F ABAD Farın. Bil Der.
ıo, 31 - 47, 1985
F ABAD J. Pharm. Sci.
10, 31-47, 1985
İridoidler ve İridoid Heterozitleri
İhsan ÇALIŞ(*), Fatma ERGUN(**), Mekin TANKER(***)
Özet : Slklopentan-piran halka sistemi ta..51yan iridoidler ve iridoıd heterozitleri üzerinde yapılan çalışmalar, bu grup bileşiklerin çeşitli farına'kolojik aktivite göstermeleri ve kemotaksonomideki rolleri nede- niyle son yıllarda önem kazanmıştır.
Çalışmamız, iridoid ve iridoid heterozitlerinin yapıları, sınıflandı
rılmaları, biyosentezleri, bitkiler alemindeki yayılışları, elde edilişleri
ve teşhis-tayin yöntemleri yanında bilinen farm.akolojik etkileri yönü~.1-
den genel bir bilgi vermek amacıyla düzenlenmiştir.
LES IRIDOIDES ET LES HETEROSIDES IRIDOIDES Riisume : Les recherches faites sur les iridoldes et h8terosides ~r
idoldes renfermant une structure de noyau cyclopentane pyranique ont acquis une grande importance ces derni!eres annees etant donne qu<.:!
ces groupes de composEis prt'.isentent diverses activites pharmacologi- ques et qu'ils ont rôle en chemotaxonomie.
Nas etudes sont organist'.ies afin de donner un renseignem.ent gene- ral du point de vue de la structure des iridoides et h6terosides iridoldes, leur classification, leur biosynthese, leur expansion dans le rEıgne
vege-
tal, leur extraction et mt'.ithode d'identite ainsi que leurs effets connus pharmacologiques.
Most-Cies : Iridoides, Heterosides Iridoides, Classification, biosynt- hEise, expansion dans le regne vegetal, reaction d'identite, effets phar- macologique des iridoides.
{*) H.Ü. Eczacılık Fakültesi, Farmakognozi Anabilim Dalı, Hacet- tepe - Ankara
(**) G.Ü. Eczacılik Fakültesi, Farmakognozi Anabilim Dalı, Etiler, Hipodrum - Ankara
(***) A.Ü. Etzacılık Fakültesi, Farmakognozi Anabiliın Dalı, Tan-
doğan - Ankara
31
GİRİŞ
Siklopentanoid veya metilsik- lopentanoid monoterpen1er ya da iridoidler olarak bilinen doğal kö- kenli bileşikler grubu, çeşitli biyo- lojik aktivite göstermeleri nedeniy- le son yıllarda önem kazanmışlar
dır (1,2,3,4). Bugün ayrıca, bu gr•ıp bileşiklerin bazı indol ve izokinolein grubu alkaloitlerin biyosentezinı:le
rol oynadü:;:ları bilinnıektedir.
!ridoidler ve iridoid heterozit- leri için karakteristik özellik, siklr:- pentanpiran'dan oluşan bir halka sistemi içermeleridir. Heterozitlı::r,
genellikle bu halka sisteminde l .C atomundan 1 mol glikozun katıl- masıyla 1-monoheterozit yapısı gösterirler ( 4,5,6,7,8,9).
11
(C)
3
(C)
10
0-fJ-
O-Glikozİridoidler, ilk olarak «Pseudoin- dikan» ismi ile anılmıştır. Bu isim, ilk kez 1881 yılında Apocyna.ce::.-ıe familyası,ndan Thevetia peruvian~
(PERS.) K. SCHUM (T. neriifolia JUSS.) 'nın tohum, rneyva, gövde
kabukları ve yapraklarından hete_
rozit yapısında bir madde izole ed::ın Warden tarafından kullanılmıştır.
İzole edilen bileşik, mineral asit-
32
lerle muamele edildiğinde redüktör bir oz yanında, dayanıksız mavi renk vermiştir. Warden bu pigmen- ti Thevetia mavisi ve heteroziti ele pseudoindikan olarak isimlendlr-
ıniştir. Daha sonraki yıllarda Acant- haceae familyası bitkilerinde çalı
şan 11olisch, benzer özellikler gös- feren maddeler tespit etmiş, War- den gibi bu çok dayanıksız özel- likte, hücre içindeki d.iğcr madde- lerin etkisiyle kolaylıkla renklene- bilen, asitler ve kısmen alkalilerle bozunabilen bu maddelere pseudo- indikan ismini vermiştir (5). Bu- gün, «mavi ekmek» veya ekmeğt:ı mavileşmesi olayı, Melampy:rum ve Rhinanthus (Scrophulariaccae) tür- lerinin tohumlarının una karışm1_
sı ve mayalanma sırasında açı.~a çıkan laktik asitin, bu bitkilerin
taşıdığı okubin ve benzeri iridoid
bileşiklerinin dolayı olduğu
12,13).
parçalanmasından anlaşılmıştır (10,11,
Yakın zamana lcadar bu mad- deler ya «aside dayanıksız heterQ- zitler» Ya da «okubin benzeri het.s- rozitler» olarak da isimlendirilmiş
lerdir (14,15,16). Bunun nedeni de, bu tür heterozitlerin asitler veya emülsinle parçalandıklarında, gli- koz yanında polimerleşerek siyah veya kahverengi bir kü tıe haline
dönüşen aglikonlarından dolayı
dır.
Briggs ve arkadaşları (1963) ta-
rafından önerilen «İridoid» ismi, bu grup bileşiklerin temel yapıhı.rının
ilk kez bir karınca türü olan Iri- domyrmex detectus ekstresinde"Q
CHO
İridodial
elde edilen, iridodiallerin enol-Ya-
rıasetallerine benzetilmesinden do-
layı verilmiştir (17). Bununla be- raber, iridoidler adı altında topla_
nan doğal bileşiklerin hepsi irido- dial türevi değildir. Pseudoindi- kan (11) yerine iridoid terimi daha ço'k kullanılmaktadır. Ayrıca iridoid ismi, asitlerle renk vermeyen mad- deleri de kapsamaktadır.
SINIFLANDIRILMALARI ve
YAPIDAKİ DEGİŞİKLİKLERİ İridoidler yapıları nedeniyle, iridoid heterozitleri ve heterozit ol- mayan iridoidler olmak
grup altında toplanırlar.
üzere .:
İridoı'..i
h'eierozitleri de siklopentanpiran halka sistemindeki C say1,sına göre alt gruplara ayrılırlar (Tablo 1.1
(3,8,9).
İridoid heterozitleri, siklopcn- tanpiran halka sisteminde farktı
fonksiyonlu grupların katılmasıyla çeşitlilik kazanır. IL C bir metH grubu olabildiği gibi {örn. lamioiJ
(18), farklı fonksiyonlar sonucu mussenozidik: asit veya musseno,jit (19,20,21) 'le olduğu gibi karboksil
Enol -yarıasetal
veya metil esteri (-COOH, COOCH3), dekalozit (9) 'te olduğu
gibi primer alkol (-CH20H) ve iksorozit (22) 'te olduğu gibi aldehit (-CHO) grubuna dönüşmüş olo- bilir (Tablo 2 A). Ayrıca, antirrino- zit (23,24) ve skabrozit (6,25) 'le ol-
duğu gibi, siklopentan halkasında
epoksit grubu (Tablo 2 B) ve 3. \'e 4. C'lar arasındaki çifte bağa ilave olarak ikinci bir çifte bağ, siklopen- tan halkasında bulunabilir {örn. as- perulozit, monotropein) (Tablo 2 C)
(26,27,28,29).
İridoidlerin genellikle 1-mono_
heterozitleri yaygındır. üz olarak glikoz taşırlar. Glikoz yanında ga_
laktoz, 'ksiloz ve ramnoz taşıyan iri- doid heterozitleri de bulunmuştur
(30,31,32,33,34). 1-MonoheterozitJe_
rin yanında, 11-monoheterozitler (örn. peııstemid) (35), diheterozit- ler (örn. 6-0- ve 10-0-j\'-glikopirano_
zilokubin) (36) veya biozitler kar-
şılaşılan diğer yapı tipleridir ( örn.
ukubigenin -1-0-j3 serotinozit) (Tablo 2 D) (37).
Yapıya bir asit veya alkolün girmesiyle ester iridoidler rn·eyda-
33
İRİDDİD HETEROZİTLERİ Heterozit Olmayan iRİDOİDLER 8 C'lu
CD
Untdo:ı:it o-Gı; oEP' "'
oPlum•risin g C'\u
~
• oH~OH
o CCH,)1CHCHıCO.~COCH,
Oo •
' H H H
HOH,C o-Gll o-Gli 0COCH 1CH(CH,t
K:atalpol Deka!o:ı:it
V:altratum
10 C'lu
COOH
95
H O - ç p
CH1 o-Gll CH, o
Loganik A•il \lopehlakton
, --·---"---~-·---_J
Tablo ı. Heterozit ve Heterozit Olmayan 1ridoidlerin Yapıları
na gelir. Asit, oz üzerinden (örn.
ladrozit) veya aglikon üzerindez:i bir hidroksil grubu üzerinden es.
terleşebilir (örn. periklimenozit) (38,39). Bir alkolün, aglikona ait bir karboksil grubu üzerinden :es-
terleşmesi de mümkündür (örn. si- ringopikrozit) (Tablo 2 E) (40).
Heterozit olmayan iridoidler, Plumeria ve Valeriana olmak üze- re başlıca iki yapısal tip gösterir- ler (Tablo '!). Ayrıca genipik asit, nepetalakton, genipin gibi mad1.~e
ler de heterozit olmayan iridoidlc.i
arasında yer alırlar(9).
Siklopentan halkasının parça_
lanmış şekli olan bileşikler de se- koiridoidler olarak isimlendirilmi.ş
tir (4). Bunlara örnek olarak ama- rogentin, gentiopikrozit, oleurope- in, se'kologanin v:e morronizit veri- lebilir.
BİYOSENTEZLERİ
İridoidlerin biyosentezi son yıl
larda yoğun bir şekilde çalışılmış
tır. Bugün artık, siklopentan-piran iskeletinin oluşumunda rol oynayan asiklik monoterpenler bilinmekta·
A
"~
HO~(
CH, o-GI!
"°gŞ
CH, o-GliMun•noılı Lamiol İboro~İt
8
c
"~
't!;y'
CH, o-Gli
COOH
,~ro
HOH,C O-Gir
:reı
H,cocoH,c o-G\i
Sk•b.rozlt Morıo\rop•in A•p•rulo~lı
D E
S=P
Gli-011,c H o-Gli
10 -0-giikoıil-okubin Perikllrneno>lt
Okubıgenin -1-0 -seıal ınozit Sıringopikrozil
Tablo 2. İridoid Heterozitlerinin Yapılarındaki Değişiklikler
dir. Lonicera morrowii ve Catha- ranthus roseus bitkileri ile yapılan
biyosentez çalışmaları sonunda, irL doidlerin mevalonik asit (MVA) ve geraniol'den hareketle 10-okso-ge- ranial Ya da 10-okso-neral üzerin- den sentezlenen iridodial'in iridot-
rial'e oksitlenmesini takiben olu-
şan dezoksilogani'k asitten meyda- na geldiği gösterilmiştir (Tablo 3) (41). Aynı çalışmada belirtildiği
gibi, loganin'den oluşan sekologa- nin'in C. roseus bitkisinde bir indol alkaloiti olan viniolin'in sentezin~
35
GERANİOL - - MVA
s::- t~-çs
ç4'. _.::: ~· k6::·. ç:Gj
logonın ;~kcıloganın
SEKOİRİDOİDLER
İNDOL ve İZOKİNOLEİN ALK.
Tablo 3. iridoid Bileşiklerinin Biyo sentezi
de de rol oynadığı gösterilmiştir.
Bilindiği gibi, iridoidler arasındaki yapısal farklılıklardan biri ere il.
C'daki farklı oksidasyonlar sonucu meydana gelmektedir (Tablo 2 A).
Inouye ve arkadaşlarının daha ön- ceki ça!\şmalarında, il. C'da metil grubu taşıyan iridoidlerin (Lamiol, larniozit, deutsiozit, skabrozit v.b.), iridodial ve iridodial-heteroziti üze- rinden meydana geldiği açıklan
mıştır (25,42,43). Buna karşılık 11.C da -COOR grubu taşıyan iridoidle- rin (Skandozit, asperulozit, mo- notropein v.b.) biyosentezi ise 7de- zoksiloganik asit ~ loganin üzerin- den yürümektedir ( 42,43,44).
Loganin'in siklopentan halka-
sının yarılmasıyla bir sekoiridoid 36
olan sekologanin meydana gelir (Tablo 3). Sekologanin, bir taraf_
tan morronizit, siverozit, gentiopik- rozit, jasminin ve oleuropein tipi sekoiridoidlerin biyosentezind'e rol oynarken(45,46,47), diğer tarafton da bazı indol alkaloitlerinin biyo- sentezinde rol oynar (48,49,50;51,52).
Buna karşılık, birer sekoiridoid olan gentiopikrozit ve siverozit'in biyo- sentezlerinin, loganik asitten hare- ket}e sekologanik asitten oluştuğu da ayrıca belirtilmektedir (53,54,55).
YAYILIŞLARI
İridoid bileşikleri, bitkiler ale- minde Spermatophyta bölümünün Dicotyledonae sınıfındaki familya.
larda yaygın olup, günümüze değin
SPERMATOPHYTA
ANGİOSPERMAE
Dicotyledonae
a. APETA.LAE : Urtica.ıes; -Eucommiaceae (Eucommia).
b. DIALYPETALAE : Geraniales; -Daphniphyllaceae (Daphniphy!lum) -Meliaceae (Xylocarpus).
Parietales; -Actinidiaceae (Actinidia).
Rosales; .Saxifragaoeae (Deutzia, Hydrangea).
Sarraceniales; -Sarraceniaceae (Sarracenia).
Umbelliflorae; -Cornaceae (Cornus, Mastixia).
Violales; ~Loasaceae (Mentzelia).
c. SYMPETALAE :
Contortae; _Apocynaceae (Allaınanda, Tubiflorae; -Acanthaceae CBarleria) Cerbera, Plumeria,
Thevetia, Vinca).
-Gentianaceae (Centaurium, Eustorna, Gentiana, Swertia).
-Loganiaceae (Anthocleista, Strychnos) .
-Menyanthaceae (Menyanthes)
-oıeaceae (Forsythia, Fraxinus, Jasminum, Ligustrum, Olea,
Osınanthus,
Phyllinea, Syringa).
Ericales; -·Ericaceae (Arbutus, Vaccinium).
-Pyrolaceae (Chimaphila, Monotropa, Pyrola).
Plaıntaginales; -Plantaginaceae (Plantago).
Rubiales; -Caprifoliaceae
(Lonicera, Sambucus. Viburnum) . -Dipsacaceae (Dipsacus, Scabiosa).
-Rubiaceae (Asperula,
Borreria, Danais, Feretia, Galium, Gardenia, Genipa, Hedyotis, Ixora., Morinda,
Mussaenda, Nauclea, Oldenlandia, Paederia, Randia, Tarenna) . -Valerianaceae (Centranthus,
Patrinia, Valeriana).
-Bignoniaceae (Amphicome, Catalpa, Macfadyena, Pondranea, Tecoma, Tecomella) .
-Buddleiaceae (Buddleia).
-Globulariaceae (Globularia).
-Labiatae (Ajuca, Betonica, Galeopsis, Larnium, Leonurus, Melittis, Nepeta, Phlomis, Satureja, Scutellaria, Stachys, Teucrium).
-Lentibulariaceae (Utricularia).
_Myoporaceae (Myoporum) . -Orabanchaceae (Cistanche).
-Pedaliaceae (Harpagophytum).
-Scrophulari.aceae
(Antirrhinum, Bartsia, Syrnbalaria, Euphrasia, Lathraea, Leucocarpus, Linaria, Melampyrum, Odontites, Peducularis, Penstemon, Picrorhiza, Rhinanthus,
Scrophularia,
Verbascum, Veronica).
-Verbenaceae (Caryopteris, Clerodendrum, Duranta, Nycthantes, Premna, Stachytarpheta, Stilbe, Verbena, Vitex).
Tablo 4. İridoid Bileşiklerinin Bitkiler Aleminde Yayılışı
bulunan iridoidlerin ise genellikle Sympetalae alt sınıfındaki familya- lardan elde edildiği görülmekted tr.
Tablo 4, İridoid ve İridoid hetero- zitleri taşıyan bitkilerin taksonomik
açıdan dağılımını göstermektedir (1,9,56,57) (*).
ELDE EDİLİŞLERİ, TANIMA YÖNTEMLERİ Diğer heterozitler gibi genellik- le iğne veya küp şeklinde iyi kris.
tallenen, bazen amorf, katı mad- delerdir. Beyaz renklidirler. İridoid het'erozitlerinden bazıları ve özel- likle de sekoiridoidler acı lezzetlidir.
Su, metanol, etanol, asetonda çözünürler, eter, benzen ve petrol- eterinde çözünmezler. Optikçe ak- tif maddeler olan heterozitler, ge- nellikle levojirdir.
Tüm heterozit bileşikleri gibi asitlerle ve enzimlerle hidroliz u- lurlar. Mineral asitlerle mavimsi mor renkli çözeltiler verirler (8).
Bu bileşikler, bitkinin toprak.
üstü kısımlarında bulunmakla be- raber, toprakaltı kısımlarında da
rastlanmıştır (29,58,59).
Elde edilişleri sırasında, hete- rozitlerin genel ekstraksiyon metod- larmda olduğu gibi gene!likle eta- nol, metanol ve su kullanılmakta.
dır. Tüketme işlemi maserasyon ve perkolasyonla yapıldığı gibi Sox:1-
let'te aynı amaçla kullanılabilir.
Dayanıksız maddeler oldukların
dan taze drog tercih edilmelidir ( 6).
Bitkide bulunan asitleri nötralleş_
tirmek için CaC03 veya Ba (OH) 2,
lipofilik maddelerin uzaklaştırıl
·ması için petroleteri, ıeter, klo- roform ve etilasetat kullanılır. Fe- nolik maddeler, tanenler, serbest oz ve oligoholozitlerin uzaklaştırılma
sı amacıyla kurşunasetatla çöktür- me, alüminyum oksitten süzme ve aktif kömür yardımıyla temizleme
işlemlerinden faydalanılır (6,60).
Günümüzde en çok kullan1Jan yön- temlerden biri de poliaınid kolon·
dur (39).
tridoid heterozitlerinin saflaş
tırılmasında, Al203, Kieselgel re Kieselgur sütunlardan, solvan .sism temi olarak da butanol: metana!:
su (7: 1 : 3) ile etilasetat: propa- nol: su (5 : 3 : 2) solvan sistemle.
ri (26, 61
J
ku!lanıldığı gibi, HPLC (62, 63, 64, 65, 66), likit kromato- grafisi, DCCC (Droplet Countcr Current Chrom.) (35, 67, 68, 69) gi- bi yöntemler d:e ku!lanılmıştır.Bu heterozitlerin teşhislerinde çeşitli yöntemler ku!lanılır:
- Mikroskobik olarak; kök ve gövdeye ait olan doku parçaların
dan alınan kesiler mikroskop al-
tında Reaktif A ( : TRIM HILL Reaktifi: % 0.2. CuS04.5H,0 + HCI + CH3COOH) ile incelenir. Bazı
(*) Tablo, verilen literatürler yanında 1984 yılı sonuna kadar yapı
lan çalışmalar dikkate alınarak hazırlanmış olup, literatür sa-
yısını kabartmamak amacıyla verilmemiştir.
38
hücr:elerde gövdede endoderm.::ı,
kökte floemde görülen mavi mor renk iridoid heterozitlerinden as- perulozit'in varlığını belirtir (29, 70).
- Deneysel olarak; 1 gram ta- ze topraküstü kısmı ya da herbar- yurn, örneği küçük parçalara ke- silip, bir deney tüpüne konur, üz·e- rine 5 mi % 1 'lik HCl ilave edilir ve 3-6 saat masere edilir. Başka bir tüpe aktarılan 0.1 mı maserata 'l mi TRIM HILL reaktifi ilave edi- lir ve alevde ısıtılır. İridoidler mev- cutsa renklenme hemen görülür.
Asperulozit, monotropein, okubin mavi, harpagit kırmızı-viole renk verir (1). Uzun süre dayanıklı ola- bilen bu renkler, ısıtmaya dev.ı.m
edilirse hemen bozulur ve koyulaş1r.
Bitki sıcakta hidroliz edildiğin
de meydana gelen yeşilimsi-siyah
çökelek asperulozit için karakteris- tiktir (2, 71,72).
- Kromatografik yöntemler;
- Kağıt kromatografisi; İrido
id heterozitlerinin araştırılmasında
genellikle Schleicher-Schüll 2043 b
'kağıtları ve n-butanol: asetik asit:
su(6: 1: 2), lsopentanol: asetik asit:
su: n-hekzan (3 : 3 : 3 : 1), izopropa- nol: su(3: 2) (73), metanol: su (5:
5) (1), n-butanol: piri din: benzen:
su (5: 3: 1 : 3) (74) solvan oıs
temleri kullanılmaktadır.
- İnce tabaka kromatografi- si; İTK, iridoid heterozitıerinin in- celenmesinde çabuk sonuç veren bir yöntemdir. Meydana gelen 1e-
kelerin düzgün ve iyi belirlenmı~
olması, bu heterozitlerin izolasyo_
nuna olanak sağlamaktadır(29) . .4.d- sorban olarak en çok Kieselgel G ve Kieselgel H (Merek) kullanılır
(73, 74).
İTK'da kullanılan belli başlı
solvan sistemleri ise, n-·butanol:
asetik asit: su (4: 1 :2), kloroform:
benzen: metano1 (3 : 1 : 'l), klora.
form: benzen: asetik asit: su (3: ı:
1 : 1) (73), n-butanol: metanol: •u (70: 5: 20), metilenklorid: me,a- nol: su (80: 20: 2), etilasetat: me- tanol: su (100: 16.5: 13,5) (60,75~,
metiletilketon: metanol: asetik asit (3: 1 : 1) {76) dir.
Kağıt kromatografisi ve ince tabaka kromatografisi kromatog-
ramlarındaki lekelerin belirlenme- sinde kullanılan revelatörıerle iri- doid heterozitlerinin verdikleri renkler şunlardır:
- Triflorasetikasitin metanol- deki % 5'lik çözeltisiyle J00°C je
10' beklendiğinde harpagozit kan- ve-viole, monotropein gri-mavi, okubin mavi renk (1).
- Antimontriklorürün kloro.
formdaki % IS'lik çözeltisi İl'e ag- nusid ve okubin kahverengi, aspe- rulozit ve monotropein mavi, har- pagit ve harpagozit kırnıızı-viole,
katalpin ve katalpol kahverengi, loganin kırmızı renk (1, 74).
- 1 N H2S04 (metanolde hazır
lanmış) 'le agnusid, harpagozit, oku- bin kahve-viole, asperulozit ve mo- notropein mavi, loganin kırmızı
(1,29, 73).
39
iL
!I
'I
"
- TRIM HILL reaktifiyle de, asperulozit, monotropein, okubin mavi, harpagozit kırmızı-viole renk
(1,73,77) vermektedirler.
- Gaz kromatografisi; İri- doid heterozitlerinin trimetilsilil türevleri hazırlanmış v;e gaz kro- matografisiyle belirlenmişlerdir (59, 63).
Trimetilsilil türevleri OV-17, OV-1, OV-210 ve OV-225 kolonları için gereklidir. Temparatür 215 - 270"C ve kolon uzunlukları 0.5 ila 1.8 m olmalıdır. Taşıyıcı gaz olarak, azot gazı, detektör olarak da flam iyonizasyon detektör (FID) kulla-
nılır.
Gaz kromatografisine tatbik edilen bütün maddelerin trimetilsi- lil deriveleri sakarozdan daha uzun retansiyon zamanları göstermiştir.
Her kolonda en kısa retansiyon za-
manını heterozitlerden okubin gös- termektedir. Bu nedenle,· diğer he- terozitler, baz olarak TMS olı;:ubin'
in retansiyon zam.anlarıyla muka- yese edilirler.
- HPLC; İridoid ve sekoi- ridoidlerin belirlenmesi için ıen uy- gun metoddur.
Bondapak C18 (30 cm x 4 mm) kolon ve UV210 / 230nm detektör ve çözilcü olarak da % 10, % 20, % 50 metanol içeren su kullanılaralc ase- tikasite göre bağıl retansiyon za-
manları hesaplanır (62, 63, 64, 65, 66, 78, 79).
Bütün bu metodlar kullanılarak
ve standart maddelerle karşılaştırıl
mak suretiyle iridoid bileşiklerinin teşhisi yapılır.
40
MİKTAR TAYİNİ YÖNTEMLERİ
tridoid heterozitlerinin miktar tayini için ıkullanılan metodları şöy
le sıralıyabiliriz:
- Gravimetrik metod; Tüm heterozi,t içeren drogların miktar tayini yöntemlerinde olduğu gibi, genellikle drog, su veya ,etanolle tüketildikten sonra bir takım te- mizleme işlemlerine tabi tutulur.
En son organik çözücüye alınJn iridoid heterozitleri, çözücünün da-
rası alınmış bir kapta uçurulmasıy.
la ıelde edilir ve tartılarak % mik-
tarı hesaplanır.
- Kolorimetrik metod; İrido
id heterozitlerinin çeşitli reaktifler- le verdikleri birçok renk reaksiyon-
larından faydalanılır (10, 63, 80).
örneğin, ekstre örnekleri Reak- tif A ( :TRIM HILL reaktifi) ile
karıştırılarak 5' su banyosun- da ısıtılır. Oluşan karakteristik ma- vi türev Duboscq-tip kolorimetrede
570-600 ve 645 nm de standartla mukayese edilir ve miktar Beer ka- nununa göre hesaplanır. Ayrıca,
dimetilaminobenzaldehit ilavesiyle
oluşan mavi :rıengin 590 nm deki ekstinksiyonu standartlarla muka- yese edilerek ölçülür ve miktar be.
saplanır.
- Krom.atografik met odlar; gaz kromatografisi ve HPLC gibi yön- temler, teşhisleri yanında miktar tayinlerinde de kullanılmaktadır
(63, 81).
FARMAKOLOJİK ETKİLERİ
İridoidler uzıın yıllar insek- tisit ve hipotansif özelliklerinden
dolayı kullanılmıştır. Ayrıca, acı to- nik, sedatif, ateş düşürücü, öksü- rük kesici ve yara iyileştirici etki- leri de vardır.
İridoidal yapının, hem alkaloit hem de monoterpen molekülünje yer aldığına işaret edilmişti.
Bu yapıdaki bileşikler, bir yan- dan alkaloitlerin fizyolojik etkile- rini, bir yandan da monoterpenle- rin fizyolojik etkilerini taşırlar. Bu nedenle iridoid bUeşiklerinde aşa
ğ11da görüleceği gibi çok çeşitli etlı;:i gözlenmiştir(3,4).
Antimikrobiyal aktivite: !ridoid.
lerin antimikrobiyal aktiviteleri bi- yolojik ve farmakolojik araştır
malarla saptanmıştır. İridoid he- terozitlerinden okubin, asperulo-zit ve agnusid'in heterozit halinde iken antibiyotik aktivite taşımadığı gös-
terilmiş, buna karşılık emulsinle hidrolizi sonucu Staphylococcus ıu
reus kültürüne karşı etkili olduğa görülmüştür. Bu etki, 600 1. Ü. pe- nisilinin etkisine eştir ( 82,83) .
Analjezik ve antiflojistik etki:
Fareler üzerinde yapılan deneyler
sırasında harpagozit'in analjezik tıt
ki taşıdığı görülmüştür. Emülsin- Ie hidroliz edildiğinde, bu etkinin
yanı sıra, antiflojistik etki de sap-
tanmıştır (58).
Analjezik etki okubin'de de sap-
tanmış, fakat bu etkinin hetero3i~
tin aglikonundan mı yoksa polime.
rizasyon ürününden mi il:eri geldi·
ği aydınlatılamamıştır.
Pürgatif etki : 13 iridoid hete- rozitinin ve bunların kimyasal 3 tü- revinin pürgatif etkili olduğu gö-
rülmüştür. örn. asperulozit, monot- ropein, plumerisin, okubin, kat:Jl- pozit, Ioganin. Bu bileşikler fare- lere oral olarak, çeş.itli dozlarda
verilmiş ve diyare yapma süreleri tespit edilmiştir. Plumerisin, bu et- kiyi sennozit'lerden daha kısa sü- rede göstermiştir (84).
Tonik etki: İridoid heterozitle- rinden loganin, se·koiridoid hete- rozitlerinden amarogentin ve ama- ropanin tonik olarak kullanılmıştır.
Bu etki öncelikle organoleptik me- todlarla saptanmış ve amarogen_
tin'in gentiopikrozit'e nazaran da- ha acı bir tonik olduğu bulunmuş
tur.
Hipotansif etki: Bir sekoirldoid olan oleuropein'in hipotansif etki- si kliniklerdeki hipertansiyonl ı,ı.
hastalarda araştırılmıştır. Bu etki, fosforik asitle hidrolizi sonucu olu-
şan elenolik asitten ileri gelir. Ole- uropein'in ayrıca, koroner geniş
letici ve spazmolitik etkileri de var-
dır.
Sedatif etki: Bu etkiyi hetero 'it olmayan iridoidl1erden, valepot~
riatlar göstermektedir. Valepotriat-
ların farmakolojik etkileri, klin:k- lerdeki insanlar üzerinde denenmiş
tir ve Almanya'da Valmane isimli
preparatı.n bil,eşimine girmJştir.
?l
Antitümör etki: Tümörlerde in- hibitör etki, genellikle seskiterpen ve diterpenlerde görüldüğü halde heterozit olmayan iridoidlerden .ıL
lamandin (67) 'in, farede invivo ola- rak P-388 leukenıia'ya ve invitro olarak da insan nazofarenksinden
alınan kanserli hücrelere karşı ö- nemli bir etki gösterdiği saptan-
mıştır. Aynı şekilde, penstemid'de antitümör etki gösteren heterozit ol- mayan iridoidlerdendir (35).
(Geliş Tarihi : 20.12.1934)
KAYNAKLAR
1 - Wieffering, J.H., «Aucubinar.
tige Glucoside {Pseudoindi- kane) und Verwand le Hete- roside als Systenıatische Merknıale», Phytochemistry, 5, 1053-1064, '1966.
2 - Plouvier, V.~ Favre-Bonvin, J., «Les Iridoides et Seco - Iridoides :Repartition, Struc- ture, Proprietes, Biosynthese», Phytochemistry, 10, 1697-1722, 1971.
3 - Buchbauer, G., «lridoide und ihre Pharnıazeutische Bede.
utung», Oesterr. Apoth.
z.,
28, 173-178, '1974.
4 - Sticher, Wolff,
O., in Wagner, H., P., (ed.), New Natu-
raı ProıJ.ucts and Plant Drugs with Pharmacological, Bio- Iogical or Therapeutical Ac- tivity, Berlin, Springer - Ver- lag, 145-156, 1977.
5 - Sticher, O., «Iridoide)), Plıarm.
Acta Helv., 44, 453-463, 1969.
42
6 - Sticher, O., Junod - Busche, U., «Die Iridoidglucoside und ihre Isolierung», Pharm. A.c- ta Helv., 50, 127-144, 1975.
7 - Weisflog, A., «Isollerung, Charakterisi'erung und Struk- tura ufkliirung der Iridoidg.
lucoside von Galeopsis tetra- hit L.», (Doktora Tezi), ETH 5508, Zürich, 1975.
8 - Rimpler, H., «Slrukturaufk- liirung von Iridoidglykosiden», Planla M<\d., 33, 313-335, 1978.
9 - El-Naggar, L.J., Beal, J.L.,
«Iridoides. A Review», J. Nat.
Prod., 43, 649-707, 1930.
10 - Broda, B.. Swiatek, L., Druz- ynski, J., «Determination of
Aucubin in Sonıe Species <Jf
Scrophulariaceae», Actıa Po- lon. Pharm. XXVI, No. 3, 257 -261, '1969.
11 - Fikenscher, L.H., Hegnau3r1
R., Ruijgrok, H.W.L., «lridoi- de Pflanzenstoffe (Pseudoin- dlkane) als Systeınatische Merknıale», Pharm. Weekblad, 104, 561-566, 1969.
12 - Ahn, B.Z., Pachaly, P., «Me- lampyrosid, 1ein Neues Iridoid
aus Melampyrunı silvaticum L.», Tetrahedron, 30, 4049.4053 1974.
'13 - Chaudhuri, R.K., Sticher, o.,
«Minor Iridoid Glucosides 1..ıf
Melampyrum. silvaticum)), Planta Med., 39, 140-143, 1920.
14 - Hegnauer, R., «Aucubinar- tige Glucoslde. Über ih<e Ver- breitung und Bedeutung ais
systematisches Merkmale», Pharm. Acta. Helv., 41, 577 - 587, 1966.
15 - Wieffering, J.H., Fikenschor, L.H.1 «Aucubinartige Glucosi- de als systematische Merk-
m.alıe bei Labiaten-I. Lamiast- rum», Biochemical Systerın:ı
tics and Ecology, 2, 31-37, !974.
16 - Wieffering, J.H., Fikenscher1
L.H., «Aucubinartige Glucosi.
de als systematische Merk- male bei Labiaten..II. Galeop- sis», Biochemical Systematics and Ecology, 2, 39-46, 1974.
17 - Briggs, L.H., Cain, B.F., Le Quesne, P.'iıV., Shoolery, J.N.,
«Th'e Structure of Asperu- loside», Tetrahedron Lett., No. 2, 69-74, 1963.
18 - Bianco1 A., Guiso, M., Iava- rone, C.1 Marini-Bettolo, R., Trogolo, C., «Iridoids XXI.
The Stereochenıistry of Ipo- lamiide and the Structure (·f Ils Natura! 8-0-acetyl Derin- tive, Ipolamiidoside», Galz.
Chim. ita!., 106, 947-953, 1976.
'19 - Takeda, Y., Nishinıura, H., Inouye, H., «Two New Iridoid Glucosides From Mussa,end.a parviflora and Mussaenda Shikokiana», Phytochemistry, 16, 1401-1404, 1977.
20 - Sehgal, C.K., TaneJa,
s.c.,
Dhar, K.L., Ata!, C.K., «2'-p- Hydroxybenzoyl Mussaenosi- dlc Acid, a New Iridoid Glu- coside From Vitex negundo», Phytochemistry, 21, 363-366, 1982.
21 - Jensen, S.R., Rothmannia tochemistry, 1983.
«Iridoids ırı
globosa», Phy- 22, 1761-1765,
22 - Takeda, Y.1 Nishimura, I-I., Inouye, H., «Two New Iridoid Glucosides from Ixora chinen- sis», Phytochemistry, 14, 2647 - 2650, 1975.
23 - Sticher, O., «lsolation of An- tirrinoside from Linaria vul- garis», Phytochemistry, ıo,
'1974-1975, 1971.
24 - Kapoor, S.K., R'eisch, J., «lri- doids of Cymbalaria mura- lis», Phytoch·emistry, 13, 1018 - 1019, 1974.
25 - Inouye, H., Ueda, S., Uesato, S., «Über die Biosynthese des Deutziosids», Tetrahedron Lett., 8, 713-716, '1977.
26 - Rimpl:er, H., Gmelin, R., «ls0- lierung von Monotropein aus Galium glaucunı)>, Phytoc-
henıistry, 9, 1891-1892, 1970.
27 - Sticher, O., «Isolierung von Monotropein aus Asperula odorata L. (Rubiaceae)», Pharm. Acta ııeıv., 46, 121-'128, 1971.
28 - Corrigan, D., Timoney, F.R., Donnelly, D.M.X., «Irldoids and Alkanes in Twelve Spe- cies of Galium and Asperula»,
Phytochonıistry, 17, 1131-'1133, 1978.
29 - Tanker, M., Ergun, F., «Cru- ciata taurlca (Pal!as ex Wil- ld.) Ehrend. s. !. üzerinde
Farnıakognozik Araştırma-
lar. II.» J. Fac. Pharm. An ..
kara, 13, 89.100, !983.
30 - Bianco, A., Guiso, M., !ava"
rone, C., Passacantilli, P
Trogolo, C., «6-0-,8-D-Xylop- yranosylaucubin from Ver- bascum sinuatum», Phytoc- hemistry, 19, 571-573, 1980.
31 - Bianco, A., Guiso, M., Iava:·o- ne, C., Passacantilli, P., Tro- golo, C., «lridoids, XXIX-Si- nuatol (6-0-o:-L-rhaınmopy
ranosylaucubin) from Ver- bascum sinuatum», Planta Med., 41, 75-79, 1981.
32 - Oshio, H., Inouye, H., «Iridoid Glycosides of Rlehnıannia glu- tinosa», Phytochemistry, .11,
133-138, '1981.
33 - Bianco, A., Guiso, M., Iavaro- ne, C., Passacantilli, P., Tro_
golo, C., «6-0-a.-Sinuatosylau- cubin from Verbascum sinua- tum», Phytochemistry, 20, 465 -468, 1981.
34 - Falsone, G., Laryea, M.D., Crea, A.E.G., Finner, E., «Iri- doide aus Verbascum sinua- tum», Planta Med., 44, 150-153,
1982.
35 - Junior, P., «Phytochemische Untersuchungen Innerhalb der Gattung Penstemon_», (Doçentlik Tezi), Marburg, 1983.
36 - Bianco, A., Belli, D., Psssa- cantilli, P., «6-0-,B-Glucopy- ranosylaucubin, a New Iridoid from Odontites verna», Plaın
ta Med., 44, 97-99, 1982.
37 - Bianco, A., Bolli, D., Passa- cantilli, P., «Aucubigenin-'1- 44
0-,B-Serotinoside, a New Iri·
doid Glycoside from Odonti- t,es verna ssp. sertoina», J Nat.
Prod., 44, 448-451, 1981.
38 - Afifi-Yazar, F.Ü., «lsolierung, Charakterisierung und Struk- turaufklfirung der Iridoidg- lucoside von Veronica offi.
cinalis L. (Scrophulariaceae), (Doktora Tezi), ETH 6377, Zürich, 1979.
39 - Çalış, İ., Lahloub, M.F., Stic.
her, O., «18. Loganin, Loganic Acid and Periclyınenoside, a New Biosidic Ester Iridoid Glucoside from Lonicera peri- clymenum L. (Caprifoliace-
ae) >>, Helv. Chim. Acta, 67,
160-165, 1984.
40 - Asaka, Y., Kamikavva, T., Tcı
koroyama, T., Kubata, T.,
«The Structure and Absolute Configuration of Syringo- picroside, a New Iridoid ,Glu- coside from Syringa vulgaris L.», Tetrahedron, 26, 2365 - 2370, 1970.
41 - Uesato, S., Matsuda, S., Inou- ye, H., «Mechanism far Irida- ne Skeleton Formation fro:r::ı.
Acyclic Monoterpenes in the Biosynthesis of Secologanin and Vindoline in Catharanc- hus roseus and Lonicera moı
rowii», Chem. Pharm. Bun., 32 (4), 1671-1674, 1984.
42 - Inouye, H., «Neuerıe Ergeb- nisse über die Biosynthese der
Glucoside der Iridoidreihe)>, Planta Med., 33, 193-216, 1978.
43 - Inouye, H., Ueda, S., Uesato, S., «Intermediacy of Iridodial
in the Biosynthesis of Some Iridoid Glucosides», Phytoc- hemistry, 16, '1669-1675, 1977.
44 - Inouye, H., Ueda,
s.,
Taked·ı,Y., «Zur Biosynthese der Iri- doidglucoside», Tetrahedron Lett., 28, 2351-2354, 1969.
45 - Coscia, C.J., Botta, L., Guar-
'
naccia, R., «On the 1ıI1echanism
of Iridoid and Secoiridoid Mo- noterpene Biosynthesis)), Ate.
Biochem. Biophys., 136, 498 - 506, 1970.
46 - Inouye, H., Ueda, S., Inoue, K., Takeda, Y., «Studies on Monoterpene· Glucosides and Related Naturaı Products.
XXIII. Biosynthe.sis of the Se- coiridoid Glucosides, G,entio- picroside, Morroniside, Oleu- ropein and .Jasminin», Chem.
Phann. Bull., 22 (3), 676-686, 1974.
47 - Takeda, Y., Inouye, H., «Stu- dies on Monoterpene Glucosi- des and Relatcd Natura! Pro- ducts. XXX. The Fate of tho C-8 Proton of 7-Deoxyloganic Acid in the Biosynthesis of Secoiridoid Glucosides», Chem. Pharm. Bul!., 24 (1), 79-84, 1976.
48 - Battersby, A.R., Brown, R.T., Kapil, R.S., Martin, .J.A., Plun- kett, A.O., «Role of Log.anin l'l the Biosynthesis of Indole Al- kaloids», Chem. Commun, ~3,
890-891, 1966.
49 - Battersby, A.R., Kapil, R.S, Martin, J.A., Mo, L., «Log~
nin as a Precursor of the In-
dole Alkaloids», Chem. Com.
mun, 3, 133-134 1968.
50 - Loew, P., Arigoni, D., «The Biological Conversion of Lo- ganin into Indole AlkaloidS)>, Chem. Commun., 137, 1968.
51 - Battersby, A.R., Burnett, A.R., Parsons, P.G., «Preparation of Secologanin: its Conversi- on into Ipecoside and its P~ole
in Indole i\.lkaloid Biosynthe- sis», Chem. Commun., 1280- 1281, 1968.
52 - Battersby, A.R., Burnett, A.R , Parsons, P.G., «Alkaloid Bios- ynthesis. XIV. Secologanin: it~
Conversion into Ipecoside an<l its Role as Biological Precur- sor of the Indole Alkaloidsı>,
J. Chem. Soc. C, 8, !187-1192, 1969.
53 - Coscia, C.J,, Guarnaccia_. R., Botta, L., «Monoterpene Bi- osynthesis. I. Occurrence and Mevalonoid Origin of Genti- opicroside and Loganic Acid in Swertia carolin lensisı),
Biochemistry, 8, 5036-5043, 1969.
54 - Guarnaccia, R., Coscia, C.J.,
«Occurrence and Biosynthes1.s of Secologanic Acid in Vinca rosea», J. Amer. Chem. Soc , 93, 6320-6321, 1971.
55 - Guarnaccia, R., Batta, L., Coscia, C.J., «Biosynthesis of Acidic Iridoid Monoterpene Glucosides in Vinca rosea», J. Amer. Chem. Soc., 96,7079 -7084, ']974.
56 - Hegnauer, R., «Pflanzenstoffe und Pflanzensystematik)),
·!5
Naturwissenschaften, 58, 585 - 589,1971.
57 - Hegnauer, R., Kooiman, P.,
«Die Systematische Bedeu - tung von Iridoiden Inhalts:ı
toffen im Rahmen von Wetts- tein's Tubiflorae>), Plaınta Med., 33, 1-33, 1978.
58 - Sticher, O., «Die Aktuelle Droge: Harpagophytum pro- cumbens», (Deut.) Apoth.
-Ztg., 117, 1279-1284, 1977.
59 - Oshio, H., Naruse, Y., Inouy~, H., «Quantitativ;e Analysis of
!ridoid Glycosides of Reh- manniae Radix)), Shoyakuga- ku Zasshi, 35 (4), 291-294, 198l.
60 - Salama,
o ..
«Isolierung, Cha- rakterisierung und Struktn- raufkliirung von Glykosiden einiger Euphrasia-Arten (Sc- rophulariaceae)), (Doktora Te- zi), ETH 7022, Zürich, 1982.61 - Jensen, S.R., Kjaer, A, Niel- sen, B.J., «Geniposide and Monotropein in Cornus sueci- ca>>, Phytochemistry, 12, 2065 - 2066, 1973.
62 - Meier, B., Sticher, O., «High - performance Liquid Chroma- tography of Iridoid alld Secoi- ridoid Glucosides)), J. chroma- tography, '138, 453-457, 1977.
63 - Sticher, O., «Die Gehalts- bestimmung von Iridoiddro- gen», Pharm. Acta Helv. 52, 20-32, 1977.
64 - Meier, B., «Einsatz der Hoch··
ı eistung sfl üssigkeitschroına to- graphie zur Qualitativen und Quantitativen Bestimmung
46
sowie zur Isolierung von Iri- doid - und Secoiridoidglucosi- den», (Doktora Tezi), ETH 6281, Zürich, 1978.
65 - StLcher, O., Meier, B., «Quan.
titatiw Analyse und Isolierung von Aucubin und Catalpol aus Folium plantaginis mit HPLC», Planta Med., 33, 295 -296, 1978.
66 - Sticher, O., Meier, B., Leh- mann, D., Swiatek, L., «Scrop- hulariosid, ein neues Iridoidg- lucosid aus Scrophularia la- teriflora)), Planta Med., 38, 246-254, 1980.
67 - Hostettmann, K., «Droplel Counter-Current Chromatog- 'aphy and its App!ication to the Preparative Scale Separa- tion of Natural Products», Planla Med., 39, Ll8, 1980.
68 - Yamauchi, T., Abe, F., Taki, M., «Protoplumericin, an Iri- doid Bis.glucoside in Alla- manda neriifolia», Chem.
Phann. Bun., 29 (10), 3051 - 3055, 1981.
69 - Çalış, İ., Sticher, O., «Pe- riclymenosidic Acid, A Nevv Biosidic Ester Iridoid Gluco~
side from Lonicera coerulea)), J. Nat. Prod., (Baskıda),
1985.
70 - Trim, A.R., «The Accumula- tion and Utilization of Aspe- ruloside in the Rubiaceae)), Biohem. J., 50, 319-325, 1952.
71 - Briggs, L.H., Nichol!s, G.A ,
«Cheınistry of the Coprosınt.ı
Genus Part VIII. The Occur·
renc:e of Asperuloside», J.
Chem. Soc., 3940-3943, 1954.
72 - Hansel, R., in Steinegger, E., Hansel, R., [ed.), Lehrbuch der Phannakognosie Auf Phy~
tochemischer Grundlage, Ne'v York, Springer- Verlag, 1968.
73 - Swiatek, L., Komorowski, T.,
«Wystepowanie Monotrope- iny ı Asperulozydu W Niek- torych Gatunkach z Rodziny Ericaceae, Empıetraceae ı Ru.
biaceae», Herba Pol., 18 (2), 168-173, 1972.
74 - Kinzel, H., Stummerer - Sch- mid, H., «Verbindungen aus der Aucubin-Gruppe bei Glo- bularia cordifolia», Phytoc·
hemistry, 9, 2237-2239, 1970.
75 - Junod-Busch, U., «Isolierung, Charakterisierung und Struk- turaufklfrrung der Ididoidglu·
coside von Galeopsis seg1etum Necker und Galeopsis bifida Bönninghausen», (Doktora Tezi), ETH 5747, Zürich, 1976.
76 - Hisset, N.G., Choudhury, A.K.,
«Alkaloids and Iridoids from Strychnos nux-vomica Fruits:», Phytochemistry, 13, 265-268, '1974.
77 - Bate-Smith, E.C., «Chemistry.
and Taxonomy of Fouqueri,:ı
splendens Engelın: A New Member of the Asperuloside Group», Phytochemistry, 3, 623-625, 1964.
78 - Ergun, F.,
Şener, B., ce Liquid
Küsınenoğlu, Ş.,
«High-Performan.
Chromatographic Determination of Iridoids n Cruciata taurica», J. Lfrı.
Chromatog., 7 (8), 1685-l6BJ, 1983.
79 - Foerster, W., Becker, H., Rod- riguez, E., «HPLC Analysis cf Valepotriates in the North
Aınerican Genera P1ectritis and Valeriana», Planta Med., 50, 7-9, 1984.
80 - Swialek, L., Druzynski, J.,
«Aucubin Content of Medici- nal Pl.ants of Veronica speci- es», Acta Pol Pharm., 6, 5S3 - 597, 1968.
81 - Inouye, H., Uobe, K., Hirai, M., «Studies of Monoterpene Glucosides and Related Natu- ra! Products. XXXI. Gas Ch- romatography and Gas Ch-
roınatography-Mass Spectro- metry of Iridoid and Secoiri- doid Glucosides», J. Chroma.
tography, 118, 201-216, 1976.
82 - Grumbach, A., Schmid. H., Bencze, W., «Über ein Pflan- liches Antibiotikum», Expe.
rientia, 8, 224-225, 1952.
83 - Hansel, R., «Glykosidisch Bitterstoffe der Monoterpen- reihe», Deut. Apoth. Ztg., 106, 1761-1767, 1966.
84 - Inouye, H., Takeda, Y., Uobe, K., Yaınauchi, K., Nabuuchi, N., Kuwano, S., «Purgative Activities of Iridoid Glucosi- des», Planla Med., 25, 285-283, '1974.
85 - Jensen, S.R., Nieısen, B.J., Mikkelsen, C.B., Hoffman, J.J., Jolad, S.D., Cole, J.R.,
«The Revised Structure of PenstemidJe» Tetrahedron Lett., 35, 3261-3262, 1979.
47
