısını T olarak kabul edersek, hava binaya alt nivodan girmekte, üst nivodan binayı terk etmektedir. Orta kısımda dış ve iç hava basıncı eşit olduğundan nötr bir plân meydana gelmektedir.
Şema 2'de ise rüzgârın etkisinin mey- dana getirdiği ortam görülmektedir. Bu şıkta, havalandırma binanın çatısında ve rüzgâr altında kalan kısmında yapılmalı- dır.
b o ş a l t m a h a r e k e t i : Bu tip binalarda insanların yangın sı- rasında karşılaşabileceği tehlikeler şunlar- dır: ısı, duman, toksit gazlar, panik, teh- like anında binanın boşaltılmasının im- kânsız olması.
Yüksek binalarda çalışanların emni- yeti, genellikle alarm sistemine, kullanım gayesine, tehlike anında kullanılan aydın- latma sistemine, ve büyük oranda, iç me- kanda kullanılan malzemenin cinsine bağ- lıdır.
İnsanların emniyeti için gereken en önemli çözüm, yangın bölgesi içindekile- rin en kısa zamanda boşaltılmasıdır.
Yüksek binalarda insanların karşılaş- tığı yangın tehlikesi, binanın kullanım şekline bağlıdır. Konut ve otel olarak kullanılan yüksek binalar, fonksiyonları gereği ufak parçalara bölünmüştür. Hal- buki büro olarak kullanılan binalarda açık geniş alanlar birbirine direkt bağlantılı- dır; böylelikle yangının dağılma oranı da- ha fazla, kontrol altına alınması daha
insan emniyeti açısından önemli prensip, yangın çıkan yüksek bir binanın en kısa zamanda boşaltılmasıdır. Yüksek binalarda boşaltma üç şekilde olabilir:
. Binanın tümünün boşaltılması . Binanın bir kısmının boşaltılması . insanların, bina içinde emniyetli bir bölgeye aktarılması.
Binanın tümünün boşaltılması, yük- sek binalarda uzun zaman almaktadır. Bi- na çıkışları, aynı anda büyük kalabalık- ların boşalmasını sağlayabilecek nitelikte değildir. Yapılan etüdler sonucunda 50 katlı bir binanın 1 saatte boşaltılabildiği anlaşılmıştır. 18 katlı bir bina, her katta 240 kişi bulunduğu takdirde, 7,5 dakika gibi bir sürede boşaltılabilmektedir.
Yapılan hesaplara göre, 1 dakikada 40 m. merdiven inilebileceği saptanmıştır.
Döşeme üstünden döşeme üstüne 3,30 m.
kabul edilirse, 25 katlı bir binanın 5 da- kikada boşalabileceği sonucu çıkar, ve bu kat adedi maksimumdur.
Yangına karşı emniyetin, sadece in- sanların boşaltılması prensibi üzerine ku- rulması doğru sayılmaz, çünkü çok yük- sek yapılarda bu çözüm geçersiz kalacak- tır. Bu sebeple değişik çözümler önerile- bilir: yağmurlama, dumanı kontrol altına alma, dumandan arınabilen bölgeler ya- ratma gibi.
Yüksek binalarda çalışanlar, doğal olarak, asansör kullanmaktadır. Ölüm ola- yının en büyük kısmı yangın sırasında asansörde bulunanlardan doğmaktadır.
Çünkü asansör kabinlerinin içine duman dolmakta, ısının yükselmesiyle tesisat bloke olmaktadır.
Bununla beraber, Brezilya'da Sao Pa- olo'daki bir yangında asansör kullanılarak 300 kişi kurtarılabilmiştir.
Ayrıca, asansör kabinlerini dolduran duman, yayılan sıcaklık değişik tedbirler- le önlenebilir. Bu da asansör boşlukları- nın baca gibi çalışmalarına mani oluna- rak sağlanabilir.
6. Y a n g ı n s e r v i s l e r i n i n ç a l ı ş m a s ı :
Yangın başlangıç bölgesine ulaşmak, bilhassa yüksek binalarda zaman gerek- tirmektedir. Çünkü asansörler bozulmuş olabilir veya boşaltma işlemi için kullanıl- mamaktadır. İtfaiyenin yangın mahalline kendi olanaklarıyla ulaşması çok vakit alacaktır.
New York yangın servisi, 1000 m2den fazla bir alanın, yüksek binalarda, klâsik tedbirlerle söndürülemeyeceğini kabul et- mekte, bunun için de yağmurlama sistemi önerilmektedir.
Yüksek binalarda yangına karşı alına- cak tedbirlerden en önemlisi, çalışma gurupları arasında haberleşmedir. Alçak binalarda dumana karşı kullanılan yol bi- na çatısını açmak veya pencerelerden dumanın çıkmasını sağlamaktır.
Yüksek binalarda genellikle bu ted- birlere olanak bulunamaz. Yangın çıkan kat ile, bina çatısı arasında çok fazla kat olabilir, camlar açılamaz, camları kırmak ise saçılan cam parçalarının çevreye ya- yılmasından ötürü büyük tehlike yaratır.
Binayı dumandan arındırmak için dü- şey şaftlar yapmak ve bunların mekanik olarak havayı hareket ettirmelerini sağla- makta fayda vardır.
Yangın sırasında insanların:
1. Duman-ısı-alev karşısında hareket 2. İtfaiye servisi personelinin yangın esnasında insanların hareketleri hakkında bilgileri ne düzeydedir?
3. Yangın esnasında çıkan panik na- sıl bastırılabilir?
Phillips A.W. (1) yüksek binaların yangın sırasında boşalmasında insanların tutumunu etüd etmiş ve şu sonuçları çı- karmıştır:
. Çalışanlara yüksek binalarda tehli- ke anında zemin katları boşaltmaları tav- siye edilmekte ve öğretilmektedir. Bu şe- kilde eğitilmiş kişilerin yatay yönde yan- gından korunma bölgelerine hareket et- meleri çc-'< zordur.
. Yine zemin kattan çıkmaları için şartlandırılmış kişiler, binanın yangına maruz olmayan üst katlarına gitmemekte- dirler. İnsanların yangın esnasında bina- nın üst katlarından kurtarılabilme olasılı- ğını ihmal etmemek gerekir. Joelma'da yüksek bir binada gelen bir yangında bir çok kişi çatıya çıkmayı denemiştir, çünkü Brezilya'daki yangında çatıya çıkanların helikopter ile kurtarıldıklarını hatırlamış-
8. Y a n g ı n d a n k o run m a s i s t e m l e r i :
Literatürde genellikle otomatik sp- rink'ler sistemi tavsiye edilmektedir. Sp- rink'ler sistemine sahip yüksek bir bina genellikle yangın esnasında çok daha az mal ve can kaybına sahne olmaktadır. İyi projelendirilmiş ve tesis edilmiş bir sp- rink'ler sistemi yangına karşı kullanılabi- lecek en ideal silâhtır. NFPA (National Fi- re Protection Associationj'a göre bu sis- temle donatılmış binalarda ölümler genel- likle patlamalar ve giysilerin ateş alma- sından meydana gelmektedir.
Sprink'ler sisteminin getirdiği avan- tajlar şöyle sıralanabilir:
— Daha az sigorta primi ödemek.
— Sistemin kullanılmasıyla tehlike- nin azalmasından ötürü bina rantının art-
— Binayı kullananlar ve sahipleri üstünde psikolojik etkisi
— Yangın söndürme ekiplerinin kul- landığı tazyikli sudan daha az zarar ver-
— Yangın alarm sistemi gibi çalış-
— Yangının büyümesini önlemesi.
9 — S o n u ç :
Yüksek binalarda yangın probleminin etüdü sonucunda aşağıdaki verilere varı- labilir:
— Yüksek bina deyiminden inşaat firmaları değişik anlamlar çıkarmaktadır- lar. İnsan emniyeti açısından 10 katlı bir yapı ile 80 katlı bir yapı arasında çok bü- yük bir fark yoktur.
— iyi tesis edilmiş bir söndürme sis- temi yangın sırasında alevlerin kolay ya- yılmamasını sağlıyacak ölüm oranını yok denecek kadar azaltacaktır.
— Amerika Birleşik devletlerindeki şartnameler bina inşaasında stürüktürün yangın esnasında alevlerin kolay yayılma- sını önleyecek şekilde plânlamasını iste- mektedir.
A f e t k o n u t l a r ı k o n f e r a n s ı İ s t a n b u l ' d a t o p l a n d ı
ANKARA (A.A.) — Türkiye bilimsel teknik araştırma kurumu yapı araştırma enstitüsü tarafından düzenlenen «uluslar- arası afet konutları konferansı» İstanbul'- da Tarabya otelinde toplanmıştır.
Yapı araştırma enstitüsü ve uluslara-
— 1960 yılından itibaren yüksek bh!
nalardaki yangınların en büyük sebebi kullanılan plâstik malzemelerdir. Yapılan incelemeler bazı plâstik esaslı malzeme- lerin çok fazla yanma, ısı, duman güçleri olduğunu ortaya çıkarmıştır.
— Merkezi klimatizasyon yapı konst- rüksiyonu içinde değişik kanallara ihtiyaç göstermektedir. Bu kanallardan geçen duman ve ısı yapının diğer bölgelerini de etkisi altına almaktadır.
— Yangın anında stres halindeki in-, sanların davranışlarını kontrol altına al- mak gerekmektedir.
1. The Physiological and Psychologi- cal Effects of Fires in High Rise Buil- dings, Record-Property Coserv Eng. Ma- nage. 1973
rası konut bilimleri derneğinin ortak ça- lışmalarıyla hazırlanan ve boğaziçi, Ege, İstanbul teknik, Florida Üniversiteleri ta- rafından desteklenen konferansa, 19 ya- bancı ülke ve kuruluşlar katılmıştır. ^
Yapı Araştırma Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Oktay Ural'ın başkanlığını yapa- cağı konferansın amacı, dünya nüfusunun ş bir kısmını daha güvenli, iyi ve ucuz ko- nutlarda barındırabilme arzusunu paylaşan insanları bir araya getirebilmektir.
