Çanakkale Araútõrmalarõ Türk Yõllõ÷õ (95 nci Yõl Özel Sayõsõ s.57-90) DARDANOS TABYASINDA SAVAù ALANI ARKEOLOJøSø VE
SONUÇLARI
FIELD OF ARCHAEOLOGY AND RESULTS OF WAR DARDANUS BATTLEFIELD
Reyhan KÖRPE
Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
ÖZET
Çanakkale Bo÷azõnõn Anadolu kõyõsõnda bulunan Dardanos Tabyasõ 19. yüzyõlõn sonunda antik Dardanos kentinin üzerine kurulmuútur. Tabya, Çanakkale Savaúlarõ sõrasõnda önemli bir rol üstlenmiútir. 2001 yõlõnda burada yapõlan bir kurtarma kazõsõnda antik döneme ait kalõntõlarõn yanõ sõra, Dardanos Tabyasõ’na ait buluntular da çõkmõútõr.
Bu buluntularõn dõúõnda savaú sõrasõnda buraya atõlmõú olan top mermilerinin úarapnelleri de bulunmuútur. Bu parçalardan tabyanõn hangi savaú gemileri tarafõndan bombardõman edildi÷i anlaúõlmaktadõr.
Anahtar Sözcük: Dardanos, Dardanos Tabyasõ, Savaú alanõ Arkeolojisi.
SUMMARY
Dardanos Bastion has been established in nineteen century on the ancient Dardanos that is on the Asiatic shore of Hellespont. Bastion, has assumed an important role during the Gallipoli War. A rescue excavation has conducted on Dardanos in 2001, and found many ancient finds include bastion artifacts. Except these finds, there are many cannon shrapnel that fired from battleships. We can learn from these finds wich battleship has fired to Dardanos.
Key Words: Dardanus, Dardanus Bastion, Battlefield Archaeology.
Co÷rafi olarak Asya ve Avrupa kõtalarõnõn buluútu÷u Çanakkale Bo÷azõ tarih boyunca bölgeye hakim güçlerin ilk ele geçirmek istedikleri yerlerin baúõndadõr. Bo÷azlara sahip olmak, Do÷u-Batõ kara yollarõna hakim olmanõn yanõ sõra, Kuzey-Güney deniz geçiúini de kontrol altõna almak anlamõna geliyordu. Tarih içinde Akhalar, Lydialõlar, Persler, Atinalõlar, Spartalõlar, Makedonyalõlar, Romalõlar devamlõ olarak bo÷azlarõ kontrol etmeye çalõúmõúlardõr1. Bizans döneminde ise baúkentin østanbul olmasõ bo÷azlarõn önemini bir kat daha artõrmõútõr. Bir anlamda baúkentin de giriúi durumuna gelen Çanakkale Bo÷azõ, Bizans döneminde gerekti÷i gibi savunulamamõútõr. Bu dönemdeki Bo÷az savunmasõ kõyõlardaki bazõ küçük kaleler ve surlarõ olan küçük kasabalardan ibaretti. Bu zayõf savunma ne Arap akõnlarõnõ, ne de Anadolu Türk Beylerinin denizden saldõrõlarõnõ önleyebilmiútir.
Çanakkale Bo÷azõnõn stratejik önemini ilk kavrayan Fatih Sultan Mehmet olmuútur. Fatih, østanbul’un savunmasõnõn Çanakkale Bo÷azõnda baúladõ÷õnõ anlamõútõ. Bu nedenle østanbul’un fethinden daha on yõl geçmeden Çanakkale Bo÷azõnõn en dar yerine úimdiki Kilitbahir ve Çimenlik kalelerini yaptõrdõ. Bu iki kale, Osmanlõlarõn düúmanlarõnõn denizlerde üstün oldu÷u yõllarda düúman donanmalarõnõn Marmara’ya geçmesini önlemiútir.
1915 yõlõnda, Çanakkale Savaúlarõndaki deniz saldõrõsõ öncesinde Bo÷aza en ciddi saldõrõ 1657 yõlõnda Venedik donanmasõ tarafõndan yapõlmõútõr. Bu saldõrõ, Köprülü Mehmet Paúa komutasõndaki Osmanlõ ordusunun kõyõlardaki istihkamlarõ güçlendirerek karúõ koymasõyla amacõna ulaúamamõútõr2.
Çanakkale Bo÷azõ düúman gemileri tarafõndan sadece bir defa 1807 yõlõnda geçilebilmiútir. Bu tarihte Akdeniz’de dolaúan küçük bir øngiliz filosu sürpriz bir saldõrõyla Bo÷azõ geçip østanbul önlerine kadar gelmiúse de, daha sonra kendini güçlükle Ege’ye atabilmiútir. øngilizler uygun rüzgarõn da sayesinde kolayca Marmara’ya geçebilmiú, fakat dönüúte Bo÷az savunmacõlarõnõn kendilerini toparlamasõ ve açtõklarõ yo÷un ateú nedeniyle bir çok gemiyi kaybetmiúlerdir3. Yaklaúõk iki yüz yõl sonra, bu saldõrõdan ilham alarak Bo÷azõ geçmeye kalkan di÷er bir donanma ilki kadar baúarõlõ olamamõútõr. Çanakkale Bo÷azõ 18. yüzyõlõn sonundan 1915 yõlõna kadar her iki yakaya inúa edilen tabyalar ve seyyar topçu bataryalarõ ile iyice güçlendirilmiútir. Karadaki bu güçlü savunmanõn yanõ sõra, denizde de çeúitli
1 Antik ça÷larda Çanakkale Bo÷azõnda yapõlan savaúlar için bakõnõz: Körpe 2008, 73-80.
2 Uzunçarúõlõ 1994, 376.
3 Karal 1994, 54; Moltke 1999, 62.
mayõn hatlarõ ve son zamanlarõn yeni tehlikesi olan denizaltõlar için su altõ a÷larõ gerilmiúti4.
Dardanos Antik Kentinin Tarihi:
Günümüzde Çanakkale iline ba÷lõ Kepez beldesi sõnõrlarõ içinde kalan Dardanos, Çanakkale’nin yaklaúõk 10 km. güneyinde, Çanakkale Bo÷azõ kõyõsõndaki alçak bir tepe üzerinde bulunmaktadõr.
Dardanos kenti, ismini aynõ zamanda kurucusu olan Dardanos’tan almaktadõr5. Efsanelere göre Troia kentinin de kurucusu olan Dardanoslular bölgeye M.Ö. II. Bin sonunda gelmiúlerdir. Bölge antik ça÷larda kentin isminden dolayõ “Dardania” olarak bilinmekteydi6. Dardanos’la ilgili elimizdeki tarihi ve arkeolojik bilgiler pek fazla de÷ildir7. Yerleúimin bulundu÷u arazi üzerinde yapõlan yüzey araútõrmasõnda ele geçen seramik parçalarõndan, yerleúimin M.Ö. 2. binden itibaren var oldu÷u anlaúõlmaktadõr8.
M.Ö. 5, yõlda, Pers kralõ Xerxes’in ordusuyla u÷radõ÷õ Dardanos, zamanla komúusu Abydos’un gölgesinde kalarak ilk zamanlardaki parlaklõ÷õnõ kaybetmiútir9. Tarih içinde bölgenin di÷er yerleúimleri gibi Perslerin hakimiyetine geçen kent, bir ara ba÷õmsõzlõ÷õnõ kazanmõú ve Attika-Delos Deniz Birli÷ine üye olmuútur10. Adõ, M.Ö. 451-424 tarihleri arasõnda Hellespontos bölgesi kentleriyle birlikte geçen Dardanos, 1 talent vergi ödüyordu11. Ancak, 5. yüzyõl sonunda Dardanos’un, Perslerin bölgedeki en önemli müttefiki olan Zenis ve Mania’nõn idari merkezi oldu÷u, bu dönemde basõlan Pers standartõndaki sikkeler üzerinde Zenis’in görülmesinden de anlaúõlmaktadõr12. Kent, øskender ve sonrasõnda bölgeyi kontrol eden generallerin ve Hellenistik krallõklarõn hakimiyetine girmiútir13.M.Ö. 190 yõlõnda Romalõlar tarafõndan Troia’nõn kurucu kenti olmasõ nedeniyle özgürlü÷ü tekrar geri verilmiútir14.
4 Erickson 2001, 985.
5 Erhat 1978, 90.
6 Sevin 2001, 64.
7 ùimdiye kadar Dardanos’ta üç kurtarma kazõsõ yapõlmõútõr. Duyuran 1960, 64; Özkan 1990, 114; Körpe 2004, 22.
8 Cook 1973, 60.
9 Herodotos, 4, 43.
10 Thuykydides 8, 104.
11 IG õ 262.4.10; IG õ 282.B.1.3; IG õ 270.2.3; IG õ 71.3.72.
12 Ksenephon, Hell 3.1.10.
13 Strabon 13, 1, 28.
14 Titus Livius 38, 39, 11; Schwerteck 1997, 321.
Geç Roma ve Bizans dönemlerinde kõyõdaki küçük limanõyla birlikte varlõ÷õnõ devam ettirmiú olan kent, Fatih Sultan Mehmet’in østanbul’u fethinden sonra, Çanakkale Bo÷azõna yaptõrdõ÷õ küçük kalelerin civarõna Abydoslular ile birlikte Dardanoslularõ da göç ettirmesiyle tamamen terk edilmiútir15. Dardanos’dan göç edenlerden dolayõ yeni kurulan kasabaya önceleri “Dardanelia” denilse de, bu isim zamanla unutulmuútur16. Küçük kasaba, kale ve civardaki seramik atölyeleri sayesinde bir süre sonra Çanakkale olarak tanõnmaya baúlamõútõr. Fakat Batõlõ denizcilerin vermiú oldu÷u Dardanelles bo÷azõn ismi olarak kalmõútõr.
Çanakkale Savaúlarõnda Dardanos Tabyasõ
Zamanla önemini kaybeden ve unutulan Dardanos, 1915 yõlõnda adõnõ tekrar duyurmuútur. øsmini üzerine yerleútirilen bu antik kentten alan Osmanlõ tabyasõ, 18 Mart 1915’te Bo÷azõ geçmeye çalõúan müttefik donanmasõna karúõ koyan Türk savunma sistemi içinde hayati bir rol oynamõútõr17. (Harita 1)
Savaú gemisi teknolojisindeki geliúmeler ve topçuluktaki yeni buluúlarla birlikte Çanakkale Bo÷azõ savunmasõnõn güçlendirilmesi ve yenilenmesiyle ilgili çalõúmalar Abdülaziz zamanõnda baúlamõúsa da, asõl çalõúmalar daha çok II. Abdülhamit zamanõnda artmõútõr. Bo÷azõ Anadolu yakasõndan daraltan Kepez burnu yeni istikamlarõn yapõlaca÷õ yerlerden biriydi. Bu burunun biraz gerisinde yükselen Dardanos tepesi ise görüú alanõnõn mükemmelli÷i ile böyle bir istikam için mükemmel bir konumdaydõ. Tepe üzerinde tabya yapõlmasõyla ilgili çalõúmalar ilk defa 1874 yõlõnda baúlamõútõr18. Asaf Paúa tarafõndan 1892 yõlõnda inúasõ tamamlandõ÷õ bildirilen Dardanos tabyasõna, daha sonraki yõllarda birçok defa yeni eklemeler ve onarõmlar yapõlmõútõr. Burada yapõlan ilk tabyaya ait nadir bir resim II. Abdülhamit’in foto÷raf albümü içinde yer almaktadõr. (Resim 1) Çanakkale bo÷azõndaki di÷er tabyalarõn da bulundu÷u albümde Dardanos tabyasõ “Kalaisultaniye Bo÷azõ’nõn Anadolu sahilinde vaki’ Maltepe mürtefi’ tabyasõ” olarak geçmektedir. Foto÷raftan tepenin kazõlarak burada daha alçak bir zemin oluúturuldu÷unu ve etrafõnõn alçak taú bir duvarla çevrildi÷ini görüyoruz. Foto÷rafõn sol tarafõnda üzeri toprakla örtülmüú taú sõ÷õna÷õn giriúi görülmektedir. Sõ÷õna÷õn mimarisi bu dönemde II.
Abdülhamit tarafõndan yaptõrõlan bölgedeki di÷er tabya yapõlarõna
15 Leaf 1923, 151.
16 Leaf 1923, 137.
17 Penn 1999, 122.
18 Arúiv Belgesi: 19/R /1291 (Hicrî) Dosya No:18 Gömlek No:94 Fon Kodu: MF.MKT.
benzemektedir. Foto÷rafõn sa÷ladõ÷õ bir di÷er bilgi tabyada henüz büyük sabit toplarõn olmadõ÷õ, bunlar yerine hareketli obüs toplarõnõn bulundu÷udur. Bu toplardan iki adeti bo÷aza çevrilmiú úekilde yanlarõnda cephane sandõklarõyla görülmektedir. Resimde taú duvar üzerindeki bir nöbetçi dõúõnda tabya personeli görülmemektedir.
1896 yõlõnda Çanakkale Bo÷azõnda inceleme yapan Rus Generali Cicakof, Kepez burnundaki torpido hattõnõn muhafazasõ için Dardanos tepesi üzerinde bir tabya yapõlmasõnõ önermiútir19. Cicakof’un da bu önerisiyle Dardanos tepesindeki istikamlar geniúletilerek ve yeni tabyalarõn inúasõna baúlanmõútõr.
1898 yõlõnda tamamlanan tabyaya yerleútirilecek gerekli asker ve toplar Sakarya vapuru ile Nara limanõna gelmiú20 ve tabyanõn açõlõúõ padiúaha edilen dualarla 15 Ekim 1898 yõlõnda yapõlmõútõr21. 1899 yõlõnda buradaki istikam çalõúmalarõnõn devam etti÷ini görüyoruz. Bu iú için Kilidbahir’de bulunan bir istikam alayõnõn iki bölü÷ü Bolayõr vapuru ile karúõ kõyõya taúõnmõútõr22. Aynõ yõl tabyadaki çalõúmalar tamamlanmõú askerler tabyada bulunan toplar ile e÷itim atõúlarõna baúlamõúlardõr23. 1908 yõlõnda Dardanos tabyasõnda tekrar düzenlemeler yapõldõ÷õnõ ve ko÷uúlarõn inúa edildi÷ini görüyoruz24.
Çanakkale savaúlarõ sõrasõnda Çanakkale Müstahkem Mevkii Komutanlõ÷õ, 2. A÷õr Topçu Tugayõ, 3. A÷õr Topçu Alayõ, 1. A÷õr Topçu Taburunda, 1.
Batarya olarak görev yapmõútõr25. Tabyada önceleri sayõlarõ iki, daha sonra beúe çõkartõlan 150/40 mm. Çaplõ ve 5 km. menzilli, gemilerden sökülmüú kõzaklõ toplar yerleútirilmiútir26. Bo÷az savunmasõ içinde en modern sayõlabilecek toplar Dardanos tabyasõndaydõ. Dardanos’un 1905 model Krupp toplarõnõn bazõ parçalarõ Goeben’den alõnmõútõ27. Her top düúmanõn hava gözlemlerinde “yõlankavi” olarak tanõmladõ÷õ siperlerle çevrelenmiúti28. Toplarõn menzili Bo÷az’da Eskikale-Domuzderesi arasõna
19 Osmanlõ Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I 2005, 5 Nr. 1.
20 Arúiv Belgesi: Tarih: 22/R /1316 (Hicrî) Dosya No:143 Gömlek No:90 Fon Kodu: Y..PRK.ASK.
21 Arúiv Belgesi: Tarih: 08/C /1316 (Hicrî) Dosya No:145 Gömlek No:123 Fon Kodu: Y..PRK.ASK.
22 Arúiv Belgesi: Tarih: 03/Ca/1317 (Hicrî) Dosya No:154 Gömlek No:74 Fon Kodu: Y..PRK.ASK.; Arúiv Belgesi:
03/Ca/1317 (Hicrî) Dosya No:154 Gömlek No:76 Fon Kodu: Y..PRK.ASK.
23 Arúiv Belgesi: Tarih: 02/N /1317 (Hicrî) Dosya No:157 Gömlek No:52 Fon Kodu: Y..PRK.ASK.; Arúiv Belgesi:
Tarih: 29/L /1317 (Hicrî) Dosya No:159 Gömlek No:23 Fon Kodu: Y..PRK.ASK.
24 Arúiv Belgesi: Tarih: 07/S /1326 (Hicrî) Dosya No:307 Gömlek No:41 Fon Kodu: Y..MTV.
25 Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 181.
26 Tabyada iki mevcut topa ilave olarak 19 A÷ustos 1914 yõlõnda Asar-õ Tevfik gemisinden sökülen üç top daha yerleútirilerek ateú gücü arttõrõlmõútõr. Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 128, 184, Çizelge: 10.
27 Mc Pherson 1920, 90; Delage 1932, 90.
28 Delage 1932, 90.
kadar ancak ulaúmaktaydõ29. Tabyanõn amacõ ve görevi Mesudiye tabyasõyla birlikte düúmanõn Bo÷azda ilerleyiúini engellemek ve mayõn hatlarõna yaklaúan düúman mayõn arama gemilerine karúõ bu hatlarõ koruyan bataryalarõn ateúlerini takviye etmekti30. Bazõ øngiliz kaynaklarõnda tabyada bir Alman garnizonunun da görev yaptõ÷õ bildirilse de, tabyayõ ziyarete gelen Morgenthau Hamidiye tabyasõnõn personelinin Alman olmasõna karúõlõk Dardanos’un tamamen Türk oldu÷unu söylemektedir31.
19 ùubat 1915’te baúlayan Çanakkale Deniz Savaúlarõnda filonun öncelikli hedeflerinden biri de Çanakkale-Kilitbahir hattõnõn güneyindeki Dardanos Tabyasõydõ32. (Çizim 1) 18 Mart’ta cereyan eden asõl büyük saldõrõya kadar, Birleúik Filo’nun Bo÷azõn giriúinde ve hemen içeride bulunan savunma tahkimatlarõnõ tahribe yönelik top atõúlarõ úeklinde sürmüútür33. Birleúik Filo yaklaúõk bir ay boyunca yaklaúõk 21 defa bu savunma tahkimatlarõna karúõ harekatta bulunmuútur. 19 ùubat’ta yapõlan ilk harekat Bo÷az giriúindeki Seddülbahir ve Kumkale-Orhaniye tabyalarõna karúõ yapõlmõú, 25 ùubat ve sonrasõndaki harekatlarda ise Birleúik Filo, Bo÷az’dan içeri girerek daha geride bulunan di÷er savunma tahkimatlarõnõ susturmaya çalõúmõútõr.
18 Mart öncesi harekatlar sõrasõnda Dardanos Tabyasõ, Birleúik Filo’ya ait Albion ve Triumph zõrhlõlarõ tarafõndan ilk defa 25 ùubat’ta saat 14.45’de bombardõman yapõlmõú, sadece 15 dakika süren bu ilk ateúte tabyadaki toplar menzillerinin kõsalõ÷õndan dolayõ karúõlõk verememiúlerdir34. 26 ùubat’ta bo÷azdan içeri girerek keúif yapan üç torpidobot ile iki zõrhlõ muharebe gemisi saat 12’de Dardanos’a úiddetli bir ateúe baúlamõúlar, saat 4.30’a kadar süren ateú Anadolu yakasõndaki obüs bataryalarõnõn karúõlõk vermesi üzerine gemilerin geri çekilmesiyle sona ermiútir35. Bu saldõrõya katõlan Albion saat 13.00’de Dardanos tabyasõna yaklaúõk 11 000 m.
29 Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, Genel Kroki: 10.
30 Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 46.
31 Bush 1975, 47.
32 6 Ocak’ta øngiltere’den 1. Lord’un gönderdi÷i telgrafta Amiral Carden’e operasyon hakkõndaki fikri sorulmuú, 11 Ocak’ta Amiral Carden’in cevabi telgrafõnda: öncelikli olarak bo÷azõn giriúindeki savunmanõn imhasõ, Kepez burnundaki N.8 bataryanõn (Dardanos) temizlenmesi, daha sonra bo÷azõn en dar yerindeki savunma hatlarõnõn yok edilerek Marmara’ya çõkõlmasõ hedeflendi÷i bildirilmiútir. Gill 1918-19, 62; Çanakkale Bo÷azõna yapõlan saldõrõyõ planlayan Amiral Carden’in öncelikli hedeflerinden biri özellikle Dardanos bataryasõnõn etkisiz hale getirilmesiydi. George H. Allen 1919, 81; Bush 1975, 37; Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 128.
33 Moorehead 1982, 39; Massie 2003, 456-470.
34 Reynolds 1916, 369; Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 130.
35 Osmanlõ Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I 2005, 21 Nr. 17.
yaklaúarak ateú açmõúsa da, tabyadan herhangi bir karúõlõk verilmemiútir36. Bu ilk muharebelerde de tabyada herhangi bir insan kaybõ olmamõúsa da, tabyanõn önemli hasar gördü÷ü anlaúõlmaktadõr. Fakat hava úartlarõnõn kötüleúmesi müttefiklerin saldõrõlarõnõ tekrarlamasõnõ önlemiú, bu arada da Dardanos’takiler bu durumdan faydalanarak gerekli onarõmlarõ yapabilmiúlerdir37. 1 Mart’ta Birleúik Donanmanõn üç gemisi, Triumph, Ocean ve Albion’un Dardanos tabyasõna karúõ gerçekleútirdi÷i ikinci saldõrõda batarya personelinden altõsõ yaralanmõútõr Kepez burnu önlerine kadar gelen ve mayõnlarõ temizlemeye çalõúan øngiliz-Fransõz savaú gemilerine ilk defa Rus Askold kruvazörü de katõlmõútõr38.
Dardanos tabyasõna karúõ yapõlan üçüncü harekat, 2 Mart günü olmuútur.
Saat 8.00’de bo÷az giriúinden yaklaúan torpidobotlara tabyadan saat 10.54’de yaklaúõk bir çeyrek saat devam eden ateú sonucu düúman geri çekilmek zorunda kalmõú, saat 2.30’da iki düúman gemisi, Canapus ve Swiftsure tabyayõ ateú altõna almõúlardõr. Dardanos tabyasõ ilk saldõrõya göre oldukça uzun süren ve yaklaúõk iki saat süren bu saldõrõya karúõlõk verme úansõ bulmuútur. Dardanos’a ateú eden iki düúman zõrhlõsõ bataryanõn ateú menziline girdi÷inde Dardanos ve obüs bataryalarõ, son derece baúarõlõ karúõlõk vererek, Canapus’u üç yerinden vurmayõ baúarmõú ve her iki gemiyi de çekilmek zorunda bõrakarak ne kadar zorlu bir rakip oldu÷unu göstermiútir39.
ølerleyen günlerde, Dardanos tabyasõ 3 Mart’ta Prince George zõrhlõsõ tarafõndan bombardõman edilmiútir. 4 Mart’ta sabah saatlerinde øntepe yakõnlarõna kadar sokulan iki düúman zõrhlõsõ, saat 4.10’dan 6.20’ye kadar tabyaya ateú açmõúsa da, hiçbir hasar ve zayiat veremeden geri çekilmiúlerdir40. 6 Mart’ta Albion, Majastic, Prince George, Vengeance ve Suffen tarafõndan bombardõman yapõlmõú, bu saldõrõlara karúõlõk veren batarya, gene baúarõlõ bir atõúla Majestic’i vurmuútur41. 7 Mart günü filonun iki büyük gemisi, Agamemnon ve Lord Nelson, Dardanos’u ateú altõna aldõlarsa da, Türk topçusunun úiddetli karúõ atõúlarõyla isabet alarak tekrar geri çekilmek zorunda kalmõúlardõr42.
36 Tabyanõn bu ateúe karúõlõk vermemesinin toplarõnõn menzilinin kõsalõ÷õna ba÷layanlar varsa da, P. Nykiel tabyadaki toplarõn menzilinin 13 300-16 800m. oldu÷unu ve bu durumun tabyadakilerin menzili yanlõú hesaplamalarõ ile açõklanabilece÷ini söyler. Nykiel 2004, 83 ve dip not 10.
37 Gill 1918-19, 67.
38 Reynolds 1916, 370; Allen 1919, 94.
39 Reynolds 1916, 370; Osmanlõ Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I 2005, 24 Nr. 20.
40 Osmanlõ Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I 2005, 28 Nr. 24
41 Allen 1922, 882; Bush 1975, 42; Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 154.
42 Reynolds 1919, 95.
9/10 Mart gecesi bir muhrip komutasõndaki üç balõkçõ teknesi ve bir gemi istimbotu mayõnlarõ temizlemek amacõyla bo÷aza girmiúlerse de, iúlerini yapamadan Dardanos ve di÷er bataryalarõn etkili ateúi sayesinde çekilmek zorunda kalmõúlardõr43.
10/11 Mart gecesi mayõn taramasõ amacõyla muhripler ve bir hafif kruvazör korumasõnda bo÷aza giren küçük gemiler, Dardanos tabyasõ ve di÷er bataryalarõn ateúi sonucunda görevlerini yapamadan döndüler44.
11/12 Mart gecesi mayõn aramasõ için bo÷aza giren iki torpido bot ve mayõn arama gemileri Dardanos ve Rumeli Mesudiyesi tabyalarõ tarafõndan geri püskürtüldü45.
13/14 Mart gecesi mayõn taramasõ amacõyla Kepez ve So÷anlõ önlerine kadar yaklaúan mayõn arama gemileri Dardanos, Rumeli Mesudiyesi ve di÷er tabyalarca vurularak uzaklaútõrõldõlar46.
14/15 Mart gecesi Domuzdere yönünden yaklaúmaya çalõúan üç muharebe gemisiyle bir torpido bot, Dardanos bataryasõ tarafõndan açõlan 10 dakikalõk bir ateúle geri püskürtülmüútür47.
Nitekim Birleúik Filonun 18 Mart günü gerçekleútirdi÷i asõl harekat sõrasõnda Dardanos tabyasõ susturulmasõ gereken öncelikli hedeflerden biriydi48. Bu nedenle de ö÷le saatlerinde Triumph muharebe gemisi uzun menzilli toplarõyla tabyayõ ateú altõna alarak ardõ ardõna vurmaya baúladõ49. Gün boyu devam eden muharebelerde her iki taraf da birbirine karúõ ateú üstünlü÷ü kurmaya çalõútõ. Fakat gemilerin yo÷un bombardõmanõndan Türk tabyasõ zaman zaman susmak zorunda kalõyordu. Tabyanõn bulundu÷u tepe alt üst olmuú ve üzerindeki çok sayõda bomba çukuru havadan belirgin bir úekilde görülmekteydi50. Alman generalin Morgenthau’ya söyledi÷i gibi tabyanõn bulundu÷u antik kentten pek çok kalõntõ bu bombardõmanla açõ÷a çõkmõútõ51. Öyle ki, bo÷az üzerinde keúif yapan bir uçak Dardanos ve
43 Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 159.
44 Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 164.
45 Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 165; Nykiel 2004, 89-90.
46 Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 166; Nykiel 2004, 93-94.
47 Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 167.
48 Dardanos bataryasõnõn adõ birçok kaynakta açõkça geçmesine karúõn, bazõ kaynaklar “Kepez Burnu’ndaki bataryalar” diye bahsetti÷i gibi, savaú sõrasõnda 8 nolu batarya olarak numaralanmõútõr. Callwell 1919, 14-26;
Wheeler 1922, 887; Chatterton 1935, 92; James 1965, 39-70; Gilbert 2005, 28, The Naval Attack On The Dardanelles 18 March 1915.
49 Osmanlõ Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I 2005, Nr. 38.
50 Delage 1932, 91.
51 Moorehead 1956, 43.
Çimenlik tabyalarõnda topçularõn bulunmadõ÷õnõ rapor etmiútir52. Tüm bu a÷õr hasara ra÷men tabya kõsa bir süre sonra toparlanarak savaúa geri dönmüútür.
Akúama do÷ru Ocean muharebe gemisi Dardanos ve So÷anlõdere tabyalarõnõn úiddetli ateúi sonucunda çekilmeye baúlamõú, fakat dönüúte bir mayõna çarparak hareket edemez hale gelmiútir. Ocean’a yardõma gelen gemiler ise Dardanos’tan açõlan kop ateúinden kaçmõúlar, böylece kaderine terk edilen gemi bir süre sonra Morto körfezinde batmõútõr. Bu arada yaralanan di÷er bir muharebe gemisi olan ørresstible da Dardanos tabyasõnõn menziline girmiú ve bataryanõn devamlõ ateúi altõnda saat 19: 30’da batõrõlmõútõr.
Dardanos bataryasõ, Birleúik Filonun “ A Hattõ” gemilerine saat 11: 30’da baúlattõ÷õ ateúini bir saat kadar sürdürebilmiú, fakat düúmanõn etkin ve yo÷un ateúi karúõsõnda hasar görmüú ve bir süre ateúe ara vermek zorunda kalmõútõr.
øúte tam da bu sõrada bataryanõn bulundu÷u tepenin biraz altõnda bulunan sargõ yerine düúen bir top mermisi batarya komutanõ Üste÷men Hasan, Te÷men Mefsuf, yedek subay adayõ Halim ve beú erin úehit olmasõna sebep olmuútur53. Batarya komutanlõ÷õna atanan Yüzbaúõ Muhittin komutasõndaki batarya tekrar ateúe baúlamõú ve saat 15.32’de ørresstible’õ vurarak úehit komutanlarõnõn intikamõnõ almõútõr54. Düúman gemisinin son bir gayretle Dardanos’a açtõ÷õ ateúin de herhangi bir tesiri olmadõ÷õ görülmüútür55. Akúama do÷ru artõk savaúõn kesin olarak kaybedildi÷ini anlayan Birleúik Filo, a÷õr hasara u÷rayan iki muharebe gemisini bo÷azda kendi kaderlerine terk ederek Bozcaada açõklarõna do÷ru çekilmeye baúladõ56.
18 Mart deniz savaúõ kesin olarak Türk kuvvetlerinin zaferiyle sonuçlanmõútõr. Kuúkusuz bu zaferde Dardanos tabyasõnõn rolü büyük olmuútur. Düúman gemilerinin bo÷aza girer girmez ateúe tuttuklarõ tabya etrafõna 4000’den fazla top mermisi düúmüú, komutan ve subaylarõyla
52 Ark Royal’dan kalkan keúif uçaklarõn verdi÷i raporlar ve atõúlarõn kesilmiú olmasõ bazõ tabyalarõn tahrip oldu÷u yanõlgõsõna yol açmõútõ. Delage 1932, 61; Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 197.
53 O gün Kepez Burnundaki bir baúka bataryada görevli olan Çanakkale’nin Yenice ilçesinden Ahmet Baúaran bu bombardõmana úahit olmuútur. Anõlarõnda “Bizim bölü÷ün yanõnda baúka bir bölük daha vardõ. O bölü÷ün toplarõndan birine bir düúman mermisi düúmüútü. Subaylarõ vardõ Hasan Efendi diye. O úehit düúmüútü orada...kumandanlarõydõ...ùimdi Hasan Mevsuf dedikleri yerde...On sekiz kiúi de yaralanmõútõ...Ben görmüútüm onlarõ orada.” Diyerek yaralõ sayõsõnõn on sekiz oldu÷unu bildirir. Ahmet Baúaran’õn anõlarõ, http://www.canakkale.gen.tr/gaziler/gaziler.html; Delage 1932, 91.
54 Bazõ kaynaklar ørresstible’õn top atõúõ ya da mayõn ile vuruldu÷unu bildirirler. Chatterton 1935, 142; Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 208.
55 Osmanlõ Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I 2005, 70 Nr: 56.
56 Gill 1918-19, 74-75; Allen 1919, 97-100; Corbett 1921, 223; Frotingham 1925, 282; Vego 2008, 99.
birlikte pek çok eratõ úehit olmuú ya da yaralanmõútõr57. Tabya bu verdi÷i kadar büyük kayõplara ra÷men zaman zaman susmak zorunda kalmõúsa da, tekrar ateúe devam edebilmiútir. Etkili ve isabetli ateúi sonucunda Ocean ve ørresstible’õn batmasõna neden olmuúlardõr. Dardanos tabyasõnõn bu inatçõ direniúi Türk tarafõnõn yükseltmiúken, müttefikleri derin bir hayal kõrõklõ÷õna ve ümitsizli÷e düúürmüútür.
18 Mart günü Dardanos bataryasõndaki toplarõn harcadõ÷õ cephane: 36 tahrip danesi, 12 külahlõ dane, 63 çelik dane ve 4 sert dane ile toplam 115 mermidir. Bataryanõn atõúlarõ tüm bataryalar içinde en yüksek sayõdõr58. Tabyanõn sadece beú toptan oluútu÷u ve düúmen gemilerinin aútõ÷õ ateú sonucu bazen atõúa ara verdi÷i düúünülürse, bunun oldukça yüksek ve son derece isabetli bir atõú oranõ oldu÷u söylenebilir.
Dardanos tabyasõnõn baúarõlarõ 18 Mart’tan sonra da devam etmiútir. 17 Nisan’da Çanakkale Bo÷azõnõ geçmeye çalõúan E 15 denizaltõsõ sabaha karúõ 05.30’da tabyadan atõlan bir atõúla vurulmuú ve mürettebatõ esir alõnmõútõr59. 18 Mart’ta úehit olan Hasan ve Mefsuf Beylerden dolayõ Dardanos tabyasõnõn adõ Çanakkale Müstahkem Mevkii Komutanlõ÷õnõn 7 Nisan 1915 tarih ve 707 sayõlõ yazõlarõyla Hasan-Mefsuf Bataryasõ olarak de÷iútirilmesi önerisi, Baúkomutanlõ÷õn 3 Mayõs 1915 tarih ve 1098 sayõlõ yazõlarõyla uygun görülmüútür60.
Dardanos tabyasõ ve onun komutanõnõ Çanakkale Savaúlarõndaki kahramanlõklarõ dõúõnda pek fazla tanõmamaktayõz. Savaúlar sõrasõnda tabya ve komutanõ hakkõnda bilgi veren çok fazla kaynak yoktur. Sadece 15 Mart 1915 tarihinde Enver Paúa ile birlikte tabyayõ ziyaret eden Amerika’nõn østanbul büyükelçisi H. Morgenthau anõlarõnda bu ziyaretten bahsederken tabya ve tabya komutanõndan da bahseder61. Elçi daha sonra yazdõ÷õ anõlarõnda, bu ziyaret sõrasõndaki gözlemlerini ve izlenimlerini anlatõrken tabyadaki toplarõn 1905 model Krupp toplarõ oldu÷unu ve bunlarõn Bo÷aziçinde yatan Türk ve Alman gemilerinden söküldü÷ünü bildirir.
(Resim 2) Komutanlar geldi÷inde Birleúik Filonun birkaç gün önce Dardanos tabyasõnõ korkunç bir bombardõmana tuttu÷u, fakat bu bombardõmanõn tabyaya hiçbir zarar vermedi÷ini görmüúlerdir. Elçinin sözünü etti÷i bombardõman, 3, 6 ve 7 Mart günleri yapõlmõú olan
57 Chatterton 1935, 92.
58 Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 210.
59 Allen 1919, 104; Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 252.
60 Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, 209, Belge: 2-3.
61 Morgenthau 1918, 88.
bombardõmanlardõr. Morgenthau, müttefik donanmasõnõn günlerce bombaladõ÷õ Dardanos tabyasõnda bir iki önemsiz çizik dõúõnda ciddi hasar olmamasõnõn nedeni olarak, ilk önce gemilerdeki niúancõlarõn zayõflõ÷õnõ düúünmüú, fakat heyet içinde bulunan bir Alman subay, tabyanõn konumunun onun vurulmasõnõ önledi÷ini söylemiútir. Bu subaya göre, tepenin tam üzerinde bulunan tabya denizden bakõldõ÷õnda ufuk çizgisinin bir parçasõ gibi görüldü÷ünden vurulmasõ son derece zor olmaktaydõ62. Gemilerden kolaylõkla vurulabilecek bir hedef olarak görülse de, bu sadece optik bir yanõlgõydõ63.
Morgenthau, tabyanõn durumu dõúõnda bize komutanõ olan Hasan Bey’in oldukça ayrõntõlõ bir tasvirini verir. Komutanlar birkaç gün önce øngiliz gemilerinin saldõrõsõnõ püskürtmüú olan tabyaya geldiklerinde, Çanakkale Müstahkem Mevkii Komutanõ olan Cevat Paúa, Hasan Bey’i yanõna ça÷õrmõú ve bu baúarõsõndan dolayõ yanaklarõndan okúamõútõr. Aynõ úekilde baúta Enver Paúa olmak üzere di÷er paúalar da Hasan Bey’in sõrtõnõ sõvazlayarak takdirlerini göstermiúlerdir64. Morgenthau “Hasan Bey koyu siyah saçlõ, kara gözlü, aúõrõ derecede alçak gönüllü, ufak tefek bir delikanlõydõ. Hasan Bey’in büyük bir alçak gönüllülükle ve saygõyla olaylarõ kõsaca özetlemesi komutanlarõ son derce etkilemiú, onu dinlerken gözyaúlarõnõ tutamadõlar” der65. Cevat Paúa elçiye Hasan Bey’in istikbalinin çok parlak oldu÷unu söylemiú, fakat üç gün sonra bu kahraman subay úehit düúmüútür.
Morgenthau’nun tarifleri ve tabyanõn basit bir çiziminden baúka savaú zamanõna ait tabyanõn tek ayrõntõlõ foto÷rafõ C. Mühllmann’õn Der Kampf um die Dardalellen 1915 adlõ kitabõnda yer almaktadõr. Kitap içinde, levha 8’de (Taf. 8) Dardanos tabyasõnõn do÷u yönden çekilmiú bir foto÷rafõ yer almaktadõr66. (Resim 3) Resimde iki adet top, toplarõn önünde yüksek toprak tabyalar ile arkalarõnda derin siperler açõkça görülmektedir. Foto÷raftaki asõl dikkat çekici unsur ise resmin sa÷ köúesinde ayakta duran üç figürdür.
Giyimlerinden uzun kõúlõk paltolarõyla subay olduklarõ anlaúõlan üç askerin bu resmi so÷uk bir mevsimde çektirdikleri açõkça görülmektedir. Ayrõca tabyada ve etrafõnda herhangi bir yõkõm ve tahribatõn olmayõúõ, resmin
62 Dardanos tabyasõ savaúlar sõrasõnda tabyadaki toplarõ tahrip edecek kadar isabetli bir isabet almamõútõr. Tabyanõn komutanõ ve di÷er erat tabyaya de÷il, tabyanõn biraz gerisine, sargõ yerine düúen bir mermi ile úehit olmuúlardõr.
63 Chatterton 1935, 92; Delage 1932, 91.
64 Morgenthau’nun aktarmõú oldu÷u bu olay Türk ordusundaki askeri disiplinin yanõ sõra, büyük komutanlar ile küçük rütbedeki subaylar arasõndaki insani iliúkilerin nasõl oldu÷unu göstermesi bakõmõndan önemlidir.
65 Morgenthau 1918, 88.
66 Mühllmann 1927, Taf. 8.
düúman saldõrõsõndan önce çekildi÷ini göstermektedir. Böylece saldõrõdan hemen önce çekildi÷i anlaúõlan bu foto÷raftaki subaylarõn tabya komutanlarõ Hasan ve Mefsuf Beyler olma olasõlõ÷õ yüksektir diyebiliriz.
15 Mart’ta gerçekleúmiú olan bu ziyaretin bizim için bir baúka önemi elçinin müttefik bombardõmanõ sonrasõnda tabya civarõnda açõ÷a çõkan bazõ antik kalõntõlardan bahsetmesidir. Morgenthau, Dardanos tabyasõ civarõndaki görüntünün Fransa’daki savaú alanlarõnõ anõmsattõ÷õnõ, bombardõman sõrasõnda bazõ baúlõk ve sütun parçalarõnõn açõ÷a çõktõ÷õnõ söyler. Hatta kendisi de “Priamos dönemine” ait oldu÷unu söyledi÷i bir testi parçasõnõ yerden almõútõr. Onun eski eserler konusundaki ilgisini gören heyette bulunan Alman general Mertens, Morgenthau’ya “Savaú bittikten sonra buraya büyük bir turistik tesis-otel yapaca÷õz ve siz Amerikalõlara buralarda buldu÷umuz eski eserleri sataca÷õz. Bunun için çok fazla kazõ yapmamõz gerekmeyecek çünkü øngiliz filosu bunu bizim için yapõyor” demiútir67. Dardanos tabyasõnda savaú sõrasõndaki bombardõmanda açõ÷a çõkan ve Mertens ve Morgethau’nun da görmüú oldu÷u antik kalõntõlar daha tabyanõn ilk inúasõ sõrasõnda Osmanlõ otoritelerinin dikkatini çekmiúti. 1874 yõlõnda ilk tabya kazõsõnõn baúlamasõyla çõkacak eski eserlerin muhafazasõyla yeraltõnda eski binalara rastlanõrsa muayene için memur gönderilmek üzere durumun bildirilmesi istenmiútir68. Dört yõl sonra da Dardanos tepesinde yapõlan hafriyatta çõkan asar-atika hakkõnda bir defter düzenlenerek gönderilmesi istenmiútir69.
Kurtarma Kazõsõ
1999 yõlõ Ocak ayõnda, Çanakkale Bo÷azõndan geçen gemi trafi÷ini düzenlemek ve emniyet altõna almak amacõyla Bo÷az kõyõlarõna radar kulesi dikilmek istenilen bu yerlerden birinin Dardanos antik kentinin bulundu÷u alana denk geldi÷i görülmüútür. Dardanos antik kentinin I.Derece Arkeolojik sit sõnõrlarõ içinde kalmasõndan dolayõ burada yapõlacak olan radar kulesi inúaatõndan önce arkeolojik kurtarma kazõsõ yapõlmasõ gerekmiútir. 2001 yõlõnda, Anõtlar ve Müzeler Genel Müdürlü÷ünün 26.02.2001 tarih ve 1643 sayõlõ kazõ ruhsatõ ile baúlayan arkeolojik kurtarma kazõsõ, 09–24.07.2001 tarihleri arasõnda toplam 16 gün sürmüútür.
Kurtarma kazõsõ için seçilen alan, radar kulesinin yapõlaca÷õ Dardanos höyü÷ünün bulundu÷u tepenin üzerinde, bir sõra halinde yerleútirilmiú olan
67 Morgenthau 1918, 88.
68 Arúiv Belgesi: 19/R /1291 (Hicrî) Dosya No:18 Gömlek No:94 Fon Kodu: MF.MKT.
69 Arúiv Belgesi: 04/ù /1296 (Hicrî) 1878/1879 Dosya No:63 Gömlek No:158 Fon Kodu: MF.MKT.
toplardan 4. ve 5. top arasõndaki boúlu÷un do÷usundadõr. 11x11 m.
boyutlarõnda ve kabaca altõgen úeklinde olan kazõ alanõ, çõkan buluntulara göre daha sonra güney yöne do÷ru geniúletilmiútir. (Resim 4)
Kazõ, radar kulesi temelinin açõlaca÷õ 11x11 m. boyutlarõndaki açmanõn tamamõnda aynõ anda baúlatõlmõútõr. Çalõúmalarda önce buradan geçmekte olan asfalt kaplama sökülmüú ve altõndaki stabilize tabaka kaldõrõlmõútõr. Bu tabakanõn kaldõrõlmasõndan sonra 20 cm.lik kesitler halinde kazõ yapõlarak, kazõlan her 20 cm.lik kesit topra÷õ içinden çõkan buluntular ayrõ torbalarda toplanmõútõr.
I. 0-20 cm. tabaka: Asfalt yolun hemen altõndaki ilk kazõlan toprak tabakasõdõr. Bu tabakada daha çok son dönem imar çalõúmalarõnõn izleri görülmektedir. Antik dönem seramikleri homojen olmayõp, çeúitli dönemlere aittir. Bu tabakadan modern dönem buluntularõnõn yanõ sõra Geç Osmanlõ dönemi buluntularda çõkmõútõr.
II. 20-40 cm. tabaka: Bu tabaka içinden modern dönem buluntularõ çõkmamakla birlikte, antik dönem buluntularõ homojen de÷ildir. Kazõlan toprak içinden bol miktarda úarapnel parçalarõ ve çeúitli savaú malzemesi artõklarõ çõkmaya baúlamõútõr.
III. 40-60 cm. tabaka: Bu tabakada açmanõn do÷usunda daha çok, geç geometrik.- geç arkaik dönem seramikler ile birlikte daha homojen bir durum gözlemlenirken, açmanõn batõsõndaki antik buluntular yine karõúõk ve çeúitli dönemlere aittirler. Fakat açmanõn tamamõnda úarapnel parçalarõ ve di÷er savaú kalõntõlarõ yo÷un olarak çõkmaktadõr.
IV. 60-70 cm. tabaka: Bu tabaka ana toprak üzerinde bulunan son kültür tabakasõdõr. Bir önceki tabakadan farklõ olarak açmanõn batõsõnda kuzey- güney do÷rultusunda uzanan tek sõra taútan bir duvar ile bu duvarõn kuzey do÷usunda yarõm daire úeklinde bir taú örgüsü çõkmaya baúlamõútõr. Ayrõca açmanõn biri tam ortasõnda olmak üzere, kuzey do÷u ve do÷usunda ana toprak içinde kazõlmõú çöp çukurlarõ (Bothroslar) görülmüútür70. Kazõ çalõúmalarõ bu aúamadan sonra açmanõn do÷usunda sadece çöp çukuru çevresinde ve içinde, açmanõn batõsõnda çõkan çöp çukurlarõyla birlikte tamamõnda devam etmiútir.
70 Bothros: Kutsal çöp çukuru. Antik ça÷larda tapõnaklarda tanrõ ve tanrõçalar için kurban edilen hayvanlara ait kemikler ile ba÷õúlanan hediyeler ve adaklar içinde de÷ersiz sayõlanlarõ zaman zaman tapõnak yakõnõna açõlan çukurlar içine gömülürdü. Kutsal sayõlan bu çöp çukurlarõ (Bothroslar) içinden çõkan buluntular, tapõnaklarõn tarihlendirilmesi ve tapõna÷õn kullanõm aúamalarõnõ yansõtmasõ bakõmõndan son derece önemlidirler.
Açmanõn batõsõnda devam eden çalõúmalarda biri açmanõn kuzey do÷usunda, di÷eri do÷usunda olmak üzere iki adet antik dönem çöp çukuru ile bu çukurlarõn arasõnda iki basamak taú merdivenle inilen bir korugan çukuru ortaya çõkartõlmõútõr. (Resim 5)
Kazõnõn arkeolojik sonucu Dardanos höyü÷ünün bu kesiminde üzerinde tabya ve siper yapmak amacõyla derin bir hafriyat yapõldõ÷õ, kazõ yapmõú oldu÷umuz bu alanda hafriyatõn neredeyse ana topra÷a kadar indi÷i anlaúõlmõútõr. Bu nedenle höyü÷ün geç dönemlerine ait tüm kültür katlarõ daha önceden kaldõrõlmõú durumdadõr. Kazõda Dardanos antik kentinin en erken dönemine ait oldu÷unu düúündü÷ümüz ana toprak üzerindeki ilk yerleúime ait kültür katõ ile ana topra÷a kazõlmõú bothroslar dõúõnda antik ça÷lara ait buluntu çõkmamõútõr. Höyü÷ün ilk yerleúimine ait olan bu kültür katõ da savaú sõrasõnda büyük ölçüde tahrip olmuútur.
Kazõlar sõrasõnda tahrip olmamõú tabanlardan topladõ÷õmõz seramik parçalarõndan buradaki yerleúimin en erken M.Ö. 7. yüzyõl ortalarõnda baúlamõú oldu÷u söylenebilir. Bizim sadece taban ve üst seviyelerine kadar olan kõsõmlarõnõ ortaya çõkardõ÷õmõz Bothroslarõn ait olduklarõ tabanlar maalesef ele geçmemiútir. Tepe üzerinde yo÷un olarak açõ÷a çõkmõú olan bu çöp çukurlarõnõn gerek içinde bulunan parçalardan, gerekse tepe üzerinde bulunmalarõndan dolayõ, bunlarõn burada bulunan bir kutsal alana ait olma olasõlõklarõ yüksektir. Bölgede incelemeler yapan Cook, 1880 yõllarõnda Troia’yõ kazan Schliemann’õn zamanõn Çanakkale valisi Cemal Paúa’nõn izniyle Dardanos’ta kazõlar yaptõ÷õnõ ve kentin akropolünün bizim de kazõ yaptõ÷õmõz alanda, “ùehitlik Bataryasõ’nõn” bulundu÷u yerde olmasõ gerekti÷ini bildirir71. Kazõ alanõnda Dardanos tabyasõnõn bulunmasõndan dolayõ bu kutsal alana ait üst yapõ kalõntõlarõ ortadan kaldõrõlmõú olmalõdõr.
Kurtarma Kazõsõnda Savaú Alanõ Arkeolojisi
Dardanos kurtarma kazõsõnõn bizim için asõl sürpriz buluntularõ antik döneme ait bu çöp çukurlarõn dõúõnda ortaya çõkardõ÷õmõz yakõn dönem mimari kalõntõlarõ oldu. Kazõ çukurunun batõ kesitinde daha önceden saptadõ÷õmõz, kuzey-güney do÷rultusunda tek sõra taú duvar olarak çõkmaya baúlayan mimari kalõntõnõn aslõnda buradaki tabyanõn destek duvarõ oldu÷u anlaúõlmõútõr. (Resim 6-7) Duvar, ana toprak içinde kazõlmõú, yaklaúõk 120 cm. derinli÷inde ve 9 m. uzunlu÷undadõr. Duvar kuzeyde açmanõn kuzey kesitin içerisinde devam etmektedir. Hafif meyilli olarak ve ço÷unlukla etraftan toplanmõú orta büyüklükte taúlardan örülmüú olan duvarõn üst kõsmõ
71 Cook 1973, 58.
ait oldu÷u tabyayla birlikte ortadan kalkmõú durumdadõr. Duvarõn dõú tarafõnda taúlar arasõna saplanmõú durumda çok sayõda úarapnel parçasõ bulunmuútur. (Resim 8) Duvar ilk çõktõ÷õnda tabyaya gelen siperlerden biri oldu÷u düúünülmüúse de, duvarõn do÷usunda, duvar boyunca yaptõ÷õmõz sondajda bunu kanõtlayacak herhangi bir buluntuya rastlanmamõútõr. Ayrõca bunun bir siper olmasõ durumunda uzun süre kullanõlaca÷õ ve bu süre sonunda top ateúiyle örtülmüú olsa bile tabanõnda bu kullanõma ait izlerin kalaca÷õ açõktõr. Duvarõn tabyanõn tahkimatõ sõrasõnda yapõldõ÷õ, ana toprak içine temeli kazõlarak dõú tarafõnõn gene toprakla örtüldü÷ü kazõ sõrasõnda ortaya çõkarõlmõútõr. Üstelik ana toprakta açõlmõú olan çukur bir sipere göre oldukça dardõr. Bunun siper çukuru olmadõ÷õnõ gösteren bir di÷er kanõt 15 Mart 1915 tarihinde Dardanos Tabyasõnõ gezen H. Morgenthau’nun tabyayõ gösteren bir çizimidir. Bu çizimde tabyaya giden siperlerin ahúap destekli olduklarõ açõkça görülmektedir.
Açmanõn do÷usundaki di÷er geç dönem mimari kalõntõsõ Bothros-I ve Bothros-II arasõnda saptadõ÷õmõz korugan çukurudur. (Resim 9) østinat duvarõnõn ortasõnda, sadece iki taú merdiven basama÷õ bulunan giriú kõsmõna ait kalõntõsõnõ saptayabildi÷imiz bu korugan yaklaúõk 2x2 m. boyutlarõnda ve 2,8 m. derinli÷indeydi. Giriúte en üstteki basama÷õn iki yanõnda çok az bir kõsmõ korunmuú olan ahúap pervazlardan burada ahúap bir kapõnõn var oldu÷u anlaúõlmaktadõr. Ayrõca merdivenlerin iç kõsmõnda kuzey duvarõ üzerindeki harç izleri ve üzerindeki boya burasõnõn sõvalõ ve boyalõ oldu÷unu göstermektedir. Aúa÷õya do÷ru inen iki taú basamak dõúõnda baúka taú basamaklar çõkmamõú olsa da koruganõn tabanõ basamaklardan 120 cm. daha aúa÷õdadõr. Bu da koruganõn tabanõna inen merdivenlerin ahúap olabilece÷ini akla getirmektedir.
Bu korugan çukuru içinden kazõnõn tamamõnda bol miktarda buldu÷umuz úarapnel parçalarõ dõúõnda buldu÷umuz askeri mühimmat parçalarõ, burasõnõn ne amaçla kullanõlmõú oldu÷unun da kanõtõdõr. Çukurun tabanõnda buldu÷umuz parçalardan biri, üzerinde Almanca yazõlarõyla ve çizimleriyle birlikte buldu÷umuz bir çinko kutu kapa÷õdõr. Top fünyelerini muhafaza amacõyla kullanõlmõú olan bu parçadan bu korugan içinde top fünyesi ve benzeri mühimmatõn depolanmõú olabilece÷i anlaúõlmaktadõr.
Bu korugan etrafõnda ve içinde yaptõ÷õmõz kazõda hem yan duvarlarõnda, hem de tabanõnda yo÷un olarak úarapnel parçalarõ çõkmõútõr. Bu parçalardan bazõlarõ in-sitü olarak duvarlarõ parçalayõp, topra÷a saplanmõú olarak bulunmuútur. (Resim 10-11) Bu koruganõn da bu bombardõman sõrasõnda tahrip oldu÷u açõktõr. Fakat kazõ sõrasõnda toprak altõnda herhangi bir dolu
mühimmat bulunmamasõndan bombardõmandan sonra tahrip olan korugandaki malzemenin tamamen boúaltõldõ÷õ anlaúõlmaktadõr. Ayrõca tüm kazõ sõrasõnda da böyle bir mühimmat bulunmadõ÷õ gibi, antik döneme ait kemik parçalarõ dõúõnda insan iskeletine ait herhangi bir parça da çõkmamõútõr.
18 Mart öncesinde ve 18 Mart günü Birleúik Filo tarafõndan defalarca ateúe tutulmuú olan Dardanos tabyasõna düúen mermilere ait çeúitli boylarda demir úarapnel parçalarõ, top tapalarõ, tapa koruyucusu, fünye parçasõ, bakõr top segman parçalarõ ve yanmamõú barut çubuklarõ bulunmuútur.
Tabya, 19 ùubat–18 Mart tarihlerinde Birleúik Filo’dan Albion, Truimph, Canapus, Prince George, Swiftsure, Majastic, Vengeance, Suffen ve Lord Nelson savaú gemileri tarafõndan bombardõman edilmiútir. Bu gemiler dõúõnda da özellikle 18 Mart günü di÷er birçok øngiliz ve Fransõz savaú gemisinin hedefi olmuútur. Kazõda bulunan úarapnel parçalarõnõn incelenmesinden bunlarõn, 30 ve 19 cm. çaplõ top mermilerine ait olduklarõ anlaúõlmõútõr. Dardanos tabyasõnõ bombardõman etmiú olan gemilerden Canapus ve Swiftsure dõúõnda tamamõ 305 mm.lik toplara sahiptir72. Ayrõca 190.5 mm.lik toplar sadece Swithsure ve Truimph muharebe gemilerinde bulunmaktadõr73. Bu gemilerden Swithsure sadece 2 Mart günkü harekata katõlmõúken, Triumph hem 25 ùubat günü tabyaya yapõlan ilk bombardõmanõ, hem de tabyaya en fazla zarar veren –belki de Hasan ve Mefsuf Beylerin úehit olmasõna neden olan- 18 Mart’taki bombardõmanõ yapmõútõr. Böylece kazõ alanõnda bulunan úarapnel parçalarõnõn büyük ölçüde Triumph’tan atõlan toplara ait oldu÷unu söylemek mümkündür74. (Resim 12) Savaúõ anlatan øngiliz belgelerinde ö÷len saat 12.06 sularõnda, Prince George ve Triumph gemilerinin Mesudiye (No. 7), Yõldõz (No. 9) ve Dardanos (No. 8) tabyalarõnõ etkisiz hale getirmek için yo÷un bir ateúe baúladõklarõ yazmaktadõr75. øúte Hasan ve Mevsuf Beylerin úehit düútükleri an da bu olmalõdõr.
Kazõda bulunan di÷er savaú malzemeleri daha çok Dardanos tabyasõnda kullanõlmõú olan parçalardõr. Bunlar içinde malzeme sandõklarõna ait pirinç
72 Gill 1918-19, 69-70 (Alliaed Fleet at Dardanelles); Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, Çizelge 11 (Fighting Ships 1914)
73 Gill 1918-19, 69-70 (Alliaed Fleet at Dardanelles); Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesi Harekatõ 1993, Çizelge 11 (Fighting Ships 1914)
74 Triumph deniz harekatõndan sonra baúlayan kara savaúlarõ sõrasõnda 25 Mayõs’taki kara savaúlarõnõ desteklemek üzere Kabatepe açõklarõnda hareket halinde iken Alman U-21 denizaltõsõ tarafõndan torpillenerek batõrõlmõútõr.
Burt 1988, 262.
75 Chatterton 1935, 134.
vidalar, çeúitli çiviler, bir iúaret fiúe÷i kovanõ, iúaret fiúe÷i kutu kapa÷õ ve çinko kutu parçalarõ ile üzerinde Almanca yazõlar bulunan kutu kapa÷õdõr.
Gerek üzerindeki çizimden, gerekse Almanca yazõlardan, çinko kapa÷õn bir top fünyesi sandõ÷õna ait oldu÷u anlaúõlmõútõr. Essen’deki fabrikalarda imal edilmiú bu fünyelerden 150 mm.lik toplara ait on âdeti bir kutu içinde bulunmaktadõr76.
Kazõ sonunda açmanõn kuzeyinde çõkan bu buluntular nedeniyle buraya yapõlmasõ düúünülen radar kulesinin daha güneye kaydõrõlmasõna karar verilmiútir. Bu nedenle de açma güney yöne do÷ru 8 m. daha geniúletilmiútir. Geniúletilen yeni alanda di÷er açmanõn do÷usunda saptadõ÷õmõz istinat duvarõnõn küçük bir bölümü daha ortaya çõkarõlmõútõr.
Fakat bu alanda çok daha geç bir tarihte, II. Dünya Savaúõ yõllarõnda yerleútirilmiú oldu÷unu düúündü÷ümüz bir topa ait beton tabiye bulunmuútur. Maalesef ana topra÷a kadar inen bu beton tabiyenin temelleri burada mevcut olan daha eski tabya kalõntõlarõnõ tamamen ortadan kaldõrmõútõr. Geniúletilen bu alanda daha baúka kalõntõya rastlanmadõ÷õndan, radar kulesinin ilk planlanan yerinin 10 m. daha güneyine yapõlmasõ gerekti÷ine karar verilerek kazõ çalõúmalarõ tamamlanmõútõr.
Buluntular
Müttefik Toplarõna Ait Parçalar
ùarapnel Parçalarõ: Kazõda bulunan úarapnel parçalarõ içinde çaplarõ ölçülebilenler ço÷unlukla 30 ve 19 cm. çaplõ top mermilerine aittir. Yaklaúõk 14 büyük (10-30 cm.) parçanõn dõúõnda yüzlerce daha küçük úarapnel parçasõ kazõnõn farklõ tabakalarõndan bulunmuútur. (Resim 13)
Fünyeler: Kazõ alanõnda dört adet top ateúleme fünyesi ele geçmiútir.
Bulardan biri yaklaúõk 9 cm. uzunlu÷unda ve 4 cm. çapõndaki pirinçten yapõlmõútõr. Zaman ayarlõ oldu÷u anlaúõlan fünye patlamanõn etkisiyle parçalanmõútõr. Fakat buna ra÷men bu fünyenin 30 cm.lik top mermilerinden birine aittir. Bulunan di÷er iki fünye küçük parçalar oldu÷undan, 30 cm.
kalibre bir top mermisine ait olmasõ dõúõnda bilgi vermektedirler. Son fünyenin sadece top mermisi üzerine takõlan üst bölümü ele geçmiútir. Daha küçük kalibreli bir topa ait oldu÷u anlaúõlan bu fünye parçasõ da pirinçten yapõlmõútõr. (Resim 14)
76 Fünye kutusu kapa÷õ üzerindeki ka÷õt etiket Troia kazõsõ restoratörlerince temizlenmiú ve üzerindeki yazõlar okunabilmiútir. A÷ustos tarihli fünyeler 1915 yõlõnõn yaz aylarõndan sonra kullanõlmõú olmalõdõr.
Mermi Tapalarõ: Top mermilerinde kullanõlan mermi tapalarõndan dört adet bulunmuútur. Bunlardan daha büyük olan ikisi aynõ çapta olup, olasõlõkla aynõ kalibreli top mermilerine aittir. Di÷er ikisi de ufak kalibreli top mermilerinde kullanõlmõútõr. (Resim 14)
Top Segmanõ Parçasõ: Demirden yapõlan top mermilerin alt kõsmõnda, merminin namlu içindeki yivlere yerleúerek düzgün ve isabetli atõú yapõlmasõnõ sa÷layan pirinç segmana ait iki parçadõr. 13 ve 9 cm.
uzunlu÷unda ve 2 cm. geniúli÷indeki parçalar üzerinde top namlusuna ait yivlerin izleri vardõr. Bu segman parçasõlarõ gene Dardanos tabyasõnda çok sayõda örne÷ini buldu÷umuz 19 cm.lik top mermilerinin üzerindeki segman yata÷õna uymaktadõr. (Resim 15)
Top Mermisi Ucu: Kazõda bir adet bulunan top mermisi ucu 22 cm.
uzunlu÷unda ve 10 cm. çapõndadõr. Demirden yapõlmõú olan bu uç, top mermisinin ucunda bulunan fünyeyi korumak ve merminin havada daha aerodinamik yol almasõnõ sa÷lamak için takõlmaktaydõ. Metal uç kazõ alanõnda bulunan 30 cm.lik top mermilerinden birine tamamen uymaktadõr.
(Resim 15)
Barut Çubuklarõ: Gemilerden atõlan top mermileri içinde kullanõlan uzun barut çubuklarõndan patlamadan kalmõú olan çok sayõda örnek kazõ alanõnda bulunmuútur. Bunlardan beú adeti örnek olarak alõnmõútõr. 1 cm. çapõnda içi boú gri-siyah renkli çubuklar 5-14 cm. uzunlu÷undadõrlar. Toprak altõnda bunca yõl kalmasõna ra÷men yanma özelliklerini yitirmemiútir. (Resim 16) Dardanos Tabyasõna Ait Buluntular
Top Mermisi Kovanlarõ: Dardanos tabyasõndaki 15 cm.lik toplarda kullanõlmõú olan iki top mermisi kovanõ tabya kazõsõnõn yaklaúõk 20 m.
güneyinde, yaklaúõk 2 m. derinlikte toprak içinde bulundu. Sõralanmõú bir úekilde çõkan kovanlarõn yanõnda baúka bir mühimmat ya da askeri kalõntõnõn bulunmayõúõ, bu kovanlarõn bombardõman sõrasõnda gömülmüú oldu÷u düúünülmektedir. (Resim 17)
øúaret Fiúe÷i Kutusu ve Kovanõ: Dardanos tabyasõnda görev yapan subaylarõn kullandõ÷õ iúaret fiúeklerinin yerleútirildi÷i kutunun alt kõsmõna ait çinkodan yapõlmõú dikdörtgen bir parçadõr. 20x6 cm. boyutlarõndaki kutu içinde fiúeklerin yerleútirildi÷i beú yuvarlak boúluk bulunan ahúap yatak yer alõr. Kazõ sõrasõnda bulunan pirinç bir iúaret fiúe÷i kartuúu buraya uymaktadõr. øúaret fiúe÷i kutusu kazõda merdivenlerle inilen küçük depo odasõnda bulunmuútur. (Resim 18)
Çinko Kutu Parçalarõ: Tabya kazõsõnda, depo odasõnda bulunan bir baúka buluntu çinko cephane kutusuna ait parçalardõr. Hem parçalanmõú olmasõ, hem de üzerindeki úarapnel deli÷inden kutunun yakõnõna düúen düúman mermisinin patlamasõ sõrasõnda tahrip oldu÷u anlaúõlmaktadõr. Aynõ yerde bulunan fünye kutusu kapa÷õndan, bu parçalarõn da benzer bir fünye kutusuna ait oldu÷unu göstermektedir. (Resim 18)
Fünye Kutusu Kapa÷õ: Kazõda bulunan en önemli buluntulardan biri üzerinde halen ka÷õt etiketi korunmuú olan fünye kutusuna ait çinko kapaktõr. 18.5X12.5 cm. ölçülerindeki kapak üzerinde beyaz renkli ka÷õt etikette fünyelerin üretildi÷i fabrika (Essen) ve üretim tarihi (A÷ustos 1915) yanõ sõra kullanõlan fünyelerin bir çizimi de yer almaktadõr. (Resim 19) Di÷er Küçük Buluntular: Kazõda bulunan di÷er küçük buluntular; iki pirinç çivi, bir bomba fünyesi parçasõ, iki metal halka ve bir metal objenin yanõ sõra bir elbise dü÷mesi ve bir kemer tokasõdõr. Özellikle son ikisi tabyada görevli subay ve erlerin kiúisel eúyalarõndandõr. (Resim 20)
Sonuç
Amerikan iç savaúõ, savaú meydanlarõ ile Avrupa’da I. Dünya savaúõna ait siperlerde uzun yõllardan bu yana yapõlmakta olan arkeolojik kazõlar Türkiye’deki savaú alanlarõnda yapõlmamaktadõr77. Dardanos antik kentinde gerçekleútirdi÷imiz kurtarma kazõsõ úimdiye kadar Türkiye’de yapõlmõú olan arkeolojik kazõlar içinde yakõn tarihimizi aydõnlatmaya yönelik tek kazõdõr.
Kentin akropolünün bir bölümünü ortaya çõkarmaya yönelik olarak baúlanmõú olan çalõúmanõn sonucunda, Antik kentin kutsal alanõnõn bir bölümünün yanõ sõra, Dardanos tabyasõnõn küçük bir parçasõ ve savaúa ait kalõntõlar bulunmuútur. Bu yazõmõzda daha çok Dardanos’un tabya yönünü ve savaútaki rolünü ortaya koymaya çalõútõk.
Kazõ çalõúmalarõ sonucunda, birçok insanõn iyi bildi÷ini düúündü÷ü yakõn tarihle ilgili yerlerin zamanla kayboldu÷u ya da de÷iúti÷i anlaúõlmõútõr. Bizim dar bir alanda, sõnõrlõ zaman ve iúçiyle yaptõ÷õmõz kazõ sonunda oldukça önemli sonuçlar alõnmõútõr. Bunlar;
1-1915’ten bu yana yeri kaybolan tabyanõn gerçek yeri tam olarak ortaya çõkartõlmõútõr.
77 Laffin 1987, Battlefield Archaeology.
2- Çanakkale savaúlarõyla ilgili bütün kitaplarda müttefik donanmasõ tarafõndan nasõl ateúe tutuldu÷u açõklõkla anlatõlan tabya üzerinde, bu bombardõmanõn izleri bulunmuútur
Kazõ alanõnda metrekarede en az 3-4 adet buldu÷umuz úarapneller, savaúlarda buraya düúen binlerce merminin çok az bir kõsmõdõr. Sadece bu parçalar bile bombardõmanõn ne derece korkunç oldu÷unu ve böyle bir ortamda top baúõnda görevine devam edebilmenin de ne büyük bir cesaret istedi÷ini gösterir.
Dardanos kazõsõndan çõkan bir baúka sonuç, Çanakkale savaú alanlarõnda yapõlacak her türlü kazõ ve düzenlemeler öncesinde mutlaka arkeolojik bir kazõ yapõlmasõnõn gereklili÷idir. Son yõllarda “Barõú Parkõ” projeleriyle tekrar gündemde olan Gelibolu Yarõmadasõnda yapõlacak uygulamalarda bu konuya da dikkat edilmesi gerekmektedir.
KAYNAKÇA
Allen 1919 G. H. Allen, The Great War (Philadelphia, 1919).
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi V. Cilt, Çanakkale Cephesi Harekatõ I. Kitap (Haziran 1914 – 25 Nisan 1915) (Ankara, Genelkurmay Basõm Evi,1993).
Burt 1988 R. A. Burt, British Battleships 1889–1904. (Annapolis, 1988).
Bush 1975 W. Bush, Gallipoli (London, 1975)
Callwell 1919 C. E. Callwell, The Dardanelles (Boston and New York, 1919) Chatterton 1935 E. K. Chatterton, Dardanelles Dilemmama (London, 1935) Cook 1973 J. M. Cook, The Troad (Oxford, 1973).
Corbett 1921 J. S. Corbett, History of the Great War Based on Official Documents, vol.
2, Naval Operations (London,1921).
Delage 1932 E. Delage, The tragedy of the Dardanelles (London, 1932)
Duyuran 1960a R. Duyuran, "Decouverte d'un tumulus pre-s de l'ancienne Dardanos".
Anadolu V (1960). 9-12.
Duyuran 1960b R. Duyuran, “Canakkale'de eski Dardanos úehri yakõnda bulunan Tümülus hakkõnda ön Rapor,” TAD X-1 (1960) 64.
Erhat 1978 E. Erhat, Mitoloji Sözlü÷ü (østanbul, 1978).
Erickson 2001 E. J. Erickson, “Strength against Weakness: Ottoman Military Effectiveness at Gallipoli, 1915” The Journal of Military History 65, No. 4 (2001) 981-1011.
Forni1964 A. Forni, Brit. Mus. Cat. Troas (Edit.) (Bologna, 1964).
Frotingham 1925 T. G. Frotingham, The Naval History of the World War: Offensive Operations 1914-1915 (Cambridge, Harvard Univ. Press, 1925)
Gilbert 2005 M. Gilbert, The Routledge Atlas of First World War (London, 2005).
Gill 1918-19 C. C. Gill, Naval Power in the War (1914-1918) (New York, 1918-19).
James 1965 R. R. James, Gallipoli (London, 1965).
Karal 1994 E. Z. Karal, Osmanlõ Tarihi Cilt 5 (Ankara, 1994).
Körpe 2004, R. Körpe, “Son Arkeolojik Kazõ Buluntularõ Iúõ÷õnda Dardanos Antik Kenti”, Kubaba 3 (2004) 25-27.
Körpe 2008 R. Körpe, “Türk Hakimiyeti Öncesi Çanakkale Bo÷azõnda Yapõlan Savaúlar”, Çanakkale Tarihi (østanbul, 2008) 73-80.
Laffin 1987 J. Laffin, Battlefield Archaeology (New York, 1987).
Leaf 1923 W. Leaf, Strabo on the Troad (Cambridge, 1923).
Massie 2003 R. K. Massie, Castles Of Steel (New York, 2003)
Mc Pherson 1920 W. L. Mc Pherson, A Short History of the Great War (New York and London, 1920).
Moltke 1999 H.von Moltke, Türkiye Mektuplarõ (Çev. Hayrullah Örs) (østanbul, 1999).
Moorehead 1982 A. Moorehead, Gallipoli (Baltimore, 1982).
Morgenthau 1918 H. Morgenthau, Ammassador Morgenthau’s Story (New York, 1918).
Moorehead 1956 A. Moorehead, Gallipoli (London, 1956).
Mühllmann 1927 C. Mühllmann, Der Kampf um die Dardalellen 1915 (Berlin 1927) Nykiel 2004 P. Nykiel, Minesweeping Operations in the Dardanelles (Febbruary 25- March 17, 1915) Çanakkale Araútõrmalarõ Türk Yõllõ÷õ 2 (2004), 81-116.
Özkan 1990 T. Özkan, “Dardanos Höyü÷ü-Nekropolü Kurtarma Kazõsõ,” I. Müze Kurtarma Kazõlarõ Semineri (Ankara,1990).
Penn 1999 G. Penn, Fisher, Churchill and the Dardanelles (S. Yorkshire, 1999).
Reynolds 1916 F. J. Reynolds, The Story of the Great War (New York, 1916).
Schwerteck 1997 H. Schwerteck, “Dardanos” Der Neue Pauly. Band 3 321.
Sear 1979 D. R. Sear, Greek Coins and Their Values (London, 1979).
Sevin 2001 V. Sevin, Anadolu’nun Tarihi Co÷rafyasõ I (Ankara, 2001)
T.C. Baúbakanlõk Devlet Arúivleri Genel Müdürlü÷ü Osmanlõ Arúivleri Daire Baúkanlõ÷õ Osmanlõ Arúivi Daire Baúkanlõ÷õ Yayõn No: 71 “Osmanlõ Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I” (Ankara, 2005).
Uzunçarúõlõ 1988 ø. H. Uzunçarúõlõ, Osmanlõ Tarihi Cilt 3, I. Kõsõm, Cilt 4, I. Kõsõm (Ankara, 1988).
Vego 2008 M. Vego, Major Naval Operations (Newport, 2008).
Wheeler 1922 H. F. B. Wheeler, The Story of the British Navy ( New York, 1922).
Harita 1: Çanakkale Bo÷azõnõn giriúi. Sa÷da, Dardanos tepesi üzerinde Dardanos Tabyasõ ve Bo÷az giriúinde di÷er tabyalar. (E. K. Chatterton, Dardanelles Dilemmama)
Çizim 1: Çanakkale Bo÷azõnõn giriúinin denizden görünümü. Tam karúõda tepe üzerinde Dardanos Tabyasõ bulunmaktadõr. (E. K. Chatterton, Dardanelles Dilemmama)
Çizim 2: Kazõ sonrasõnda ortaya çõkan Dardanos Tabyasõna ait mimari kalõntõlar.
(Reyhan Körpe, Dardanos Kurtarma Kazõsõ 2001)
Çizim 3: Kazõ çukurunun kuzey profilinin çizimi. Kültür tabakalarõ ile mimari buluntularõn görünümü. (Reyhan Körpe, Dardanos Kurtarma Kazõsõ 2001)
Resim 1: II. Abdülhamit albümündeki Dardanos tabyasõnõn ilk foto÷rafõ
Resim 2: Dardanos Tabyasõ ve üzerindeki toplarõn kara kalem çizimi (H H. Morgenthau, Ammassador Morgenthau’s Story)
Resim 3: Dardanos Tabyasõnõn nadir bir foto÷rafõ. Foto÷rafta tabya üzerindeki toplar çam dallarõndan yapõlan kamuflajla birlikte görülüyor. Sa÷ altta ise tabyanõn komutanlarõ olabilecek üç subay kõúlõk elbiseleriyle ayakta poz vermiúler. (C.
Mülhmann, Der kampf um die Dardanellen 1915)
Resim 4: Kazõ yapõlan alanõn güney batõ yönden görünümü.
Resim 5: Antik dönem çöp çukuru (Bothros) ile bu çukurlarõn arasõnda iki basamak taú merdivenle inilen bir korugan çukuru ve hemen önde 30 cm.lik bir top mermisinin uç kõsmõ.
Resim 6: Kazõ alanõnda kuzey-güney do÷rultusunda yapõlmõú, tabyanõn destek duvarõ olarak yapõlmõú tek sõra taú duvar.
Resim 7: Aynõ taú duvarõn güneye do÷ru uzayan kõsmõ.
Resim:8: Destek duvarõ içindeki 30 cm.lik top mermisine ait büyük bir úarapnel mermisi. Parça buraya saplanmõú olabilece÷i gibi, duvar inúaatõ sõrasõnda da yerleútirilmiú olabilir.
Resim 9: Açmanõn do÷usunda, Bothros-I ve Bothros-II arasõnda, tabyaya ait mimari kalõntõlar ve iki basamak ile inilen cephanelik olarak kullanõlmõú olan korugan çukuru.
Resim 10: Kazõ sõrasõnda bulunan 30 cm.lik top mermisine ait büyük bir úarapnel parçasõ.
Resim 11: Kazõ sõrasõnda korugana yakõn bir yerde bulunan 30 cm.lik top mermisi ucu.
Resim 12: Dardanos tabyasõnõ en fazla bombardõman eden gemilerden biri olan HMS Triumph zõrhlõsõ.
Resim 13: Kazõ alanõnda bulunan çeúitli çap ve boyuttaki úarapnel parçalarõnõn bir bölümü.
Resim 14: Kazõ alanõnda bulunan atõlmõú top fünyesi, top tapasõ ve top mermilerine ait pirinç segman parçalarõ.
Resim 15: 30 cm.lik top mermisinin uç kõsmõna ait úarapnel parçasõ, fünye ve kuruyucu uç.
Resim 16: Kazõ alanõnda bulunan atõlan top mermilerine ait yanmadan kalmõú barut çubuklarõndan örnekler.
Resim 17: Dardanos Tabyasõnõn toplarõnda kullanõlmõú 15 cm.lik toplara ait iki boú kovan.
Resim 18: Dardanos tabyasõnda görev yapan subaylarõn kullandõ÷õ çinko iúaret fiúe÷i kutusu ve kovanõ ile top fünyelerinin konuldu÷u çinko kutu parçalarõ.
Resim 19: Dardanos Tabyasõnõn toplarõna ait Almanya Essen kentinde yapõlmõú ateúleme fünyelerinin konuldu÷u çinko kutu kapa÷õ.
Resim 20: Kazõda bulunan di÷er küçük buluntular; iki pirinç çivi, bir bomba fünyesi parçasõ, iki metal halka ve bir metal objenin yanõ sõra bir elbise dü÷mesi ve bir kemer tokasõ.
