T a r i h k ö ş e s i
Zarif Mustafa paşa
yalısı
Zarif O r g u n
Y a l ı n ı n s e l â m l ı k d a i r e s i n d e k a h v e o c a ğ ı n ı n ö n ü n d e k i m e r m e r şu h a z i n e s i üç p a n o y u h a v i d i r ' , i k i y a n p a n o l a r d a v a z o d a n ç ı k a n ç i ç e k l i d a l l a r , o r t a -d a k i n -d e ise rozas v e m u s k a s ı n -d a k a r ş ı l ı k l ı b i r e r lâle b u l u n m a k t a -d ı r .
Sivil mimarîmizin pek azalan numunelerinden biri olan Zarif Mustafa Paşa yalısından evvelce bah-setmiştim (1 ) . Bu yalının hamamını da işbu yazı ile bu sahada çalışanların istifadesine arzediyorum.
Hamam plân ve maktamdan da anlaşılacağı üzere umumî hamamlardaki esastan ayrılarak biri soğukluk (camekân) ve diğeri yıkanma yeri ol-mak üzere iki kısımdan müteşekkildir. Bir de ap-desthanesi vardır. Soğukluk kısmında karşılıklı iki mermer sed mevcuttur, Vaktile buraya kerevet üzerine döşekler konulur, bohçalar içinde hamam takımları, silecekler, havlular getirilir ve burada soyunulurdu. Yıkanıldıktan sonra yine bu yerde bir müddet istirahat etmek âdet idi.
Yıkanma yani asıl hamam kısmında ise kapı-dan girince karşıda ve sağda iki kurna ve sol tarafta bir banyo vardır. Kurnaların mermer aynalarında, sağ taraftaki kurnada, karşılıklı iki vazodan çıkan gül, nar ve karanfiller kabartma olarak işlenmiştir. Bu kısımda ayrıca sabun koymak için iki höcre de yapılmıştır. Üst tarafta ise vazodan çıken armut ağacı ve iki yanında kâse içinde armutlar bulunmak-tadır. Cepheye gelen kurnanın üst kısmında su ha-zinesinin kapağı bulunduğundan yalnız birer devri vardır. Musluk yerinde ise vazodan çıkan güller görünmektedir. Hamamın en iyi işlenmiş ve en gü-zel motifleri ihtiva eden taşları banyosunda bulu-nanlardır. Banyonun musluk aynasında,
muslukla(1) Zarif Orgun, Boğaziçinde eski bir Türk yalısı.. A ı -kitekt sayı 1-2 sahife 9-14.. Bu yazı Zarif Paşa yalısının harem kısmındaki tezyinatlı oda v e tezyinat motifleri, pa-noları, bu odanın peıspektivi ve Meşrute yalı ile Anadolu-hisarı hakkında malûmatı ihtiva etmektedir.
rı nsağ ve solunda vazodan çıkan yıldız çiçekleri yanlarda birer servi ağacı, orta kısımda dört ayaklı bir kaide üzerinde kâse içinde armutlar ve kaidenin sağ ve solunda bulunan iki küçük vazoya konul-muş birer lâle motifi gayet temiz işlenmiştir. Üst kısımdaki başlıkta görülen Rumî'lerden müteşek-kil kompozisyon da güzel bir örnektir. Banyonun duvar kısmındaki taşta saksı ve vazolardan çıkan karanfil, gül ve narlar bulunmaktadır. Banyonun yan taşında ise ikişer vazolu üç panoda sümbül, ka-ranfil, lâle ve peyagmber çiçekleri görülmektedir. Bilhassa lâle ve karanfiller arasında tam bir
benzer-lik vardır. Şehzade başındaki İbrahim paşa med-resesinde bulunan mescidin kapısında görülen vazo içindeki lâle karanfil ve diğer çiçekler, hamamda görülenlerin aynidir.
H a m a m . H a m a m y a l ı n ı n k a r a t a r a f ı n d a v e s o k a k ü s t ü n d e d i r . H a r i c î t u ğ l a , taş v e s ı v a i ş ç i l i ğ i v e inşa t a r z ı y a l ı n ı n e s k i l i ğ i n i b e l i r t m e k t e d i r . D i ğ e r k u r n a v e m o t i f l e r i , ü s t k ı s ı m d a k i k a -p a k su h a z i n e s i n i n k a -p a l ı d ı r .
ridir. Bu iki padişah devrinde inşa olunmuş çeşme-lerde ve mezar taşlarında ayni motifler mevcuttur.
Hamamın kubbe pencereleri, mermer sütunlar ve başlıkları da ayrı birer etüd mevzuudur. Kubbe-nin duvarla iki sütuna istinat ettirilmesi mimarî ba-kımdan belki de bir hususiyet arzetmektedir. İç ve
dış bina tezyinatına ehemmiyet verilen yer oları Topkapı sarayındaki hamamların mermerlerinin
na-H a m a m ı n i ç d e n g ö r ü n ü ş ü
kışsız olduğunu düşünürsek bu hamam işlenmiş mer-merlerile eşsiz denecek bir kıymet de arzetmektedir.
Boğaziçinin eski yalıları bugün mevcut olsa idi onlarda da kimbilir çalışılacak, tetkik edilecek ne mevzular bulunurdu. Maalesef üç dört yalıdan başka bir şey kalmamıştır ( 2 ) .
Bu vesile ile son elli sene içinde Boğazın yıkı-lan ve yanan yalılarını gözden geçirelim. Bu yalıların bazılarının fotoğraf ve gravürlerini bulmak müm-kün ise de, plân ve rölövelerinin yapıldığını hiç zan-netmiyorum.
Kendi muhitim olmak itibarile evvelâ Anado-luhisarı civarında yıkılan yalılardan bahsedeyim:
Herkesin bildiği Amcazade Hüseyin paşa ya-lısının harem kısmı.
Zarifpaşa zade yalısının harem ve selâmlık dai-relerinin arasındaki kısım ve kayıkhane dairesi.
Hekimbaşı Salih Efendi yalısının mühim bir kısmı.
Şeyhislâm Tahsin Bey yalısı. Bu yalı Hekim-başı yalısından Kanlıca körfezi ağzına kadar uzanan muazzam bir cepheye malikti.
Körfezin diğer ağzında Kadri Paşa yalısı.
(2) Bugün Boğaziçinin eski yalı arsalarında acayip tarz-da binalar kurulmaktadır. Belediyenin Boğaz karakterine uygun bir kaç bina tipi ortaya koyması lâzımdır.
K a n l ı c a d a :
Sultan sarayı. Kanlıca iskelesinden itibaren Ç u b u k l u y a doğru şimdi mevcut beş altı yalının y e r i n d e idi.
Gaz d e p o l a n i m t i y a z sahibi S a m i beyin yalısı. Akıntıburnunda Asaf Paşa yalısı.
Mençikof Ali b e y yalısı. Meşhur Fuat Paşa yalısı.
Ç u b u k l u d a :
Hidivin köşkünün bahçesinde sahilde Rifat Pa-şa yalıları. (Evvelce Ç u b u k l u y a Rifat PaPa-şa ya'ıtsı d a d e n i r d i ) İkinci Abdü-hamit bu yalıları Rifat Paşa veresesinden satın alan A b u t efendiden alarak Hı-dive ihsan etmiş; Hidiv d e yıktırmıştır.
K a n d i l l i d e :
Mısırlı Prens Fazıl paşanın yalısı. Bu yalının rıhtımının seksen bin altına çıktığını söylerler. Bugiin yalnın rıhtımından d a eser yoktur.
K a r s ı s a h i l d e B e b e k t e :
Evvelce yıkılan Köçe oğlu yalısının selâmlık kısmına ilâve olarak bu sene de h a r e m kısmı yıkıl-mış böylelikle bu yalı d a ortadan kalkyıkıl-mıştır.
A l i paşa yalısı.. Şimdiki V a l i d e Sultan yalısının y e r i n d e idi.
B a l t a l i m a n ı :
Halim Paşa yalısı ( y a n m ı ş t ı r ) .
E m i r g â n :
Hidiv İsmail Paşa yalısı.
Giritli Mustafa Paşanın konağı.
Bunlar bizim ve aile büyüklerimizin bildikleri.. Kimbilir d a h a ne yalılar vardı. Boğazın A n a d o l u y a -kasında yol üzerinde hâlâ bir çok eski yalılardan k a l m a h a m a m , su hazinesi enkazına tesadüf edil-mektedir.
Boğazın belli başlı bir güzelliğini teşkil edeıı bu yalıların yıkımasında zamanımızın y a ş a m a şart-larının en büyük rol'j oynadığı muhakkaktır. Dede y a d i g â r ı olan bu binaların b a k ı m ve idaresini temin bugünkü neslin iktidarı haricindedir. Bu mülâhaza göz önünde tutularak bugüne k a d a r kalabilmiş bir kaç yalının kurtarılması sahiplerinden z i y a d e hükümeti-mizin alacağı tedbirlere bağlıdır.
