KOOPERAT FÇ

KOOPERAT İ FÇ İ L İ K

SAYI: NUMBER: 91

OCAK - ŞUBAT - MART 1991

JANUARY - FEBRUARY - MARCH 1991

TÜRK KOOPERATIFÇILIK KURUMU

KOOPERATIFÇILIK

ÜÇ AYLIK KOOPERATIF INCELEMELER DERGISI

Sayı: 91 Ocak- Şubat-Mart 1991

Türk

Kooperatifçilik Kurumu Tarafından Uç Ayda Bir Yayınlanır

Fiyatı: 6.000.-TL Yıllık Abone: 24.000.-TL

Yurtdışı: 48.000.-TL

Yazışma Adresi: Türk Kooperatifçilik Kurumu

Mithatpaşa Caddesi 38/A - 06420 K ız ılay/ANKARA

Tel: 131 61 25 - 131 61 26, Faks: 134 06 46

Türk Kooperatifçilik Kurumu Ad ına Sahibi

Hüsnü POYRAZ

Yazı İş leri Müdürü

Prof.Dr. Rasih DEMIRCI

•

Yayı n Kurulu

Başkan: Prof.Dr. Celül ER Raportör: Prof.Dr. Orhan ASLAN

Üye: Erol DOK Üye: Alâaddin KORKMAZ

Üye: Dr. Kemül GÖRMEZ

Yayımlanan yazıların sorumluluğu yazarların aittir.

IÇINDEKILER Başyazı

Sosyalist Sistemin Çökü şü ve Kooperatifier

ProfDr. Rasih DEMIRCI

5

Kooperatifierde Sosyal Kapital

Sinan VARGI

16

Ahilik ve Esnaf Ahlâk ı

Dr. Yusuf EKINCI

24

Yönetimde Sorumluluk Bilinci ve Kalk ınma

YrdDoç.Dr. Remzi FINDIKLI •

Türkiye'de Köyden Ş ehre Göç ve Şehir Yap ısında Ortaya Ç ıkan Değişmeler

Dr. Kemal GÖRMEZ

37

pecya

CO-OPERATION

A QUARTERLY PUBLICATION ON COOPERATIVE WORKS

NUMBER: 91 January-February-March 1991

Quarterly

Published by the Turkish Co-operative Association Correspondence Address:

Türk Kooperatifçilik Kurumu

Mithatpaşa Caddesi 38/A - 06420 K ızılay/ANKARA Tel: 131 61 25 - 131 61 26, Faks: 134 04 46

Proprietor on behalf of the Turkish Co-operative Association Responsible Editor

Hüsnü POYRAZ

(The opinions exressed in the articles helong to the authors)

CONTENTS

Editorial

3

The Collapse of Socialist System and Co-operatives

ProfDr. Rasih DEMIRCI 5

Social Capital of Co-operatives

Sinan VARGI

16

Akhism and Morality of Tradesmen

Dr. Yusuf EKINCI

24

Consciousness of Management Responsibility and Development

Assoc, ProfDr. Remzi FINDIKLI

37

Migration into the Cities from the Rural•Areas of Turkey and Variations Evidenced in the Strııctures of Cities

Dr. Kemal GÖRMEZ

43

Baskı: THK BASIMEVİ IŞLETMECİLİĞi Tel: 341 90 60

ANKARA

pecya

Ba ş yaz ı

TÜRK KOOPERATIFÇILIK KURUMU 60. HIZMET YILINI IDRAK EDIYOR

Değerli okuyucularımız.

Türk Kooperatifçilik Kurumumuz, toplumumuzda kooperatifçilik fikrini geli ştir- mek ve yaymak için Büyük Atatürk'ün direktifleri ile 20 May ıs 1931 yılında Istanbul Üniversitesinin öğretim üyeleri tarafından kurulmuş ilmi bir demektir. Kurum 1934 yılında Genel Merkezini Ankara'ya nakletmiş ve çalışmalarına burada devam etmiş- tir. Bilindiği gibi Türk Kooperatifçilik Kurumumuz K ızılay Cemiyeti, Türk Hava Ku- rumu, Türk Ocakları ve Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu gibi kamu yarar ına çalı- şan ve hizmet veren bir kuruluştur.

Türk Kooperatifçilik Kurumu 20 May ıs 1991 tarihi itibariyle 60 yaşını idrak et miş olacaktır. 60. yıl bir derneğin yaşı için hiçte küçümsenecek bir süre değildir.

Kurum 60 yıldır toplumumuzda kooperatifçilik eğitim, öğretim, anlayış ve yaşayışını gerçekleştirmek için büyük gayretler sarfetmiş ve bu çabalarına bugün de büyük bir azim ve iştiyakla devam etmektedir. Türk Kooperatifçilik Kurumu merkeziyetçi bir müessese olup herhangi bir şube veya kolu yoktur. Kooperatifçilik kurumunun üye- leri kooperatifçilik ilkelerini benimsemiş, onlara candan gönül vermiş ve inanmış insanlardır. Türk Kooperatifçilik Kurumu 60 yıllık hizmeti süresince daima politika üzeri kalmış ve hiç bir şekilde herhangi bir ideolojik görüşe alet olmamış, çalışma- larında mütevazi bir üslup içinde kendi meşguliyet alanı olan kooperatifçilik fikrinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması istikametine yöneltmiştir.

Geçtiğimiz 60 hizmet yılında, Türk Kooperatifçilik Kurumu, kooperatikiliği top- lumların maddi ve manevi kalkınması, sosyal yardımlaşma ve dayanışması için etki- li bir araç olarak görmüş ve çalışmalarını bu temel anlayışa aykırı olmamak kaydıy- la geçekleştirmiştir.

Türk Kooperatifçilik Kurumu hedeflerine ulaşabilmek için daha ziyade yaygın eğitim metotlarını benimsemiş ve daima bu metotları en etkili bir şekilde kullanmış- tır. Yaygın eğitim metodunun araçları ise başta her türlü toplantılar olmak üzere, muhtelif şekillerde yayınlar yapmaktır. Işte, şu anda elinizde bulunan Kooperatifçi- lik Dergisi bunlardan biridir. Türk Kooperatifçilik Kurumu hiç ara vermeden kuru- luşundan bugüne kadar popüler kooperatifçilik dergisi "Karınca" kooperatifçilik postasını, son yıllarda ise 13. sayısını idrak etmiş olan ve yılda iki nüsha çıkan "Co- operation in Türkiye"yi yayınlamaktadır. Bu dergi ile, hem Türkiye'deki kooperatif- çilik konusunda yapılan seminer, sempozyum, kongre ve diğer toplantıların kitapları neşredilmekte, ayrıca kooperatifçilik konularını inceleyen ve içeren araştırmalar yaptırılmakta ve yayınlanmaktadır. Bütün bunların yanında uluslararası kooperatif- çilik etkinliklerinde bulunularak dünya kooperatifçiliğindeki gelişmeleri ve yenilik- leri ülkemize taşımak için büyük çabalar gösterilmektedir.

pecya

Türk Kooperatifçilik Kurumumuzun öncülü ğü ve büyük çabalara ile Türk Koope- ratif çilik Kurumu Eğitim Vakfı kurulmuş ve kooperatifçilik konusunda önemli faali- yetler göstermektedir. Bunların başında her yıl küçümsenmeyecek say ıda ülkemizin çeşitli yüksek öğrenim kurıunlartıtıla kooperatifçilik eğitim ve öğretimi gören genç- lerimize burs verilmesi gelmektedir.

Değerli okuyucularımız,

Yukarıda çok özet bir şekilde açıklamaya gayret ettiğimiz 60 yıllık faaliyetler arasında şu anda elinizde bulunan ilmi araştırma dergimiz kooperatifçiliğin gerçek- ten özel bir yeri ve önemi vardır. Kooperatifçilik ilmi araştırma dergimiz çok uzun^, yıllardan beri yayınlanınaktadir. Bu dergide genç bilim adamlartınızın başta koope- ratifçilik konusu olmak üzere diğer konulardaki çalışmalarının yaytnlanması da sağlanmaktadır. Yayın yapmak ve makale sahibi olmak özellikle akademik çal ışma yapan gençlerimiz için fevkalade önemlidir, işte bu durum gözönünde bulundurula-

rak kooperatifçilik dergimiz gençlerimiz için önemli bir fırsat ortamı olabilmektedir.

Kooperatifçilik dergimizin bu nüshası 1991 yılının ilk sayısıdır. Bu vesile ile eliniz- deki nüshada neler var neler yok bir nebzecik de bunun üzerinde durmak yerinde olacaktır.

Dergimizin bu nüshasında değerli kooperatifçi kardeşimiz ve genç bilim adamı Yard. Doç. Dr. Remzi FINDIKLI'nın Peri ve Japonya'yı örnek alan "Yönetimde So rumluluk Bilinci ve Kalkınma" konulu bir incelemesi yeralmaktadır. Remzi FINDIK- LI bu çalışmasında bir Latin Amerika ülkesi olan Peru ve'bir uzak doğu ülkesi olan Japonya'yı ele alarak yönetim ve kalkınma mevhumlarına önemli açıklamalar getir- meye gayret etmektedir. Bir başka kooperatifçi ve ayni zamanda sendikacı sayın Si- nan VARGI ise Icooperatiflerde ve kooperatifçilikte yeni bir kavram olan sosyal ka pital üzerinde durmııkta ve bu konuyu irdelemektedir. Bilindi ği gibi son yıllarda dünyanın sosyal, siyasi ve iktisadi düzeninde, daha doğrusu dengelerinde önemli de- ğişiklikler meydana gelmiş bulunmaktadır. Işte bu cümleden olarak dergimizin yazı işleri müdürü, değerli bilim adamı ve kooperatifçi Prof Dr. Rasih DEMIRCI "Sos- yalist Sistemin Çöküşü ve Kooperatifler" konulu incelemesi ile doğu bloku denilen ülkelerde kooperatifçilik konusuna yeni baz ı anlayışlar teklif etmektedir. Nihayet bu niishanın son makalesi değerli eğitimci arkadaşımız Dr. Yusuf EKINCI' ılin ve Esnıt Ahlaki" üzerindeki bir çalışmasıdır. Bilindiği gibi toplumumuzdalci tarihi devrelerde başta ahilik, loncalar ve odalar konusundaki teşkilatlarunız ve yardım- laşma sistemlerimiz olmak üzere bir çok müessesemiz hala bugün kooperatifçilik an- layışımız için en önemli yerli kaynakları/nadir. Işte, Dr. Yusuf EKINCI bu konuları dile getirmektedir.

Değerli okuyucularımız,

Geçtiğimiz Şubat ayının (1991 Şubat 23) 23'ünde Türk Kooperatifçilik Kurumu- muzun 59. Genel Kurul toplantısı yapılmış ve yönetim kurulumuz üç y ıllık bir süre için yeniden seçilmiştir. Daha önceki zamanlarda olduğu gibi bundan sonraki üç yıl içinde, yeni seçilen yönetim kooperatifçilik konusundaki büyük a şk ve heyecanı ile çalışmalarına devam edecektir. Bu konudaki en büyük güvencemiz üyelerimizin des- tek ve teşvikleri olacaktır. Bu duygu ve düşüncelerle cilmlenize kooperatifçi selamla- rımızı gönderiyor ve Yüce Allah'tan sağlık ve başarılar diliyoruz.

Hoşça kalıntı!

Kooperatifçilik

pecya

KOOPERATIFÇILIK SAYI: 91 OCAK-ŞUBAT-MART

SOSYAL İ ST SISTEMIN ÇÖKÜ ŞÜ VE KOOP1ERATIFLER

Prof.Dr. Rasih DEMIRCI*

Son yıllarda, özellikle 1989 ve 1990 yıllarında Do ğu Avrupa ve Sovyet Birli ğinde meydana gelen sür'atli de ğ i ş iklikler bütün dünya'da gerçekten hayret ve şaşkınl ı k uyan- dırrnıştır. Bütün Dünya'da bu olayların derin tarihi sebepleri ve son dönemde bu hare- ketleri meydana getiren ana sebebler üzerinde geni ş bir tartışma baş lamıştır. Bu yıl Mil- letlerarası Kooperatifler Birli ğ i Merkez Komite toplantısında, Batı Avrupa'da ve Türkiye'de yap ılan Milletlararas ı kongrelerde sunulan tebli ğ ve tartışmalarda burada zikredilebilir. Değiş imler için yalnız diş dünya'da de ğil, bizzat Sovyet Birli ği ve Doğu Avrupa'da da gayet yoğun bir şekilde aray ış devam etmektedir. Bat ı dünyasında, bu ge- li ş meler kapitalizmin zaferi kazand ığını , sosyal ı izmin ve marksizmin art ık yenik dü ştü ğ ünü ve bunun tarihi olaylarla tescil edildi ği şekilde yorumlanmaktadır. Doğu_ Avrupa ve Sovyetler Birli ğ indeki son olayların Komünizmin ölümcül bir bunal ımı olduğunu, bu ülke politikac ıları beyan etmektedirler. Bunun anlam ı , artık marksist, sosyalist ve kol lektivist sistemin tam bir iflâs ın içinde olduğunun belirtilmesidir.

Do ğ u Avrupa'da 1989 y ıl ında meydana gelen olaylar ı kısa özetlersek: Sovyetler Bir- liği'nin dış halkası sayı labilecek uydu devletler, yani Do ğu Avrupa ülkeleri, birer birer ve arkas ından Sovyetler Birliğ ini de sürükleyecek şekilde önemli değişmelere sahne ol- muştur. Sovyetlerin kendi s ınırları dışında Doğu Avrupa ülkelerinde kurmu ş olduğu ha- kimiyet birbiri arkas ından meydana gelen olaylar sona ermi ş görünmektedir. Ba şta Po- lonya olmak üzere Macaristan, Do ğu Almanya, Çekoslavakya, Romanya ve Bulgaristan'da yöneticilerin peş peş e halk hareketleriyle görevlerinden uzakla ştırılması, yerine geçen yeni yöneticilerin, eski düzeni köklü bir şekilde değiştirmek üzere i şe baş- lamaları son derece önemli bir geli ş medir. Tabii Sovyetler Birli ği içinde de, biraz farkl ı olmak üzere ayni istikamette baz ı hareketleri ortaya ç ıkarm ıştır. Baltık Cumhuriyetlerin den Azarbaycan'dan Uzak Doğudaki Moğolistan'a kadar Sovyetler Birli ğinin iç halkası- nı teşkil eden, Rus olmayan milletler aras ında özerkliğe ve tam istiklâle doğru bir hare- ket başlam ıştır.

Bu geliş meler Sovyetler Birli ğine hayat veren 1917 ihtilMinin ne kadar istikrars ız te mele dayandığını göstermektedir. Lenin'in kurdu ğu komünist rejimi ihtilâlci bir siyaset takip ederek, rejime kar şı çıkan çeşitli milletlere mensup halkların ayrı ayrı devletlerin kurduğu cumhuriyetleri, K ızı lordu, Baltık sahillerinden Sibirya'ya, Kazakistan'a kadar uzanan bölgelerde ortaya ç ıkan çe şitli idareleıi teker teker berteraf ederek istilâ etmi ştir.

(* ) G.Ü.iktisadi idari Bilimler Fakültesi işletmecilik Bölümü Öğretim Üyesi.

pecya

Finlandiya, Letonya, Litvanya, Estonya, Polonya, Beyaz Rusya, Ukrayna, K ırım, Kaf- kas Bölgesi, Gürcistan, Azarbaycan, Ermenistan, Da ğıstan, Kazan, Ba şkırdistan, Türkis- tan ve Kazakistan gibi ülkelerin çe şitli bölgelerinde 4e meydana gelen yönetimleri, Bol- şevikler saf dışı ederek birliği kuvvet yoluyla sağlamıştır. Bazı bölgeler, Bol şevilc yönetminden kendilerini kurtarm ış ve istildânerini kazanm ıştır. Finlandiya, Baltık Cum- huriyetleri, Polonya Bol şevik yönetiminin dışında kalm ışlardır. Fakat ikinci Dünya Sa- vaşında, Rusya ile Baltık Denizi ve Kıta Avrupas ı

arasında

girmiş bulunan finlandiya, Estonya, Letonya, Polonya, Çekoslavakya, Macaristan (Çarl ı k döneminde Avusturya- Macaristan) -Romanya, Bulgaristan hatt ı, Rusya için ciddi siyasi hedef te şkil etmiştir.

23 Ağustos 1939'da imzalanan Nazi- Sovyet andla,şmasında, gizli bir madde ile Finlan- diya, Estonya, Letonya ve Polonya'n ın doğu kısm ı Ruslara b ırakılmıştı . Naziler Roman- ya'ya ait bulunan Besarapya'n ın da Rusya'n ın eline geçmesine raz ı olmuşlardı. Hitler'e karşı Sovyetlerin ileri sürdüğü ve kabul ettirdi ği bu şartlar, onlar ın Doğu Avrupa konu- sundaki Çarl ık siyasetinden vazgeçmedikleri ve emperyalist emeller besledi ğini ortaya koymaktaydı. Peyklerin kurulmasından önce cereyan eden bu olaylar, Rusya'n ın Doğu Avrupa'ya her devirde hâkim olmak istediklerini göstermektedir. I şte Doğu Avrupa'nın peykleştirilmesi, bu siyasetin devamı ndan ibarettir.

Tekelci kapitalsit emperyalizmi, özellikle geli şen ülkelerde, dış ticareti, banka ve sa- nayi sermayesini iktisadi ba ğlarla kendine bağlayarak yürütmektedir. Böylece kapitalist dünya, hem milletlerin büyük etkiye sahip kesimini kendisine ba ğlayarak, hem de bu kesimi bir nevi istismar acentas ı veya komisyoncusu gibi kullanarak ülke ekonomisin- den büyük paylar koparmaktad ırlar. Komünist emperyalizmi de, kendine has iktisadi ve siyasi hakimiyet mekanizmasını, her ülkedeki komünist partiler vas ıtasıyla uygulanm ış- tır. Doğ u Avrupadaki Rus hakimiyeti sadece konunist partilere de dayanamaz, ayn ı za- manda bu hakimiyetin temellerinde iktisadi, askeri ve siyasi sebebler de mevcuttur.

Sovyetler Birliği Doğu Avrupa milletlerini, kendi milli din ve partilerine kar şı göster- dikleri geleneksel sadakatlari yerine, netice olarak, Sovyetler Birli ğine sadakat göster- melerini sağlamış ; bu milletlerin Rusya'n ın siyaseti için gönüllü birer araç olmayı kabul- lenmelerine çal ışmıştır. Kısacası, Doğu Avrupadaki, Rus hakimiyeti, K ızılordu'nun iktidara getirdiği Moskova'ya bağl ı komünist partileri vasıtasıyla gerçekle şmiştir. Mil- letlerin iktisadi varlikları ve geli şmeleri, Rusya'n ın güçlenmesine tahsis edilmi ştir. Bu- nun da ideolojik gerçekçesi de haz ırlanmıştır.

Komunizm, özel mülkiyetin toplum mülkiyetine dönü ştürtilmesini (malda, miikiyete ortaklığı ) öngören; maddeci, beynelmilelci ve ihtilâlci bir toplum rejimidir. Dar anlam- da, komünizm bütün üretim ve tüketim vas ıta ve mallarını kamu mülkiyetine almay ı ön- gören ekonomik ve sosyal bir doktrindir. 19. cu yüzy ıla kadar mühim bir prati ği ve tat- bikatı olmayan bu ideoloji, yine bu yüzy ılın sömürgeci kapitalizminin yaratt ığı vasat içerisinde bir kısım aydınlarla kitlelerin ilgilisini çeken ihtilâlci bir doktrin hüviyetini kazandı. Komünizm ça ğdaş bir kullan ış tarzı olarak, 1917'den beri Sovyetler Birli ği Ko- münist Partisi gibi komünist partilerin politika ve doktrinleri anlam ı ndad ı r. Terim, ba ş - langıçta mülkiyetin topluma ait oldu ğu, servetin vatandaşlar tarafından ihtiyaçlarına gö- re paylaşıldığı, her türlü bas ının ve mahiteyi icâb ı, bir bask ı aracı olan devletin ortadan kalktığı bır toplum sistemi demekti; sosyalizmin son merhalesini te şkil edecektir. Ko- münist partiler bu merhaleye ancak uzun sürecek bir geçi ş

safhasından

sonra ulaşılabile- ce ğini iddia ediyorlardı ki, bunun bir hayal oldu ğu ortaya çıkm ıştır. Fiili ve gerçek du- rum koyu bir devletçilikten ve komünist partisi yöneticilerinin te şkil ettikleri oligar şinin istibdâbından ibaret oldu ğu bugün artık anlaşılmıştır.

Genel olarak komünizm ve sosyalizm tâbirIeri .e ş anlamlı olarak tasarlanm ış ve kul-

pecya

landrnıştı r. Marksistler, komünizm ile sosyalizmi ayn ı manada anlar ve kullarurlar. An- cak Marlcs' ın sosyalizmini önceki benzerlerinden ay ırmak, bu sisteme bir itibar temin et- mek üzere marksizme ilmi (bilimsel) sosyalizm demi şlerdir. Bilimsel sosyalizm veya komünizm ile di ğer sosyalist çeşitlenmeler arası ndaki ba ş l ı ca fark, iktidara geli ş tarz ı ve metodu ile ilgili görünmektedir. Komünizm d ışındaki sosyalistler evrimci, komü- nizm ise devrimcidir. Evrimler, iktidara halk oyunu alarak demokratik yoldan gelinebi- leceğ ini, komünist veya devrirnciler ise iktidara ancak (silahl ı ayaklanma) ihtilal yoluy- la kan dökülerek gefinebilece ğini iddia etmiş lerdi. Halk oyunu ve demokrasi prensiplerini kabul eden sosyalistlerde zaman içinde, daha ba şka değişmeler, doktrinden aynlınalar meydana gelmi şir. Bazı batı ve kuzey Avrupa sosyalist ve işçi partilerinin sosyalizmi ise, marksizmden mülhem siyasi ve sosyal sistem anlam ından fazla, sosya- listlik özelliği göstermez. Fransız ve Italyan komünist partileri faallerdi. Ancak hiçbir zaman tek başlarına iktidar olabilecek bir ço ğunluk tasvibine ula şamam ışlardır. Bu ba- kımdan Frans ız Komünist Partisi daha da zay ıf olmuştur. Bu partiler Sovyetler Birli ği ve Demirperde ülkeleri kar şısı nda, bütün dünyan ın ilgili olduğu büyük bir tak ım olay- larda (Çekoslavakya'n ı n ezilmesi, Macaristan i şgali, Afganistan'ın i şgali, Polanya olay- ları v.s.) tavir tak ınmakta sık sık tereddüdlere dü şmüşler ve içlerinde parçalanmalara u ğ- ramışlardı r. Bir çok olayda da gönüllü Sovyet i şbirlikçisi rolüne bürünmü şlerdir. Sovyet yayılmasına karşı kesin bir garanti altında bulunan bu ülkelerde varl ıklarını, ha'kim

dü-

zene genel olarak zarar veremeyecek bir çizgide devam ettirmi şlerdir. Bunların milterid- did, doktrinde ihtilalci, fiiliyatta demokrasi taraftan, Nato ş e ınsiyesinin gerisinde enter- nasyonalist ve Sovyetçi, bazan ve baz ı unsurları ile Sovyetler karşısında tavır takınan durumlarını ifade için Avrupa Komünizmi tabiri kullan ılmıştır.

1917'den beri Rusya da ve oradan yay ılarak Doğu Bloku veya. Demirperde ülkeleri denen memleketlerde görülen uygulama yüzk ızartıcı ve insanlık dışıdır. Komünizm, burjuva değerleri ve ölçüleri alay edip küçümsedi ği ölçüler ve de ğerler bak ımından de-

giı, bizzat kendi iddiaları , ilan ve propaganda etti ği hedefler, yapt ığı' vaadler bakımından da aldatıcı ve tutars ızdır. Işçi sınıfının diktatörlüğünü kurmak, herkese, ekmek refah ve hürriyet temin etmek iddiasıyla yolu çıkmış, komünist parti yönetici üyelerinden ibaret yeni bir s ınıf teşkil edenler, kimseye nefes ald ırmayan ve aman vermeyen bir diktatörlü- ğün kurulmasına yol açm ışlardı. Ekmek, refah, hürriyet yerine, yerine getirdi ği parti oli- garşisinin dışında herkes için zulüm, kölelik ve sefaletten ibarettir. Diktatörlü ğünden bahsedilen i ş çinin sendikas ı bile yoktur; tek ba şına ve toplu olarak hiç bir hak talebinde bulunarnaz. Sadece çal ışır ve verilen razı olur. Ülkede hakim tek parti, komünist parti- sidir. Bunun d ışında parti olamaz. Kimse bu partinin resmi görü şleri dışında en küçük bir fikir ve teklif ileri süremez. Komünist rejimde tenkid yoktur. Partinin resmi görü şleri dışı nda görüş açıklamaya veya düzenle ilgili ne kadar masum olursa olsun bir tenkitte bulunmaya kalkışanlar sürülür, tımarhanelere konulur ve öldürülür. Aile fertlerine kadar herkes birbirinin muhbiri, çocuklar ana ve babalar ına karşı partinin casusu haline getiril- miştir. Giden sorulmaz, sorulamaz ve ço ğu defa geri de gelmez; ne olup olmad ğı hak- kında yetkililer lüzınn görüp ihtiyaç duymad ıkça bir aç ıklama da_ apmaz.

Sistem gücünü, bu insanl ık dışı baskı ve terör uygulamas ından, içe ve d ışa karşı mil- yarlar sarfederek aral ıksız yürütülen müthi ş bir propagandadan, askeri tehdit ve içten çökertme metodlanndan almaktadır. Komünizm propagandası tam bir beyin y ıkama ve şartland ırma mekanizmas ı ile i şler. Sistemin kuruluşu ve bugüne kadarki devam ı içte ve dışta her tabakadan milyonlarca insanin ve özellikle onbinlerce haysiyetli ayd ınm kanla- rı ve canları pahası na mümkün olmuştur. Kendi insanlar ının ve masum milletleri üstüne gizli teşkil:atların', ordularını, tanklannı salmıştır. Hakimiyetini korumak ve yayg ınlaş- tırmak için göze alamayaca ğı hiçbir şey, çiğnemeyeceği hiç bir insanl ık değeri yoktur.

pecya

1956 Macaristan, 1968 Çekoslovakya, 1980 Afganistan ve Polonya olayları, Berlin'deki

"Utanç duyan" diye isim takılan duvar ve ülkedeki işkence ve çalışma kampları lıunla- nn örnelderiydi.

Kapitalizmin ve kapitalist âlemin bünyevi zaaflan da komünist propagandasının tatlı istismar konusu olmuştur. Batı demokrasilerinde Nazi ve Faşist allerjisiyle, harp korku- su ve aleyhdarlığından beslenen gaflet, uyuşukluk ve inançsız aydın fantazileri, komü- nizmin işini kolaylaştıran faktörlerdi. iktisadi sıkıntılar ve kültür buhranlan içinde kıv- ranan az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin iyi yetişmerniş aydınlan içinde bu sistem, sihirli bir kurtuluş reçetesi olarak görülmüştür. Bu tip, cahil, gâfil ve sabırsız, ay- dullar, gizli teşkilâtlar aracılığıyla yürütülen "beşinci kol" faaliyet ve operasyonları için hazır, gönüllü eleman ve yem dunımundadırlar.

Propogandasında, yayılmacılık ve sömürgeciliğe karşı olma siyasetine baş yeri veren komünizm, 2. Dünya Savaşından sonra en büyük emperyalist gücü oluşturmuştur. Çin- Rus anlaşmazlığı ise, bu doktrinin kitabi hedeflerinin ve nazari esaslannın nasıl Rus (Slav) ve Çin emperyalist milliyetçiliklerinin Aleti haline getirildi ğini gösteren bir başka tezad göstergesidir. Bu noktada fa.şizm ve nazizmle komünizmin gerek içteld, gerek dış- taki uygulamaları, pratikleri vaziyetleri bakımından bir fark olmadığı anlaşılmışur.

Rus empaıyalizminin Türk Dünyası ve Türk Milleti karşısındaki tavn komünist re- jimde de Çarlık'takinden hiç farklı olmamış, hatta daha zalim ve insafsız tecelli etmiştir.

Asya Türklüğü ve Türk anavatanı bütünüyle Rus ve Çin komünizmi tarafından yutul-

MUŞ ve ezilmiştir. Açıkça ifade etmek gerekirse; Rus ihtilâlinin yerine oturmasını takip eden günlerden itibaren, komünist emperyalizminin en büyük rnandfinı malesef Türk milleti olmuştur. Son hür Türk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti ise, bu dönemlerde Sovyet. Rusya ve diğer komünist devletlerin başlıca "hedef ülkelerinden biri olmuştur..

Mütemadiyen ideolojik maskeli içten çökertme plânlan ile bu tehdid ve kökü tarihten gelen düşmanlık, memleketimiz üzerinde hedefine ulaşmaya çalışmışlardır. Komünizm bugün bütün dünya ve özellikle Türklük ve Türkiye Cumhuriyeti için "Rus emperyaliz- minin ideoloji maskesinden başka bir şey değildir. Sovyetler Birliği başta ohfiak üzere uygulandığı ülkelerde yaşayan yüz milyonlarca insan içinde -Ruslar dahil- tarihin emsa- lini görmediği bir baskı ve zulüm rejimidir. En azından böyle olduğu, bizzat uygulayan^, ülkeler tarafından anlaşılmış, zulüm ve baskıya rağmen rejim olarak, siyasi ve ekono- mik sistem olarak toplumların meselelerini çözmekten uzak kaldığı ve başarısız olduğu ortaya çıktığından, yeniden hür düşünce ve fikiri imâl etme, insanın insanca davranma gerekliliği ve serbestliğinin tanınması tekamül için zaruri olduğu gerçeği inkâr edilemez hale gelmiştir.

Doğu Avrupa ve Rusya sisteminin çöküş sebeplerinin başında hiç şüphesiz ekono- mik başansızlıklar gelmektedir. Kaynakların israf edilmesi, tahrip edilmesi, çevrenin tahrip edilmesi ve üretim başarısızlıkları yanında, bir zamanlar yalnızca kapitalist ülke- lere has bir olay'olarak resmi sovyet propagandasının etrafa yaymağa çalıştığı bir efsa- ne, bugün artık inandırıcılığını kaybetmiştir. Resmi fiyatlar devlet tarafından tesbit edil- diğinden, Sovyetler Birliğinde enflasyonu tesbit etmek zordur, ancak enflâsyonun tabi bir sonucu olarak para, değerini tamamen kaybetmiştir. Çünkü, elinde parası olan tüketi- ciler parasıyla satınalinacak mal bulamamaktadır. Dükkânlardaki boş raflar ve mal gel- digi zaman saatler süren bekleyişler ve kuyruklar Sovyet enfiâsyomin en açık gösterge- sidir. Bu da Sovyet ekonomisinde enflasyonun olmadığı iddiası artık çökmüştür.

Makro-ekonomik açıdan bir çok göstergeler meydandadır, Son 20 yıldır Sovyet ekono- misinde kalkınma süreci yavaşlannş, az gelişmiş elconomiler dahil, dünyanın ileri en-

pecya

düstrileşmiş ülkelerinde gayri safi milli hasılanın yıllık artış oranı devamlı yükseliş gös- terdiği halde, Sovyet ekonomisinde meydana gelen kalkınma hızı, son yıllarda artık du- raklama dönemine gelmişti. Gerileme her alanda kendini göstermektedir. Ayrıca Sov- yet ekonomisinin, bünyesinde, milletlerarası ekonomik sistemde ortaya çıkan gelişmelere paralel, hiçbir uyum belirtisi de göze çarpmamaktadır. Bunun en dikkate de- ğer göstergelerinden biri, Sovyet ekonomisin dış ticarette gösterdiği ba.şansızlıkur. Sov- yet Ekonomisi bir süre, petrol fiyatlarının yükselmesi sonucu geniş döviz imkânlannı kazanmıştı, fakat bu durum sona erdi. Bugün ülkenin adeta bir üçüncü dünya, az geliş- miş ülke manzarası gösterdiği dikkat çekmektedir. İhracaat gelirleri içerisinde en önem- lileri: hammadde, madenler, tarım ürünleri ve petrol gibi kalemlerdir. Hatta döviz gelir- lerinin %70'i pertolden sağlamaktadır. Bu sebeble, Sovyetler Birliği ileri endüstrileşmiş ülkelerin dünya ekonomisinde rekabetle kendilerinin temin ettikleri 'yer ölçüsünde bir hisse elde edememişlerdir. Kısaca, bu hususlarla, Sovyet ekonomi siste- minin çağdaş dünyanın gerisinde kaldığı, teknolojik gelişmeleri takip edemediği orta- dadır ve daha ayrıntılı olarak, incelenme konusudur.

Doğu Avrupa ve Sovyetler Birliğinde son yıllarda uygulanmak istenen reformlar, arasında piyasa ekonomisi kurallarına göre işleyen bir iktisadi sisteme doğru yol alma, üreticilere ve tüketicilere serbestlik tanıma gibi, kollektivist sistemin temel felsefesiyle bağdaşmayan bir takım sınırlı tekliflerin yer aldığını görüyoruz.

Doğu Avrupa ve Rusya'da meydan gelen olayları anlamamızı kolaylaştıran unsurlar- dan bir tanesi de batı dünyasının son 45 yıl içerisinde geçirdiği evrim ve gelişmeler mil- letlerarası ortamda, İkinci Dünya Savaşından bu yana ortaya çıkan gelişmeler, yepyeni bir milletlerarası sistem yaratılmasına imkân vermiştir. Iktisadi alanda batının aldığı zin- cirleme bir takım tedbirler, uzun vadede batı dünyasının iktisadi alandaki başanlannı güvence altına alan, yeni politikaların uygulanmasına imkan vermiştir. Dünya bankası- nın kurulması, milletlerarası para fonunun işlemeye başlaması ve batı ülkeleri arasında ticari ayrıcalığın ortadan kaldınlarak, gümrük himaye,ciliğinin ve iktisadi mübadeleyi engelleyen birtakım engellerin ortadan kaldırılması, ontak pazarın kuruluşu ortaya çık- mıştır.

Ortak Pazar, Doğu Avrupayı ve Sovyetler Birliği'ni geride bırakan ve onların imren- mesine yol açan iktisadi alandaki başarılarıyla göz kamaşuncı bir tecrübe olarak ortaya çıkmıştır. Bu olaylar, batı dünyasının hür ve demokratik müesseselerinin, kurumlarının parlak bir şekilde başan elde etmeleri ile doğu dünyasının dikkatini çekmiştir. Aynı şe- kilde, piyasa ekonomisinin zaferi olarak tarihe geçen bu gelişmeler, merkezden planla- ma yöntemiyle uygulanan totaliter sistemin beceriksizliğini hantallığını ve başansızlığı- nı açık bir şekilde tescil etmiştir. Alman ve Japonlar askeri yenilgilerine rağmen, teknolojik ve iktisadi alandaki başarıları ile dünya pazarlanndaki hakimiyeti iktisat tari- hine geçmiştir.

Sonuç olarak ifade edilebilir ki; Sovyet sistemi ve Doğu Avrupa bir dağılma süreci- ne girmiştir. Bugünkü durumda, Sovyet blokunun dış halkası kopmuş durumdadır. Po- lonya, Çekoslovakya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan birlik d ışında ve bağımsız- lıklarını kazanmışlardır. Doğu Almanya ise batı ile birleşme sürecini tamamlamıştır.

Sovyetlerin dış halkasında özgürlük ve tam istiklâl yönündeki hareketler tamamlanmış- tır. Batılı stratejistler ve siyaset bilimcileri, Sovyetler Birliği'nin içinde yer alan, Rus ol- mayan bazı milletlerin istiklallerini eninde sonunda elde etmelerinin kaçınılmaz olacağı- nı işaret etmektedirler. Yeni Sovyet yöneticilerin meydana gelecek bu tabii gelişmeleri, kuvvet kullanarak önlemek değil, iktisadi ve siyasi alanda uzlaşma ile yeni adaletli dü-

pecya

zen kurarak bölgede huzur, barış ve sükün sa ğlamaları bu milliyetlere 1411türel, sosyal, ekonomik ve siyasi alanda özerklik vermesi bir çaredir.

Doğu Avrupa ve Rusya'da, politik, sosyal ve ekonomik alanlarda ba şlatılan refor- mist yapıdaki geliş meler devam etmektedir. Bu geli şmeler, şüphesiz, Do ğ u Avrupa eko- nomik sisteminin temel unsurlar ından biri olan kooperatifçiligi de eticilemi ştir. Bu ülkelerin kooperatiflerindeki mevcut durumu ve geli şme temayülleri konusunda dü şün- celerimizi aşağıdaki şekilde özetlemeye çal ışacağız.

Doğu ve Orta Avrupa'daki mevcut durum konusunda yap ılacak herhangi bir incele- me ve gözlemde, baş langıç noktasında durumun hala konu şma safhasında ve henüz du rulmaktan çok uzak oldu ğu söylenebilir. Hemen hemen bütün ülkelerin hepsinde yeni seçimler yap ılmasına rağmen vaad edilen ekonomik ve siyasi değişiklikler henüz baş- langıç noktasındadı r. Bölgedeki ülkelerin-Polonya, Çekoslavakya, Macaristan, Bulgaris- tan, Romanya ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli ği- çok farkl ı derecelerde de ğiş ik- likler içinde olduklar ı aşikârdır. Politik demokrasi ve ekonomik liberalizasyon Macaristan, Çekoslavakya ve Polonya'da çok h ızlı geli şmiştir. Alman Demokratik Cum- huriyeti, Federal Almanya ile birle şip bütünle ştiği için artık, hür demokrasi dünyas ının bir bölgesi haline gelmi ştir. Bu ülkelerde ve Sovyet Rusya'da gelişmelere paralel olarak kooperatifçilik hareketlerinin de çok çe şitli yönlerde geli şmesi süpriz te şkil etmemekte- dir. Bu ülkelerde kooperatifçiliğin karakteristik vas ıflannı daha evvelce belirleyen yap ı ve faaliyetlerin homojenligi, son derece heterojen bir yap ıya dönü şmüştür. Bununla be- raber, bir çok benzer temayüller ve konular göze çarprnaktad ır. Son zamanlarda koope- ratifçilik hareketlerinin tecrübe ve bilgilerini k ıyaslaman ın faydas ı dolay ısıyla toplantı- lar yapmalar ı ve buna süreklilik kazand ı rmalan önemlidir. Önemli bir görü ş olarak halihaz ırdaki değişikliklerin diğer ülkelerin ekonomileri üzerinde- özellikle OECD ülke- lerinin ekonomileri üzerine- politik ve ekonomik de ğişikliklerin öneminden ayr ı olarak, belirli tesirleri olacağı söylenebilir. Bu ülkelerle uygun i şçi ücretleri dolay ısıyla on yıl içerisinde nakit döviz ile ticaretlerinin artmas ı beklenebilir. Bununla beraber, yüksek enflasyon oranı ve artan işsizlik de dahil olmak üzere makro seviyede son derece ciddi güçlüklerle lcar şılaşacaklan ş üphe götürmez bir durumudur.

Orta ve Doğu Avrupa'daki kooperatifçilik hareketlerine bakt ığım ızda çoğunun ev- rensel kooperatifçilik de ğerlerine dayanan uzun bir gelenekleri oldugu hat ırlanmaktadır.

Bunun en bariz örne ği, Milletlerarası Kooperatif Birli ği'ne (MKB): Ilk üye olduklan ta- rihlere bir göz atmakt ır. Ilk üye olan ülke Romanya (1895) olup, bunu Macaristan (1902), Bulgaristan (1903) ve Rusya (1903) takip etmi ştir. Çekoslovakya (1913) ve Po- lonya (1919)da bu ülkeleri izle ıniştir. Bu ülkelerde, planl ı ekonominin gelmesi ile koo- peratifçilik hareketlerinin tabiat ı da çok deği şmi ştir. Kollektivist ekonomik sistemlerle, kooperatifçlere imtiyazl ı bir yer verilmi ş ve kooperatifler önemli pazar hisseleri elde et- mişlerdir. Söz gelirini Bulgaristan'da bu miktar parakende ticaretin %71'si ve Çekosla- vakya'da tarım rekoltesinin %65 kooperatiflerin da ğıtım ve pazar sürecine tabi olmak- taydı . Kooperatifçilik hareketleri ayn ı zamanda ülkelerin siyasi yap ılannda da önemli rol oynamıştır. Hükümetle olan yakın ilişkileri ve hükümetlerin kooperatifiere atfettikle- ri önem dolayı sıyla, kooperatif liderleri siyasi kuvvete sahip parti şahsiyetleri aras ından seçiliyorlardı. Bazı istisnalar hariç, kooperatifçilik hareketleri kendi ekonomik ba ğım- sızlıklarını geli ştirecek olan mali hizmetleri- bankac ılık, kredi veya sigorta- saglayam ı- yorlardı . Kooperatifler tüketici ve tarım sektörlerinde bile fiyat ve sat ınalma konuların- da son derece s ıkı kontrola tâbi idiler.

Orta ve Doğu Avrupadaki halihazı rdaki de ğişiklikler hakkında genelleştirmenin teh- 10

pecya

ilkelerine rağmen, bütün kooperatifçilik hareketlerine önemli bir şekilde tesir eden; dev- let kooperatifçiliğ inden uzaklaşma, demokratikleşme ve rekabet olmak üzere ba şlıca üç temayül bulunmaktad ır.

Devlet kooperatifçiliğinden uzaklaşma; bu ülkelerin baz ılarına daha bu günden çok partili demokratik yap ı lar ı n geli ş i ve birçok ülkede yeni refonnist liderlerin seçilmesi koopertifçilik ile parti politikalanntn aras ındaki bağı kesmeye başlam ıştır. Yeni hükü- metler şimdi kooperatiflere 1akaydi bakmaktad ırlar. Hatta baz ı ülkelerde dü şmanca ta- vırlar takuuld ığı müşhade edilmektedir. Bu tavrın en dramatik belirtisi 1990 Ocak ay ın- da Polonya hükümetinin bölge ve milli kooperatif birliklerinin hepsini (yüksek kooperatifçilik konseyi hariç) tasfiye etmesi ve bütün mahalli kooperatiflerin hepsinde yeni seçimler yap ılması emrini vermiş olmasıdır. Kooperatifçilik hareketinde reform yapmak üzere verilen bu acele karar dolay ıs ı yla meydana gelen meselelere; Dünya Ban- kası dahil olmak üzere pek çok kimse i şaret etmi ş ve Polonya parlementosu bu tasfiye işinin daha sonra ta ınamlanmas ında ısrar etmektedirler. Halihaz ırdaki hukuki tehditlerin 1991 yılı ortalarında sona ermesinden evvel, gönüllü olarak yeni milli birliklerin kurul- ması sürpriz olmayacakt ır. Uzun yıllar devlet kooperatif özde şliği içinde varl ı klar ı n ı de- vam ettiren bu sosyo-ekonomik kurulu ş ların, kalerneli olarak s ıhhatli bir şekilde, batı ülkelerindeki gibi bir yap ı ya kavuş turultnalan şayan ı arıudur.

Demokratikleşmeye gelince; bir çok kooperatifçilik hareketi, hükümetleri ile olan imtiyazlı bağ larını kesip, üyelerine daha fazla yakla şmak üzere harekete geçmi ştir. Koo- peratiflerin milli ekonomik ve sosyal hedeflere ula şmakta önemli bir yol olduğu sosya- list sistemlerin terkedilmesinin tabii bir sonucudur. Bu maksat ortadan kalk ınca, şimdi kooperatifler ortaklar-1nm menfaatlerine hizmet etmek olan di ğer fonksiyonlanna dönme temayülü, göstennektedirler. Bu demokratikleşme işleminin gelişebilmesi için, bir çok ülke kooperatifçilik kanununlannda de ğişiklik yaprnaktad ır. Merkez birliklerinde esas kooperatif üyeli ği; daim ziyade gönüllü olmaktad ır. Bu gelişmeler sonucu, kooperatifle- rin ketidi tüzük ve kendi öncelikleri üzerinde karar vermeleri konular ında daha fazla otoriteye sahip olmak istedikleri görülmektedir. Politik bask ıları n tesiri olmaks ızın, Sovyetler Birliğ inde dahi kooperatifler kendilerini şimdiki hedeflerinden birisinin daha fazla demokrasi olduğunu vurgularnaktad ırlar. Yeni kooperatifler denilen bu kooperatif- lerin meydana ç ıkmas ı ile, kooperatifler arasında diğer kaynaklarda kar şı lanamayan üye ihtiyaçlarını karşılama yolunda daha fazla gayret içine girdikleri gözlenmektedir.

Rekabet temayülüne gelince; imtiyazl ı ideoloji durumlar ını kaydeden kooperatifçilik hareketleri, şimdi süratle büyüyen özel sektörden gelen ciddi rekabet ile kar şılaşmakta ve uzun vadede çok say ıda bölgelerine gelmekte olan yabanc ı işletmelerle de rekabet et- mek zorundad ırlar. 1930'1u yıllarda lik defa Sovyet Rusya'da tatbike ba şlayan yetersiz kollektif tarım modeline dayal ı olması sebebiyle en ciddi şekilde zarar görecek kesim, tarım sektörüdür. Birle şmeden önce Alman Demokratik Cumhuriyetindeki tar ım koope- ratifleri, Batı Almanyadan gelen daha ucuz daha çekici mallarla doldu ğunu gördüler.

Birçok ülkede yeni hükümetler daha önce el konulmu ş toprakları çiftçilere iade etmek karar ı n ı venni ş lerdir. Böylelikle Bulgaristan, Çekoslavakya, Macaristan ve Roman- ya'daki kooperatif çiftlikleri mallar ının ciddi bir şekilde azalması beklenmektetir. Polon- ya bu temayülden dah az zarar görecektir, çünkü topraklar ın büyük bir bölümü özel şa- hı slann elinde bulunmaktayd ı. Batı ile birle şen Doğu Almanya'daki kuvvetli tüketici kooperatifçilik hareketinin, bu yeni rekabet ortam ında iyi yol almakta, oldu ğuna dair işaretler bulunmaktad ır. 1989 yılı hesaplannda kaynaklar ını en iyi şekilde kullanmak üzere yeni bir i şletme startejisi benimsetni şlerdir. Burada daha önce iflas eden Bat ı Al- man Co-op A.G. zincirinin Bat ı Berlin mağazalann ı yakın bir zaman önce satın almış,

pecya

muhasebe ve emeklilik hizmetleri alanlannda diğer batı Alman kooperatifleri ile işbirli- ğine başlamışlardır. Üye adedinde artış gözlenmektedir.

Sovyetler Birliği hariç tutulursa, bu temayüllerin tabii sonucu olarak bütün milli ha- reketler yeniden önemli bir yapılanmaya girmiştir denilebilir. Mamafilı, Romanya ve Bulgaristan'da yapılan değişiklikler, münhasıran kooperatiflerin üst kademedeki lider- liklerinde yapılmıştır. Bununla beraber Macaristan ve Polonya'da yapılan değişiklikler daha ileri gitmiş ve Çekoslovakya'da değişiklik yapma çalışmaları başlamıştır. 1990 yılı Nisan ayında yapılan kongrede, Macaristan Milli Tüketiciler Birliği (Szovosz), tüketici, konut ve kredi sektörünü temsil eden üç ayrı birlik kurulması Icararlaştırdmışur. Bunlar aralarında işbirliği yapmaya devam edecekleri gibi, sanayi ve tarım birlikleri gibi milli bir koordinasyon Icomitesine bağlı kalacaklardır. Bu ayrılma ile kooperatifçilik enstitüsü ve kooperatif okul sistemi için ayrılacak fon miktarı ciddi olarak azalmışor. Kooperatif- ler, diğer ülkelerde özellikle Polonya'da milli birliklerin tasfiyesi sonucu zarar görmüş- krdir. Polonya'da 1991 Temmuz ayına kadar yeni bölge ve milli birliği kurulması yasa- ğına rağmen, bu boşluk bazan vakıf olarak ve bazal' da sendikaların himayesinde paralel yapılar oluşturmaktadır. Kırsal dayanışma bu ülkede ilk bir tereddüt devresinden sonra, lcooperatiflerin kuvvetli bir destekçisi haline gelmiş ve kırlık alanda kooperatifle- rin gelişmesine faal bir şekilde desteklemeye başlamıştır. Kooperatiflerin liderliklerin- de istenen değişiklikler hükümetlerin umduğu kadar hızla ilerlemektedir. Geçtiğimiz yı- lın ilk yarısında mahalli kooperatifk yeni liderlerin sadece %20'sini seçmişlerdir. Buna karşılık milli seviye de yüksek kooperatifçilik konseyinin 98 delegesi yeni kimselerdir.

Diger taraftan, diğer ülkelerde olduğu gibi, milli seviyede bir organizasyon bağlanma gönüllülük esasına göre söz konusu olduğundan mali sıkıntı içine girilmiştir. Mayıs ayı sonu sonucuna göre, 15.000 kooperatiften sadece 1000 kadarı bir organizasyona üye ol- muştur. Polonya ve Macaristan'dan başka Çekoslovakya, Bulgaristan ve Sovyetler Birli- ği'nde Milli Kongreler yakın zamanda yapılmıştır. Çekoslovakya'da seçilenlerin %60 kadarı yenidir. Belki de bu oranın yüksekliği seçimlerin Polonya'dakinden daha sonra yapılmasının tesiridir. Romanya'da seçim için henüz bir tarih belirlenrnemiştir. Koope- ratifçilik Hareketlerinin yeniden yapılanması ile ilgili önemli bir hususda, pek çok koo- peratifçlik hareketi tarafından kooperatifçilikle ilgili kanunlara öncelik verilmesidir.

Bulgaristan, Çekoslovakya, Sovyetler Birliği ve Romanya'da yeni kanunlar kabul edil- miştir. Polonya ve Macaristan uluslararası Çalışma örgütü (ILO) ve Dünya Bankası uz manları ile işbirliği yaparak muhtemel değişiklikleri imeleınektedirler.

Geçen zaman içerisinde belgelemek zor ise de, yeni bir gelişmede yeni organizasyon ve faaliyetlerin büyümesidir. Her ne kadar lcooperatifkrin birço ğu henüz planlama dev- resinde ise de, muşahhas gelişme olmuştur. Polanya'da önce sözü edilen yapılara ilave- ten, kredi birliklerinin gelişmesini yaygınlaştırmak üzere yeni bir vakıf kurulmuştur.

Dayanışma sendikasının teşebbüsü ile kurulmuş olan ve Dünya Kredi birlikleri Konse- yi'nin ve üyelerinin teknik desteği ile kurulan bu yakıtı'', ilk kredi birliklerinin gelişme- , sine sebep olacağı beklenrnektedir. Bu temayül, diğer ülkelerde de devam edebililir.

Macaristanda, bahsedilen yeni birliklerin meydana gelmesine ilayeten, daha evvelce fes- hedilmiş bulunan Kooperatif birliği "Handya" yeniden inşa edilmiştir. Bu ülkelerde ko- operatifçilik hareketleri, üyelerine hem yeni hizmet ve hem de gelir getirecek vas ıtalar, aktif bir şekilde incelemekteclirler. Sigorta, bankacılık ve kredi birliklerine ihtiyaç du- yulmaktachr ve bir çok ülkede bu birlik ortaya çıkmaktadır. 1990 yılında Sovyetler Bir- i liginde mevcut 200 bin kadar "yeni kooperatif' 4.850.000. üyesi mevcuttur. Bunlar ın ci- roları 40 milyar rubledir. Centrosoyus bu gelişmeye Coopsoyus adlı birlik kurmak suretiyle karşılık vermiştir.

pecya

Bu gelişmelerde bir çok kooperatifçilik hareketini düşündüren bir diğer konu da ko- operatiflerin malı meselesidir. Bu konu, hemen hemen her sektörde bulunmakla bera- ber, bu daha ziyade geçmişte uygulanan zoraki kollektifleştirme sonucu tarım kesimin- de daha vahim bir durum arzetmektedir. Toprağı daha evvelki sahiplerine iade veya bu mümkün olmazsa tazminat sağlanması için çeşitli tedbirler alınmaya çalışılmaktadır.

Macaristanda bu tazminat devlet tarafından ödenirken, Çekoslavakya'da kooperatifçilik hareketlerini özelleştirmekte diğer bir yolda, üyelerin hisselerini arttırmaktır. Macaris- tan'da şimdi kooperatifler, Kooperatif malı karşılığında üyelerine oy hakkı tanımak yeri ne temettü alabilmelerini sağlayacak bir sertifıka vermektedirler. Çekoslovakya'daki di- ğer üyelerden daha fazla pay almaları -bir oy hakları almalarına rağmen- onların mali sorumluluk hisselerini artırmak için yapılmıştır.

Doğu ve Orta Avrupa'daki son değişikliklerin birçok müsbet sonuçlarından birisi de uluslararası işbirliğinde yeni bir devrim açılmış olmasıdır. Halihazırda yapılagelmekte olan yoğun yeniden yapılaşmada dış yardım bakımından bölgenin ihtiyacına OECD ül- keleri müspet şekilde cevap vermişlerdir.

Halihazırdaki kilit müessese 1990 yılı için 300 milyon ECU, 1991 yılı için 600 mil- yon ECU ve 1992 yılı içinde 1 milyar ECU'lük bir fon tesis eden Avrupa Topluluğudur.

Komisyondan diğer OECD ülkelerinin yardım programlarını koordine etmesi istenmiş- tir. Şimdiye kadar olan en elle tutululur sonuç Phare programının başlatılmış olmasıdır ve bu program en başta ekonomik liberalizasyon yolunda en ileri olmaları bakımından Polonya ve Macaristan'a mühnasır kalmıştır. Yakın zamanda Phane programı, yardımı Çekoslovakya ve Bulgaristan'a da iletilmiştir.

Bununla beraber, bu yardımın büyük bir kısmının kooperatifçilik organizasyonlanna gitmemesi gibi, büyük bir tehlike mevcuttur. Yardımı alan hükümetlerin tutumu bu ye- niden yapılanma programına kooperatiflerin dahil edilmesini destekleyici mahiyette ol- marnaktachr. Polanya ve Macaristan hükümetleri tarafından Ara iletilen müşterek tu- tum, kooperatiflerin eski rejimin bir parçası oldukları ve özel sektör ile, borç ve çevre gibi yapısal konulara daha fazla önem verilmesi şeklinde olmuştur. Bu programda ma- halli idarelerin onayına gerek duyulmayan küçük projeler için, biraz eMstikiyet bulun- maktadır. Brüksel'de bulunan Batı Avrupa Kooperatifleri temsilcileri böyle bir destek sağlanması için müracaatta bulumuşlardır. Bunu hem Avrupa Kooperatif Organizasyon ları Koordine Komitesi (ki kendisi mantıksal açıdan koordine edici teşkilat olarak teklif- te bulunmuştur), CECOP (işçi-üretim kooperatifleri için eğitim seminerleri düzenlemiş- tir.) ve COGECA (proje taleplerini incelemek ve tavsiyelerde bulunmak üzere kendi tarımsal üyelerinden bir istişare gurubu meydana getirmiştir) gibi üyeleri ile bu görevi yapmağa talip olmuştur.

AET(deki kooperatifler için en faydalı yardınlın, yukarıda belirtilen "Kooperatifçilik hareketinden-kooperatifçilik hareketine" yardım temaslanndan geleceği açıktır. Millet- lerarası Kooperatifler Birliği (MKB) Mart ayında bölgedeki üyeleri ile yaptığı istişare

toplantısında,

ihtiyaçlann daha ziyade-pazar ekonomisi için gerekli olan idare becerile- rinin her dalında eğitim yardımı; gerekli kamu çevresini yaratmak üzere hukuki tevsiye- ler; özellikle sigorta, bankacılık ve kredi gibi yeni hizmetlerin tanıtılması; ve, OECD ül- keleri ile ticari temaslar kurulması gibi dört alanda olduğu açıkça meydana çıkmıştır.

Bu alanlardan hiçbiri sermaye gerektirmediği için MKB'ne üye olan organizasyonlar ta- rafından şevkle karşılanmıştır. Bugüne kadar hemen hemen Batı Avrupa ve Kuzey Amerika'daki bütün ülkeler çeşitli ülkelere inceleme heyetleri göndermiştir. Kendi milli hükümetlerinden fon desteğine ihtiyaç duyulan faaliyetler bulunması halinde henüz pek

13

pecya

az müşahhas ilerleme olmu ş tur, ama kooperatiflerin kendi kaynaklar ı n ı kullanabilecek- leri durumlarda da birçok mübadele ba şlamış bulunmaktadır. Bu ilk temaslar aras ında:

Finlandiya - tüketici hareketi Polanya ve Sovyetler Birli ğine eğitim yardımı sağla- mak niyetindedir (daha ziyade Balt ık bölgesinde). Isveç - kooperatif sektörleri bilgi ve faaliyetleri koordine etmek üzere bir konsorsiyum olu şturmuştur; tüketici sektörü de Po- lonya'daki Kooperatif Kolejini desteklemeyi ve Çekoslovakya'daki e ğitimi desteklemeyi planlamaktadır; tarım sektörü de Polanya'da yardı m ve müşterek yatırım fı rsatlar' ara- maktadır. Norveç - konut sektörü Polonya'da kendine benzer organizasyonlar ile temas halindedir. Danimarka - tarım Kooperatifleri her y ı l Macaristan, Çekoslovakya ve Po- lanya'dan 100 aileyi Danimarka'ya getirmek üzere bir mübadele program ı yapmıştır. Ba- tı Almanya - tüketici ve konut kooperatifleri Alman Demokratik. Cumhuriyeti birle şerek müşterek yatırımlar tesis etmiştir. Alman Kooperatif Bankas ı Doğu Almanya'da ş ubeler açm ıştır. Ingiltere - tarı m sektörü Polanya ve Çekoslovakya ile temaslar ı ba ş latm ış t ı r.

Belçika - Belçika kooperatifçilik hareketenin deste ğine dayalı olarak Çekoslovakya'da bir kooperatif eczac ılık sistemi ve farmasötik ürünler için sigorta program ı tesis etmek üzere hükûmet düzeyinde görüşmeler devam etmektedir. Fransa - bankac ılık ve tarım sektöründen Polonya ile birkaç mübedele yap ılmış tır. Isviçre Coop Switzerland Roman- ya'ya insanc ıl yardım sağlamış ve Polonya'ya da eğitim yardımında bulunma konusunu da incelemektedir. Migros Sovyet Rusya'da Centrosoyuz ile e ğitim program ı konusunda görüşmeler yapmış tır. Italya - bölgedeki pek çok ülke ile ikili temaslar ı olan Lega baş- langıç olarak Bulgaristan ile mü şterek yatırım imkanları aramaktad ır. Avusturya - tüke- tici kooperatifleri Sovyetler Birli ğ ine muhtemel eğitim deste ği sağlanmasını görüşmek- tedir. Kanada - tarım ve mali sektörlerdeki f ırsatlar değerlendirmek üzere Polonya'ya iki inceleme heyeti göndermi ştir. Amerika Birleşik' Devletleri - ACDI ve VOCA adli iki kooperatif geli ştirme organizasyonu Polanya'da kısa vadeli eğitim programları başlat- mıştır. Japonya - tarım ve balıkçılık kooperatifleri Japonya ve Polonya'da e ğitim kursla- rı açma imkarilannı incelemektedir. İsrail - Telaviv'de bulunan Afro-Asian Enstitüsü MKB ile işbirliği yaparak 1990 Kas ım ayında 3 haftal ık bir politika eğitim semineri or- ganize etmiştir.

Ikili temaslara ilaveten Milletleraras ı Kooperatifler Birli ği ihtisas organizasyonlar ı n- dan birkaçı da kendi sektörleri ad ına temas ve programlar ba şlatmışlardır. Bunlar:

INTERCOOP - Bölgede ticari temaslan koordine etmek üzere Budape şte'de bir büro açmıştır. Uluslararas ı Kooperatif Sigorta Federasyonu - Çekoslovakya'ya bir heyet gön- dermiş ve Brüksel'de bulunan bölgesel demek vas ıtası ile diğer imkanlan incelemekte- dir. Tarım Komitesi ve Cocopa - Mart ay ında Budape şte'de bir bölgesel e ğitim ve enfor- masyon semineri organize etmi ş ve izleme faaliyetleri planlamaktad ır. Bankacılık komitesi - AErdeki kooperatiflerin çal ışanları ve geli şmekte olan ülkelerin kooperatif:- lerindeki çal ışanlar için bir burs program ı başlatm ıştır. Turizm Komitesi - Bölgedeki MKB üyeleri ile temas ederek mü şterek yatırım ve eğitim konularındaki ilgilerini görüş- müştür. Balıkçılık komitesi - Eğitim programlarının parasal yönden desteklenmesi olas ı- lıkları bak ımından Japon hükümeti ile temasa geçmi ştir.

Diğer taraftan Dünya Bankas ı ve Uluslararası Çalışma Örgütü iki önemli destek kay- nağıdır. Dünya Bankas ı Polanya ve Macaristan'a heyetler göndermi ş ve Polanya'daki ta- nmsal kooperatifçilik hareketinin yeniden yap ılanması yolunda da önemli destek sa ğla- yacaktır. Kooperatifler için politikalar geli ştirilmesi ile ilgili ortam ı daha iyile ştirmek üzere Polonya hükümeti ile bir diyaloga girmiştir. Uluslararas ı Çal ışma Örgütü de Po- lonya, Bulgaristan ve SSCB'deki hükümetlere ve kooperatifçilik hareketlerine hukuki 14

pecya

danışma ve yardımlar sa ğlanmasında faal olmuş ve Macaristan kooperatiflerine Turizm eğitim merkezinde e ğitim vermektedir.

Milletleraras ı Kooperatifçilik Birli ğ i'nin bu alandaki faaliyetleri çifte dü şünce ile motive edilmiştir. Bunlardan birisi bölgedeki üye organizasyonlar ın yeni çevrelerine müsbet bir şekilde katılmaları gayretlerini desteklemek, ve ayni zamanda kooperatifle- rin mahalli idarelerin gelişme milesseselerinin gözönünde değer kazanmalarını sağla- maktadır. Kooperatifçilik hareketinden -Kooperatifçilik hareketine yard ım, özellikle her iki maksat için de faydalıdır. Bu, çok gerekli olan pratik deste ği sağlamak yan ında, hem Doğu hem Batıdaki kooperatifleri birleş tiren ortak değerler ve gelenekleri de göster- mektedir. MKB'nin Cenevre'deki bürosu bölgedeki son geli şmelerle ilgili olarak bir veri bankası geliştirmektedir ve kooperatifçilik hareketleri, geli şme organizasyonları ve medya (basın-yayın) için bilgi kaynağı olmaktadır.

MKB, kooperatifçilik kanunlar ı gibi önemli bir alana özel dikkat atfetrnektedir. Bu konuda olmak üzere 1990 y ılı Aralık ayında Prag'da bir bölgesel politika semineri haz ır lamış ve bu alanda çok faydal ı uzinanlığı olan ILO (Uluslararas ı Çal ışma Corgütü)nün Kooperatifçilik Şubesi ile çok sıkı işbirliği yapmıştır.

Sonuç olarak; bu noktada geçici sonuçlar ç ıkarmaktan ba şka bir şey yapmak zordur.

Zira bölgedeki ülkelerin çoğunda kooperatifçili ğin yeniden yap ılanması ve ekonomik yeniden yap ılanma hâlâ hem çe şitli yollarda hem de derecelerde devam eclegelmektedir.

Bu hareketin bütün ülkelerde ya şayacağı açıkça görülmektedir. Reform i şlemi başladı- ğında bu öyle mutlak olacak bir şey gibi alınmaınalıdır. Ama bu mücadele henüz yeni başlamış görünmektedir. Zor, Imzan düşmanca bir ekonomik ve siyasi muhitte faaliyet göstermek için kooperatiflerin pazar hisselerinden çok zarar etmemeleri bak ım ı ndan son derece mahirane bir şekilde hareket etmeleri gerekmektedir. Belki de en büyük mücade- le üye ili şkileri sahas ında olacaktır. Acaba üyelerine sahiden geçmi şin değil de gelece- ğin bir parçası olduklarını gösterebilecekler midir? Ve acaba artan rekabet, tüketicilik ve seçme hürriyeti olan bir devirde üyelerine verebilecekleri ba şka,

önemli

birşeyleri olabilecek mi? Bunu zaman gösterecektir.

pecya

KOOPERATIFÇILIK SAYI: 90 OCAK-ŞUBAT-MART 1991

KOOPERAT İ FLERDE SOSYAL KAPİTAL

Sinan VARGI(*)

Giriş

Insanların tek başlarına yapamayacaklan ve birlikte yap ılmasında yarar gördükleri i şleri en iyi şekilde ve maliyet fiyatı na yapmak üzere ekonomik güçlerini biraraya getir- meleri ile demokratik esaslar içinde kurduklar ı kooperatif örgütün en önemli unsurlar ın- dan birisi insana verilen de ğerdir. İnsana verilen bu değer ortakl ık payları farklılığı ne olursa olsun değişmemektedir. Kooperatiflerde üyelerin kat ılım payları ile oluşturulan kooperatif sermayesi d ışında üyelerin kooperatiflerde aktif bir şekilde katılımcı olmaLa- nda sosyal kapitali yarat ır. Tüm bunlardan başka kooperatifçiliğin evrensel de ğerleri şu andaki ve gelecekteki kooperatif geli şmesin0

önemli

dayanakland ır. Bu temel değerleri şöylece özetlemek mümkündür. (1)

a) Kendi kendine yardım değerleri (faaliyet, yaratı cılık, sorumluluk,)

b) Karşılıklı yardım değerleri (işbirliği, birliktelik, toplu eylem, dayan ışma, barış) c) Kâra dayal ı olmayan çıkar değerleri (kaynakların korunması, kânn itici güç ol- maktan çıkarılması, toplumsal sorumluluk, yaratıcı yaklaşımlar)

d) Demokratik değerler (eşitlik, katılı mcılık)

e) Gönüllü çaba değerleri (gönüllü görev yilklenme, yarat ıc ı güç, bağı ms ızlık ve ço- ğ ulculuk)

0 Evrensellik değerleri (evrensel bakış , açıklık) g) Eğitim değerleri (bilgi, anlayış , sezgi, v.b.)

(*) Türk-iş Koop. Uzmanı

1) MARCUS LARS: Kooperatifçiligin Temel De ğerleri. 1CA Stokholm Kongresi Raporu. Ç'v. H. Polat. Ankara 1988

pecya

h) Amaçsal değerler (ortaldann yararı, v.b.)

Bu sekiz de ğer türünden ilk yedisi, "kavram tesbiti" diyebilece ğimiz türden olup, bu maddelerin tümü her kooperatife uyarlanabilmelidir. En son de ğer ise amaçsal türden bir değer olup ilgili kooperatif türü ile ba ğımlı olmaktadır.

Burada "Sosyal Kapital" olay ını doğuran ve kooperatif örgütler ve Baz ı dernekler dı- şı nda başkaca bir kuruluş ta pek görülmeyen gönüllü çaba de ğerleri ve gönüllü görev yüklenme, yarat ı c ı gücün ortakları ndan sağlanmas ı gibi konularda kooperatif ortağımn ne gibi sorumlulukları olduğundan da bahsetmek gerekmektedir.

Kooperatif Sosyal Kapital

Kooperatif orta ğı herşeyden önce üyelik ve kooperatif sermayesine katk ıda bulun- makla yükümlüdür. Bunlar ın dışı nda ortak, seçimlerde oy kullanma, karar almaya katk ı- da bulunma, ve kooperatif türlerine göre sat ınalma, ürün verme ile ortak kar ın paylaşı- mından sorumlu olmaktad ır.

Işte kooperatiflerde Sosyal Kapital denen bu olgu, kooperatif orta ğım kooperatif fa- aliyetlerine kat ı l ı m ı ile gerçekle ş ir. Tüm yukar ı da say ılan faaliyetlerin d ışında orta ğın kooperatif işlemlerine bizzat katılarak çalış tığı "katılımc ı kooperatiflerde" bulunmakta- dır.

Bugün bir çok kooperatif dü şünür, kooperatif ortaklartn ın gelişmekte olan ülkelerde kooperatiflere olan gtivenlerinin bir çok kooperatif ba şansalığı nedeni ile kaybolduğu- nu belirtmektedirler (2)• Gelişmekte olan ülkelerde, kooperatifler ile özel sektörün yada çok uluslu şirketlerin giderek artan rekabeti nedeniyle kooperatifi« daha fazla "kat ı l ı m- cı ortaklara" ihtiyaç duymaktad ır. Çünkü ortaklar ın katılım ı bir eylemi tammlarnaktad ır.

Ortaklann talebi, önerileri, uyar ıları, ele ştirileri ve gerekti ğinde teselli etmeleri, propa- ganda, savunma, geli şmeyi ve gerilemeyi de kendilerine dert edinmeleri, kooperatif yö- neticilerini seçmeden önce yeterince bilgilenderilimeleri ve profesyonel yöneticileri is- tihdam edebilmeleri, gönüllü görevler yüklenebilrneleri kat ılımı ve kooperatiflerdeld Sosyal Kapital'i yaratrnaktad ır. Kooperatif olgunun d ışında, halkın bir olaya yada bir fikre inanması onun için fedakarl ıkta bulunmasına neden olmaktad ır. Siyasi partiler, dernekler, dışında yeni toplumsal eylemler denilen, çevre ve ye şiller hareketi, bar ış gö- nüllüleri gibi hareketlerde de kat ılım esastır.

Ne varki gelişmiş toplumlarda giderek fiziki ve mali olarak büyüyen kooperatif ör- gütlerde ortaklann kooperatife kar şı bakış açılarında bir tak ım gerilemeler görmekteyiz.

özellikle tüketim kooperatifierinde büyüme sonucu orta ğın kooperatifine giderek ya- bancılaşuğı, ortakl ı k d ışı sat ış yap ılan kooperatifierde, ortakl ık d ışı satışlarla, ortak içi satışların farkı ohnamasmın bu olguyu kuvvetlendirdi ği gözlemektedir.

Gelişmiş Batı toplumlanndaki birçok kooperatif örgüt, kooperatif orta ğım kendi kooperatifine yabanc ılaşmaması için bir çok sosyal faaliyetler yürütmektedir. Bu sosyal faaliyetler, çeş itli kurslardan, ortak bir tak ı m sosyo-poilitik kararlar ın alındığı tartışma toplant ılarına, fikir kltiplerine kadar varabilmektedir. Di ğer taraftan özellikle tüketim kooperatifierin kooperatif personeli günlük i şlerini ytiriltürlerken, baz ı kooperatif ortak- lar ı da kendilerine yardımcı olurlar. Katılmcı kooperatif denilen bu kooperatifierde her ortak ayda iki-dört saat aras ında değişen sürelerle kooperatif ma ğazasmda bizzat çal ış-

2) MARCUS LARS :a.g.r

pecya

mak zorundadır. Kooperatif ortaklığının gerektirdiği bu çalışma ve katılma kooperatifle- rin anasözleşmelerinde de yer alabilmektedir. Katılımcı kooperatiflerde, masraflar asga- ri seviye ye indirilebilmekte, süpermarketlerde yada diğer işletmelerde parayla yaptırı- lan bazı işler, katılımcı kooperatiflerde ortak çabalar sonucu maliyetsiz olarak halledilmektedir (3). Bu ise kooperatifteki fiyatları asgari seviyede tutmakta ve koopera- tif ortağının lehine olmaktadır. Katılımcı Kooperatif Ortağı olmanın bir çok avantajları da vardır. örneğin ortaklar kooperatif türünü yine tüketim kooperatifi olarak ele al ırsak, gıda dağıtımını, gıda toptancılannı, üretim kooperatiflerini gıdanın satın alınması ve ko- operatife getirilmesi ile ilgili tüm işleri öğrenebilmektedirler.

Katılımcı kooperatiflerde ortaklar, birlikte iş yapmanın ve dayanışmanın zevkini günlük olarak satma imkanına sahiptirler. Bu da işte Sosyal Kapital dediğimiz olguyu yaratır. Bu konuda iki örnek vermek istiyorum. Bunlardan birincisi katılımın olmadığı ve bugün iflas etmiş bir kooperatifle ilgili olacaktır. Amerika Birleşik Devletlerinde Ka- liforniya eyaletinde 1930'lu yıllarda Finli göçmenler tarafından kurulan Berkeley Tüke- tim Kooperatifi'nin başlangıcında kooperatif ortakları katılımcı ortak pozisyonun- daydılar. 1950'li yıllarda gelindiğinde kooperatifin ortak sayısı 75.000'e ulaşmıştı/4).

Kooperatifin, gıda ve temizlik malzemesi satan 6 büyük süpermarketinden başka, bir hırdavat mağazası, bir turizm kooperatifi ve doğal gıdalar satan bir mağazası daha vardı.

Kooperatif Berkeley'de bir benzin istasyonu bile işletmeye başlamıştı. 1960'lı yıllara ge- lindiğinde kooperatif altın devrini yaşayamaya başladı. Otlakların çeşitli konularda fi- kirlerinin öğrenildiği konuşma günleri tertip ediliyordu. 1980'li yıllara gelindiğinde koo- peratiflerde katılımcı ortaklann sayısı günden güne azaldı. Kooperatif ortaldan daha sonra, otoparkı olmadığı için kooperatif mağaza yerine, supermarketlere gitmeye başla- dılar. Kooperatifin ortaklann katılımı konusunda çizdiği tablo gerçekten ürktücüydü.

Bir kooperatif Müdürü bu durumu şöyle açıklamaktaydı.

"Şu anda bizim karşılaştığımız en önemli problem ortağın katılımının sağlanamama- sıdır. Ülkemizin bu en büyük ve en başarılı tüketim kooperatifi şu anda 100 kişiden faz- la olmayan bir ortak grubu tarafından yönetilmektedir. Bu gurubun içinde ise karar ve- renlerin sayısı 25'i geçmez. Yani 25 kişi sürekli olarak 75 bin kişilik kooperatifi yönetmektedir."

Berkeley Tüketim Kooperatifi, 1985 yılında Supermarket sincirlerinin aşırı rekabeti- ne dayanamadı. Sahibi olduğu mağazalann mülklerini satıp, içinde kiracı olarak faali- yetlerini sürdürmeye çalıştıysa da buna muvaffak olamadı. 1988 yılında ise ticari faali- yetlerini tamamen durdurdu.

Diğer bir örneğim ise, Sosyal Kapital'in kazandığı Boston Tüketim Kooperatifi ile 1983 yılında kooperatif birkaç hısız tarafından soyulmuş ve hırsızlar cihazlara da aşırı bir şekilde zarar vermişlerdi. Yöneticiler kooperatifin çok güç durumda olduğunu ortalclara bildirdiler. Emekli bir işçi geliri sabit ve kısıtlı olmasına rağmen, zorlukla bi- riktiği 50 dolan kooperatife bağışladı ve onu diğer ortaklar takip ettiler. Kooperatif bu- günde halen faaliyettedir ve Sosyal çalışmalarına devam etmektedir. (5)

3) The Food Co-op Handbook: Collective, Cooperative Publishing Ltd. Boston 1983

4) Neptüne Robert: California's Unconvnon Markets. Published by Associated Cooperatives California. USA 1977

5) The Food Co-op Handbook

18

pecya

Kooperatifierde Kat ılımc ı Ortak olman ın yanısıra, kooperatif taraf ından çeşitli sos- yal faaliyetlerin düzenlenmesinin temini de gereklidir. Kooperatif orta ğı kooperatif yö netimine yard ımcı olabilecek bir çok sosyal çal ış ma guruplannı gerçekleş tirebilir. Bu konuda en iyi örnek Japonya'da Tüketim Kooperatiflerinde görülen ve ad ına "HAN Gu- ruplan" denilen çe şitli çal ışma guruplandır. Japonya'da ki tüketinı kooperatifleri birli- ği'ne bağlı 658 Tüketim Kooperatifi bulunmaktad ır ve bu kooperatifierde yakla şık 12 milyon tüketici örgütlenmi ştir. Yine bu kooperatif ortakları 746.474 adet Han grubu oluşturmuşlardı r. Bu Han guruplannda ise 4.685.000 kooperatif ortağı görev yapmakta- dır. Bu ise kooperatif ortaklann ı n yaklaşık yüzde 40' ının Han guruplannda aktif bir şe- kilde çal ıştığını ortaya koymaktad ır.(6).

Japonya'da ki tüketim kooperatifierinin durumu incelendi ğinde kooperatifierde 11 milyondan fazla insanın örgütlendi ğini görebilmekteyiz (7)

^.

Kooperatif örgütün 2.108 Mağazası ve 44 bin den fazla çalışanı bulunmaktad ır. Tüketim Kooperatiflerinde orta- ğın katılımı ve sosyal kapital dedi ğ imiz olguyu yaratan Han Guruplann ın özellikleri ve çalışma ş ekilleri şöyle,dir.

Han Hareketi: Belirli bir kooperatifin ortaklanndan olu şan 10-15 ki ş ilik kendi içle- rinde bağımsız, ancak kooperatife ba ğlı olarak çalışan, kooperatif ortaklan ad ına sosyal, ekonomik faaliyetler yürüten guruplardan olu şan bir sosyo-kooperatif harekettir.

Japonya'da tiiketim kooperatiflerinin tarihçesi 1878 y ılına kadar gitmesine rağmen, kooperatif harekette çok önemli olan Han Gruplar ının tarihçesi 1956 y ı l ı nda başlamak- tadır. Han guruplarımn faaliyetleri ise şu şekilde yap ılmaktadır.

Ekonomik Faaliyetler

a) Ortaklaşa Tüketim Mal ı Alımı (Toptan Alımı): Han guruplann ın ortaklan birara- ya gelerek, kendi ihtiyaçlann ı belirlerler, ellerinde bulunan kooperatif fiyat listesinden ihtiyaçları kadar tutan bedeli aralar ında toplay ıp siparişlerini de alarak tüm tüketim mal- larını dağılır. Böylece toptan bir sat ış yapmış olaca ğı için hem kooperatif karl ı olmakta hemde kooperatif üyesinin al ış veriş için zaman kayb ı yada, başka mağazalardan alış veri ş etmesinin önüne geçilmektedir.

b) Temsil: Han Guruplan kooperatif ortaklar ını kooperatif toplumda temsil etme ba- kım ından

ve

Kooperatifi temsil etme bak ımından (gayrikanuni temsil) tan ıtımını yap- mak bakı mından iki yönlü bir i şlev görürler.

c) Risturn ödenmesi: Kooperatif Orta ğı m Han guruplan kanalı ile yaptığı alış veri- şinin ristumu yine Han Gurubuna ödenir. Her ortak kendi yapt ığı ahşverişin tutarında!' doğan ristıırnu kendi gunıbundan al ır.

d) Araştırma: Han guruplann ın üyeleri, kooperatif yönetimine fiyat araştırmaları ve kalite kontrolleri bak ı m ı ndan yard ımcı olacak ara ş t ırmalar, raporlar haz ı rlarlar.

6) Brazda Jdhann, Schedovy Robert,: Consumer Co-operatives In a Changing World. ICA publications 1989.

Geneva

7) Yargı Sinan: "Japonya'da Tüketim Kooperatifleri", Kar ınca Aralık 1990. Sayı 648

19

pecya

Sosyal Faaliyetler

a) Yeni Üyeler: Han Gurupları Kooperatiflerine yeni üyeler kazandırmak için örgüt- lenme çalışmalanda yaparlar. Böylece yüzlerce han gurubu kooperatif ortaklann ın artışı için çalışmalar yaparak kooperatifin ortak sayısını sürekli olarak büyütürler. 1970 yılın- da ciddi bir sıkıntı ile karşılaşan Sapparo Hemşehrileri Tüketim Kooperatifinin ortak sa- yısı 2 yıl içinde 2 misli arturılmıştı. Bunu ise yoğunlaştırılmış bir Han Gurupları Örgüt- lenme Çalışması sonunda başardılar. Yıllık satışları 2.7 kez artmıştı. Sapporo Citizen Tüketim Kooperatifi'nin bugün 561 bin ortağı bulunmaktadır. Kooperatif Japonya'nın üçüncü büyük kooperatifidir. 1989 yılındaki ortak sayısı, 1986 yılındaki ortak sayısına oranla %5.8 oranında artmıştır. Bunu ise Kooperatif Yönetimi Han Guruplannın çalış- malarına bağlamaktadır (8) .

b) Kooperatif taplantı ve genel kurullanna katılacak olan ortaklann bilgilendirilmesi ve hazırlanması.

c) Kooperatiflerin mali yönden güçlenmesi için kampanyalar düzenlemek ve koope- ratif için kamuoyu oluşturmak,

d) Han guruplannın ortaklan, kooperatif üyesi oldukları kadar, bir kooperatif ilkesi olan kendi kendine ve karşılıklı yardımlaşma ilkesinin de hayata geçirilmesi için çalış- malar yaparlar.

Eğitim ve Kültürel Çalışmalar

a) Kooperatif Ortakları için ev ekonomisine yönelik alış veriş defterleri ile aile büt- çesinin hazırlanmasına yönelik faaliyetler.

b) Kooperatif Markalı "Co-op' ürünlerin propagandasını yapmak ve bu ürünlerin di- ğer tüketiciler için de güvenilir olduğu konusunda çalışmalar yapmak.

c) El sanatlarının geliştirilmesi için çalışmalar yapmak. Tebrik kartları hazırlayarak elde edilen geliri hayır kurumların, bağışlamak.

d) Toplumsal sağlık eğitimini geliştirmek için çeşitli toplantılar düzenlemek halka belirli konularda (yüksek tansiyon, şeker hastalığı) filmler göstererek halkı eğitmek,

e) Tüketici Eğitimini yapmak, ürün enformasyonu ve gıda maddelerinin ambalajlan- nın (uyanlannın) okunmasını ve anlaşılmasını sağlamak. Tüketiciye nasıl fiyat araştır- masını yapacağını öğretmek.

f) Kooperatif ortakları ev hanımları için yemek pişirme kursları (reçel/konserve) dü- zenlemek

Han Guruplannın (bir kooperatif bünyesinde faaliyet gösteren tamamının) yıllık 4 kez toplantı yaparak, kooperatif genel kurullarında alınan kararlann hayata geçirilmesi, karşılaşılan zorluklar ile genel kurul öncesi genel kurula teklif edilecek konular konu- sunda görüşmelerde bulunduğu belirtilmektedir. Öte yandan tek bir han gurubunun ise haftada bir kez olarak bir ortağın evinde toplandığıda ifade edilmektedir. (8)

8) Hasselntann E.: Japon's Consumer Movement, Review of International Co-operation. 1CA, 1989/2.

9) Dandapani S., Kornholz K.P. : Membership and Co-operative Effeectiveness 1CA Research Officers Group.

Report London, 1980

20

pecya