Arz-ı Şükrân
Amasya Tarihi, işbu dördüncü cildinin tab„ı husûsunda vatanın ve büyük Türk Milleti‟nin tarih-i irfânına kadr-şinâsâne himmetleri sebk iden Amasya vâli-i vâlâ-şânı pek muhterem Fa‟ik Beg Efendi hazretleriyle riyâset-i celîlelerinde müteşekkil vilâyet encümen-i dâ‟imîsi a‟zâ-yı kirâmından fezâ‟il-i ilmîye ve ahlâkîyesi ile meşhûr Şîrvânî Bahaeddin Efendi hazretlerine ve rüfekâ-yı kirâmına arz-ı şükrân ider.
ÜÇÜNCÜ DEVRE-İ TARİHİYYE
Osmanlı Devleti‟nde Amasya‟nın üçüncü devre-i tarihiyyesi hicret- i nebeviyyenin 1017 senesi recebinden başlar; 1099 senesi recebinin hitâmına kadar tam seksen iki yıl devam ider. Bu devreyi açan Amasya‟nın pek eski hânedânından olan Çakal-zâde Mehmed Paşa„dır.
Mehmed Paşa
Amasyalı‟dır. Esbâk Amasya kuzâtından İçerişehir„de zâviyesi olan Kadı İmâd-zâde Bedreddin Mahmud Çelebi ahfâdından olub Sultân Bâyezid-i sânî Amasya‟da vâli iken musâhibi bulunan “Çakal Kadı”
dimekle meşhûr Bedreddin Mahmud Çelebi evlâdından beglerbegi Çakal- zâde Sinan Paşa„nın mahdûmudur.
Kara Yazıcı ihtilâl ve isyânında gördüğü hidmetlere binâ‟en Kefe beglerbegisi olub ma‟zûl iken Eşkiyâ harbinde fedâkârâne çalışdığından 1017 senesi recebinin yirmisinde Amasya sancâğı muhâfız ve mutasarrıfı oldu. 1/4/
Sadr-ı a‟zam Kuyucu Murad Paşa, kethüdâsı Amasyalı Yularkısdı- zâde Ömer Aga„nın delâletiyle Amasya a„yânını taltîf ve fedâkârâne hidmetlerini mükâfâtlarla takdir iderek sâbık Amasya begi Ali Beg‟e Şehr-i Zor, sâbık Sivas defterdârı Şemseddin Ahmed Efendi‟ye Bâtum, Köprülü “Hacı Bölük-başı ” dimekle meşhûr Bayram Aga‟ya Kars beglerbegiliklerini virdi. İki gün sonra Amasya‟dan kalkub Üsküdar‟a mütveccihen Gelgiras‟a gitdi.
1017 senesi recebinde Amasya mutasarrıfı Mehmed Paşa, kadısı Amasyalı Habib-zâde Mustafa Efendi, müftisi Selânikli İbriz Mahmud Efendi, nakîbü‟l-eşrâf kâ‟im-makâmı Havzalı-zâde es-Seyyid Celaleddin Mehmed Efendi, muhassıl-ı emvâli çavuşândan Helkisli Mustafa Aga, alaybegisi Ya‟kub Beg, sipâhi kethüdâ-yeri Kozkıran Mehmed Aga, Yeniçeri serdârı İkinci Ahmed Aga, su-başı Hasan Beg, çeri-başı Seydî Beg-zâde Mustafa Beg idi.
Şehir kethüdâsı dinilen şehir agası, belediye re‟isi ve şehir emîni el- Hâcc Mansur Aga2 Kal‟a„-i Bâlâ dizdârı Çelebi Efendi kölesi Memi Bey,
1 Buradan i‟tibâren üçüncü devrenin sonuna kadar me‟hazlarımız,Vecihi, Hasan Beg-zâde, Naimâ, Abdî Paşa, Silahdâr Tarihleriyle Fezleke-i Katip Çelebi ve Bâb-ı âlî, Evkâf mahzenlerinde mevcûd ahkâm ve evâmir defterleri, Amasya Mahkemesi Sicillâtı, Amasyalı Abdî Efendi Tezkiresi, Şakâyık-ı Atayî ve Şeyhi zeylleri vesâ‟ir elde idilen vesâ‟ik-i tarihiyyedir.
2 Hacı Mansur Ağa, Hacı İlyas Mahallesi eşrâfından olub Hacı Kadir-zâdelerin cedd-i a‟lâsıdır.
Kal‟a kethüdâsı Dizdâr Sinanoğlu Mehmed Beg, dizdâr yamağı Uğurluoğlu Doğan Beg3, Begler sarayı agası Bostanî Ali Aga, Kızlar sarayı agası, Çerkes Piyale Aga idi.
Amasya‟da „ulemâ, meşâyih, a„yân pek çokdu. Bunlardan Mü‟eyyed /5/-zâde Pirî Ahmed Efendi, Ulvi Köylü el-Hâcc Bayram Efendi, Zileli muhaddis Abdurrahman Efendi, şâ‟ir-i meşhûr Turabî Mustafa Efendi, Harşeneli İbrahim Efendi, Cum‟a-zâde Hızır Efendi, Dursun-zâde Mehmed Efendi, Şeyhü‟l-Harem Sinan Efendi-zâde Es‟ad Efendi, Kışlacıklı Halil Efendi, Yağmur Köylü İsmail Efendi, Kadı-zâde Küçük Mehmed Efendi, Dilki Bâli Efendi pek meşhûr idiler.
Amasya meşâyihinden Müfti-zâde Tekyesi şeyhi Ladikli Muharrem Efendi, Ya‟kub Paşa Tekyesi şeyhi ve Hazret-i Pîr İlyas evkâfı mütevellîsi eş-Şeyh Hüsâmeddin Efendi, İmâret Tekyesi şeyhi Kutb Ahmed Efendi, Hâce Sultân Tekyesi şeyhi Resul Efendi, Hızır Paşa Tekyesi şeyhi Memi Dede-zâde İbrahim Efendi, Yakut Paşa Tekyesi şeyhi Ya‟kub Efendi, Emir Paşa Tekyesi şeyhi es-Seyyid Celaleddin Mehmed Efendi, mevlevî- hâne şeyhi Garibî Mehmed Dede Efendi pek şâyân-ı hürmet idiler.
Es-Seyyid Celaleddin Efendi, baş-defterdârlıkdan vezâretle Mısır vâlisi olan es-Seyyid Emir Mehmed Paşa‟nın „amm-zâdesi idi. Bunlara Havzalıoğulları dinirdi. Vezir-i müşârün-ileyhin virdiği paralarla Çukurbağçe‟ye güzel bir tekye yapdırmış, oraya Celâlîye adını virmişdi.
Bu esnâda Amasya‟da ikâmet iden mevâlîden Sa‟di-zâde Şemseddin Sa‟di Efendi, Şeyh-zâde Veliyüddin Ahmed Efendi, Müfti- zâde Abdürrehâb Efendi, Hakâleli-zâde es-Seyyid Bahaeddin Mehmed Efendi, Havzalı-zâde es-Seyyid Şemseddin Ahmed Efendi de meşâhir-i kuzâtdan idiler.
Bu zamanlarda Anâsır-ı Erba„-i Edeb dinilen Âbî, Âzerî Türâbî Hevayî adlı şu„arâdan Türâbî Mustafa Efendi ilm ü fazlıyla edeb ve hüsn-i ahlakı ile temâyüz itmiş bir simâ-yı muhteremdi. Kelâmî Efendi‟nin vefâtından sonra Türâbî Efendi asrında yektâ bir şâ‟ir sayılırdı. Amasya şu‟arâsından Siyâmî ile Kıyâmî de bu zamanlarda meşhûr idiler.
Amasya hattâtların yatağı sayılırdı. Bu esnâda Amasya hattâtlarından sülüs ve rik„ada Ramazân Dede-zâde Hüseyin Efendi, aklâm-ı sittede Sultân Bâyezid evkâfı kâtibi Kasım Efendi, ta„likde Kâtib- zâde İsmail Efendi pek meşhûr ve yektâ idiler. Kasım Efendi‟nin tilmiz-i hâssı olan Nefis-zâde es-Seyyid İbrahim Efendi mu„ahharen İstanbul‟a gidüb orada iştihâr itdi.
3 Doğan Beg, muharrir-i fakîrin ve sülâlemizin cedd-i a„lâsıdır.
Bu esnâda büyük mütevellîler de şunlardır: Sultân Bâyezid evkâfı mütevellîsi defterdârlıktan mütekâ‟id Hâcı Efendi-zâde el-Hâcc Mehmed Efendi4 , Yörgüç Paşa evkâfı mütevellîsi Yörgüç Paşa-zâde Hasan Beg5, Hızır ve Mehmed Paşalar evkâfı mütevvellisi Kurd Mahmud Beg,6 Torumtay mütevellîsi Kaya Paşa-zâde Dursun Beg, Yakut Paşa ve Pervane Beg evkâfı mütevvellisi Müeyyed-zâde Pîrî Ahmed Efendi idi.
Yine bu esnâda Amasyalılar‟dan Gonçe Beg-zâde Hızır Paşa İstanbul‟da vezir-i kubbe-nişîn, Kadı-zâde Vezir Ali Paşa Budin vâlisi, Şeyh /7/ Kemal-zâde Mehmed Emin Paşa Haleb beglerbegisi, Abdullah Paşa-zâde Hâcı Abdulkerim Paşa Ankara beglerbegisi, Muhaşşî Sinan Efendi-zâde Kethüdâ Mustafa Efendi Anadolu Kazaskeri, İğneci-zâde Ömer Efendi şeh-zâdegân mu‟allimi, La‟lî Ali Efendi Aişe Sultân Kethüdâsı, Sarı Mehmed Efendi Bursa kadısı, Abdî Çelebi-zâde İsmail Efendi Nasuh Paşa mu‟allimi ve Bağdad kadısı, Sandukî-zâde Abdulkerim Efendi Sivas defterdârı idi7.
Kibâr-ı zu‟amâdan ve Amasya a„yânından Şâdgeldi Paşa sülâlesinden Pir Hüseyin Beg-zâde Derviş Beg, Defterdâr Fazlullah Paşa- zâde Abdüsselam Beg8, Emir Mehmed Paşa-zâde es-Seyyid Fazlullah ve Abdullah Begler, Hâcı Beg-zâde İlyas Beg, Yularkısdı Sinan Paşa-zâde İskender Beg, Seydî Beg-zâde Mustafa Beg, Çavuş-zâde Abdulkadir Beg birâderi Abdulbâkî Beg, Kesdek-zâde Mustafa Beg pek ma„rûf idiler.
Kezâlik sipâhi agalarından Kozkıran Mehmed Aga, Kanlı Ali Aga- zâde Aydın Aga, Derviş-zâde Köse Mehmed Aga, Topcu Mehmed Aga, Kovuklu Mehmed Aga, Serhoş Mehmed Aga, En„am Beg-zâde es-Seyyid Ali Aga, Cebeci-zâde Mahmud Aga, Seydî Ali Aga-zâde Şa‟bân Aga, Rus Hamza Aga ve yeniçerilerden İğneci Ahmed Aga, Çakaloğlu Hüseyin Aga, Karabulutoğlu Üçüncü Hüseyin Aga, Sülükoğlu Altıncı Mehmed Aga pek müteneffiz idiler. /8/
Merzifon voyvadası9 Çakırköylü Ahmed Aga, kadısı Amasyalı Hayreddin-zâde İbrahim Efendi, müftisi Hâfız el-Hâcc Ahmed Efendi idi.
4 Hacı Mehmed Efendi, Medine-i Münevvere binâ emini iken vefât iden defterdâr-ı meşhûr Amasyalı Gökşen-zâde Hacı Mustafa Efendi‟nin mahdûmudur. Birâderleri el-Hâcc İbrahim ve Abdurrahman Efendilerdir.
5 Hasan Beg, Yörgüç Paşa-zâde Mehmed Beg bin Hasan Beg bin Ali Beg‟in mahdûmudur.
6 Kurd Mahmud Beg, sancak beglerinden Hüseyin Beg bin Ali Beg bin Mahmud Beg bin Mehmed Paşa bin Hızır Paşa‟nın oğludur.
7 Abdulkerim Efendi “Yahnî Kapan” dimekle meşhûr olan Abdulkerim Paşa‟dır.
8 Abdüsselam Beg Amasya a„yânından Selam Beg-zâdelerin cedd-i a‟lâsıdır.
9 Voyvada, İslâv dilinde aga ma‟nâsına oluduğu Lehçe-i Osmanî‟de yazılıdır. Fakat bu zamanlarda kazâ kâ‟im-makâmlarına, millet re‟isine dinmişdir. Su-başı vazifesini görürdü. Galata voyvadası, Galata agası dimekdir. Boğdan Voyvadası Boğdan begi dimekdir. Şu halde voyvadanın Türkçesi “İl Begi” dimek olur.
Eşrâfından Hısım-zâde Yahya Paşa Çelebi Sultân Mehmed evkâfı mütevellîsi olub Devlet Hâtûn mütevellîsi Yusuf Paşa-zâde Osman Beg, mevâlîden Receb Efendi-zâde el-Hâcc Mehmed Efendi, a„yândan el-Hâcc Mustafa Aga pek meşhûr idi. “Topal Kadı” dimekle meşhûr Bezmî Abdullah Efendi meşâhir-i şu„arâdan idi.
Köprü voyvadası çavuşân-ı dergâh-ı âlîden Durak Aga, kadısı Gedizli el-Hâcc Mehmed Efendi, müftisi Tokatlı Şücâeddin Efendi idi.
Kutbî de Gökdereli-zâde Şeyh Muhyiddin Efendi hulefâsından Köprülü eş-Şeyh Mehmed Çelebi Efendi idi. A„yânından Mü‟ezzin-zâde Ahmed Paşa, beglerbegi Yusuf Paşa, Sinanoğlu Mustafa Beg, Yanık Kadı-zâde Şeyh Mehmed Aga, Arnavud Hüseyin Aga pek meşhûr idi.
Ladik voyvadası Yeni Çavuşoğlu Mehmed Aga, kadısı Şeyh Muharrem Efendi-zâde Mustafa Efendi, müftisi Hamidli el-Hâcc Mehmed Efendi idi. Sivas‟dan ma„zûl Türk Ahmed Paşa sâhibü‟l-hâl Ahmed Rufâî Tekyesi şeyhi ve evkâfı mütevellîsi es-Seyyid Yahya Efendi, Nasuh Paşa Kethüdâsı Uçar Mustafa Aga, Zâ‟im Sarı Ali Beg Ladik‟in a‟yân-ı meşhûresinden idi. /9/
Gümüş voyvadası ve ma„deni emîni Hayta Yusuf Aga, kadısı Karakadı-zâde Hasan Efendi, müftisi ve Halil Paşa müderrisi el-Hâcc Halil Efendi idi. A„yânından Gümüşlü Şa‟bân Efendi, Hâcıköylü el-Hâcc Süleyman Aga, Kabakozlu Ali Aga, pek ma„rûf idi.
Zünnün-Abâd ya‟ni Tânûnözü, Mecidözü voyvadası, Elvan Çelebi evlâdından, En„am Beg-zâde es-Seyyid Ali Aga, kadısı İbrahim Efendi, müftisi ve Elvan Çelebi Tekyesi şeyhi ve mütevellîsi Nefisoğlu eş-Şeyh Elvan Efendi bin Abdurrahman Efendi idi.
Bu zâtın nüfûz ve şöhreti bütün kazâyı tutmuştu. Çünkü Elvân Çelebi evkâfı Amasya vâlisi Şehzâde Sultân Mustafa, nişâncısı Hamdullah Hamdi Çelebi tarafından vakıflar ilhâkıyla tezâyüd itmişdi.
Hamdullah Çelebi, bu Elvan Efendi‟nin amucası, En„am Beg-zâde es- Seyyid Ali Aga da bu Hamdullah Çelebi‟nin torunu idi.
Amasya ve kazâlarının nahiyelerini idâre iden agalara, beglere su- başı ünvânı virilmişdi. Su-başı, me‟mûr olduğu nahiyenin kumândânı, müdürü, zâbita me‟mûru sayılırdı. Bir su-başı da sancâğın merkezi olan Amasya‟da bulunurdu. Amasya Su-başısı, Amasya sancâğı beginin icrâ me‟mûru idi. Çeri-başı, komiser vazifesini görürdü. Eski zamanın muhtesibi sayılırdı.
Amasya sancâğı begi, Amasya‟nın muhâfızı, mülkiye mutasarrıfı, Amasya sancâğından toplanan „askerin baş-bûğu, livâ kumândânı idi.
Muhârebelere gitdiği zaman, tarafından bir kâ‟im-i makâm nasb iderdi.
Bu kâ‟im-i makâma o zamanlarda /10/ mütesellim dinirdi. Amasya sancâğı mütesellimi, bir sancâk beginin vezâ‟if-i askeriyye ve mülkiyyesini der‟uhde iden beg, aga dimekdi.
Sancak begi, vezir, yahud beglerbegi olursa mutasarrıf paşa ünvânı ile yâd idilirdi. Her sancâğın kadısı, yahud nâ‟ibi o sancâğın dinî, dahilî, ilmî, idârî, adlî ve iktisâdî her türlü umûr ve husûsâtını, der‟uhde iden büyük bir me‟mûr idi. Mütesellimlerle şehir kethüdâları, kadılarla nâ‟iblerinin mu‟âvin-i icrâsı ve kethüdâsı sayılırdı. Beş yüz akçe tahsisâtı vardı. Müftiler, şer‟î ve ilmî olan mesâ‟il ve hâdisâtı tetkîk ve izâha, muhâlif-i diyânet ve adalet olan işleri ehl-i örfe „arz ve ihtâr ve irşâda müvekkil zevât idiler. Bunlar bulunduğu şehir ve kasabaların „ulemâsına riyâset iderek medrese ve mekteb gibi mebânî ve mü‟essesât-ı ilmiyye ve diniyye işlerine bakarlardı. Yevmî seksen akçe vazifesi vardır.
Nakibü‟l-eşrâf kâ‟im-makâmları, İstanbul‟da bulunan nakîbü‟l- eşrâfları temsil iden birer me„mûr idiler. Amasya ve mülhakâtında olan Hazret-i Ali (radiyallahu anhu) Efendimizin evlâd-ı kirâmından Hasan, Hüseyin Efendilerimizin zükûr ve inâsından türeyen evlâdının hâkimleri, zâbitleri idiler. Bunların evlâdına „umûmen “Sâdât, seyyidler” dinirdi.
Umdetü‟t-Tâlib fî Neseb-i âl-i Ebi Tâlib mü‟ellifi Cemaleddin Ahmed bin „Utbe‟nin ve sâdât-ı nessâbelerinin ıstılâhı üzre ebeveyn, ya„ni ana ve baba taraflarından alevî olanlara ve Amasya sâdâtının ıstılâhı üzre hâsseten Hazret-i Hasan Efendimizin evlâdına emirler (umûrlar) dinir ve emirlerin i„tibârı seyyidlerden ziyâde sayılırdı. /11/
Amasya‟da her türlü esnâfın birer kethüdâsı olduğu gibi sâdâtın ve emirlerin kethüdâsı da nakîbü‟l- eşrâf kâ‟im-makâmı idi. Sâdât ve eşrâf tekâlif-i emriyyeden müstesnâ oldukları münâsebetle vergi mütâlebâtından, su-başı, çeri-başı gibi idârî ve „adlî zâbıta me‟mûrlarının mu‟âhezelerinden ve ta‟kiblerinden masûn idiler. Bunları ta„kib ve mu‟âhaze iden me‟mûr, yalnız nakîbü‟l-eşrâf kâ‟im-makâmı idi.
Yapılan tetebbu„lara ve taharrîlere göre Amasya sancâğındaki seyyidler ve emirler, on sülâleden türemişlerdir. Bunlardan müteseyyidler ve müteemmirler olduğu gibi hakikâten sâdât ve eşrâf-ı „aleviyye de vardır. Bunlardan herbirinin tetkîk ve tenkîdi Amasya‟da mütevattun sülâle re‟islerinin terâcim-i ahvâlinde yazılır.
Birinci sülâle-i sâdât Ladik‟de medfûn olan sâhibü‟l-hâl es-Seyyid Ahmed kebirü‟r-Rufâî sülâlesidir. Bu zâtın silsile-nâmesi pek meşhûrdur.
Bunlardan on iki kadarını gördüm. Müşârü‟n-ileyhin sülâlesi çok şu„belere ayrılmışdır.
“İkinci Seydî Hüsâm” dimekle meşhûr olan es-Seyyid Hüsâmeddin Hüseyin el-Kubavî el-Fergânî sülâlesidir. Bunun torunu Amasya‟da
“Kuba Evliyâsı” dimekle meşhûr olan eş-Şeyh es-Seyyid Hüsâmeddin Hüseyin el-Halvetî‟dir. Bu zâtın silsile-nâmesini refîk-i cânım Hâcı Abdüş Efendi-zâde Hasan Şevki Efendi‟nin elinde görüb not itdim.
Üçüncüsü Amasya civârında Yenice karyesinde medfûn olan eş- Şeyh es-Seyyid Sadreddin Mehmed bin Hüseyin el-Horasânî sülâlesidir.
Bunun neseb-i âlîsini Umdetü‟t-Tâlib kitabında tashîh idebildim. /12/
Dördüncüsü Celaleddin Ebu Talib Ali es-Sivasî sülâlesidir. Bunun sülâlesine Amasya‟da âl-i mutahhir sülâlesi dinmişdir. Bunu Umdetü‟t- Tâlib kitabından müşkilât ile bulabildim.
Beşincisi Amasya‟da medfûn olan es-Seyyid Şemseddin Ebu Haşim Muhammed bin Abdullah es-Semerkândî sülâlesidir. Bunun mahdûmu es- Seyyid Ahmed Çelebi İkinci Sultân Bâyezid‟in Amasya vâliliğinde pek ma„rûf idi. Bunun neseb-i âlîsini de Umdetü‟t-Tâlib‟den tashîh idebildim.
Altıncısı Mir Giyaseddin Abdülkerim bin Mansur eş-Şirazî sülâlesidir. Amasya‟da yedilerin birincisi sayılan bu zâtın nesebini de müşkilât ile bulabildim. Sonra Umdetü‟t-Tâlib‟den tashîh itdim.
Yedincisi Niksar‟da medfûn olan es-Seyyid Şemseddin Mehmed eş-Şirâzî sülâlesidir. Bu zâtın silsile-nâmesi bir tesâdüf eseri olarak Köprü‟de Hâcı Kasım-zâde Mustafa Efendi‟nin elinde mütâla„a itdim.
Derhal aynını yazıb aldım.
Sekizincisi es-Seyyid Muhyiddin Muhammed el-Huzevî sülâlesidir.
Bunun silsile-nâmesini Amasya eşrâfından Vâsi‟ Çelebi-zâde es-Seyyid Hâfız Ebubekir Efendi‟nin hânesinde bulub aynını aldım. Hayfâ ki yandı.
Fakat evlâd-ı kirâmının terâcim-i ahvâlinde bir kısmı vardır.
Dokuzuncusu es-Seyyid Nureddin Hamza-i Karahisârî sülâlesidir.
Bunun silsile-nâmesini çok aradım. İstanbul‟da nakîbü‟l-eşrâf olan zevâtın tutdukları defterleri son nakîbü‟l-eşrâf olan Muhtar Begefendi‟nin /13/
himmet ve müsâ„adeleri sâyesinde tedkîk itdim. Ma‟âlesef bulamadım.
Onuncusu Amasya‟da medfûn olan Mir Nigârî Hamza-i Karabâğî sülâlesidir. Bu zâtın silsile-nâmesini de müşârün-ileyhin „amm-zâdesi evlâdından mekteb arkadaşımız Hâşim Efendi‟nin delâletiyle bulub mütala„a iderek not itdim.
Şu on ve hâsseten dokuz sülâlenin evlâd-ı zükûr ve inâsından türeyen seyyidler Amasya sancâğı nüfusunun hemen „işrini teşkil idecek kadar çoğalmış, bu devrenin sonlarında adeta bir gâ‟ile olmuşdu. Fakat bu
mikdârın onda dokuzu zeviü‟l-erhâmın zeviü‟l-erhâmı yani dığdığının dığdığısıdır. Şimdi bu mü‟eddâ geçmişdir.
Amasya‟nın kazâlarında da birer nakîbü‟l-eşrâf kâ‟im-makâmı bulunurdu. Seyyidler ve emirlerin şi„ârı, başlarına sardıkları yeşil sarıkdı.
Seyyid ve emir olmayan bir adam başına yeşil sarık saramazdı. Bunların neseblerini tashîh ve isbât iden şâhidlerin „adedi, evâ‟ilde hadd-i tevâtürden aşağı olamazdı. Hatta devr-i Kanûnî‟de nakîbü‟l-eşrâf olan Mir Taceddin ve Muhterem Efendiler, yirmi şâhid isterlerdi.10
Sonraları iki şâhide kadar indiğinden müteseyyidler, ya‟ni seyyid olmadığı halde kendisini seyyid gösterenler ve müteemmirler, yani emir olmadığı halde kendisini emir gösterenler çoğaldı. Nakîbü‟l-eşrâf kâ‟im- makâmlarının /14/ nüfûz ve şöhretleri yükseldi. Baş-a‟yânlara, hatta mütesellimlere karşı koyanları bile oldu.
Amasya alaybegisi, bütün sancâğın zâ„îmlerine kumânda iden bir
„asker begi idi. Asrımızın mîr-alâyı alây kumândânı dimekdi. İcâbında sancâk beginin bütün vezâ‟ifi-i „askeriyye ve mülkiyyesini der„uhde iderdi. Bununla beraber livânın jandarma kumândânı vazifesini de görürdü.
Amasya kethüdâ-yeri, bütün sancâğın sipâhilerine, ya„ni süvârî
„askerine kumânda iderdi. Süvârî kumândânı dimekdi. Amasya yeniçeri serdârı, bütün sancâğın yeniçerilerine kumânda iderdi. Amasya sancâğında altı bölük yeniçeri vardı. Bunlardan icâbında serdengeçtiler, ya„ni fedâi„ler çıkar; bunların kumândânlarına serdengeçdiler agası dinirdi.
Bunlardan başka Amasya sancâğından çıkan gönüllü „askerlere, Amasya a‟yânının, mütemâyizleri kumânda iderdi. Çünkü o zamanlarda bütün millet „askerdi. Amasya kal„asının bir dizdârı, bir kethüdâsı, bir de yamağı ve bir bölük müstahfızları vardı. Dizdâr, kal„a muhâfızı dimekdi.
Harşene kal„asında ikâmet iderdi. Kethüdâsı da aşağı kal„ayı muhâfaza iderdi.
1017 senesi şevvâlinde Çorum sancâğını teftişe me„mûr olan mutasarrıf Mehmed Paşa, alaybegi Ya‟kub Begle beraber gidüb kethüdâ- yeri /15/ Mehmed Aga Amasya mütesellimi ve Kalender Çavuş-zâde Bâkî (Abdulbakî) Beg de alaybegi vekîli oldu. Amasya kadısı Mustafa Efendi ve evkâf mütevellîlerinin muhâsebelerine başladı.
10 “Amasyalı Mazlûm Melik” dimekle meşhûr Ahmed Efendi‟nin cümâd el-ûlâ 975 tarihli ve bâlâsında, nakîbü‟l-eşrâf es-Seyyid Taceddin bin Ali el-Hüseynî imzâsını hâvî siyâdet hüccetini gördüm. Mecmû„ı da Amasyalı olmak üzere tam yirmi iki şâhidin şahâdetleriyle siyâdetine hükm idilmişdi.
1017 senesi zi-l-hiccede Mehmed Paşa, Çorum‟un Hüseyin-âbâd nahiyesinde türeyen eşkıyâyı def„ ve tenkîl iderek büyük yararlık gösterdiğinden Sivas beglerbegisi oldu. Ma„iyyetindeki Yakut Beg urulub vefât itdi. Amasya sancâğı Muğla begi Mahmud Beg‟e tevcîh idildi.
Mahmud Beg
Muğlalı‟dır. 11 1107 senesi zi-l-hiccesinin on yedinci günü Amasya sancâğı begi olub geldi. Eşkiyâ harbinde vefât iden Yakut Beg‟in otuz bin akçalık ze„âmetiyle alaybegliği vekâlatinde bulunan ve şecâ„at ve istikâmetiyle temâyüz iden Bâkî Beg‟e virildi.
Zi-l-hiccenin yirmi üçünde Hâce Sultân Tekyesi şeyhi ve evkâfı mütevellîsi eş-Şeyh Resul Efendi muhâsebesinde zimmeti çıkdığından tevliyet ve meşîhatı ulemâdan Pir Mehmed Efendi‟ye kasriyyed itmeğe mecbûr oldu.
Fakat Şeyh Resul Efendi, halkın mu„tekidi ve mahbûb-ı kulûbü olduğundan zimmet ve ferâgati, ba„zıları kadı efendinin „arz ve nefsâniyetine ve ba„zıları da sıdk-ı istikâmetine hâml iderek hayli kîl ü kâle mevzû„ oldu. /16/
Bu senenin ramazânında kibâr-ı „ulemâdan Mü‟eyyed-zâde Pirî Ahmed Efendi bin Yahya Çelebi bin Abdulvâsi„ Çelebi vefât itdi. Vasiyeti üzre vakf eylediği kitâbları Sultân Bâyezid kütüb-hânesine nakl idildi.
Yakut Paşa ve Pervane Beg tevliyeti de oğulları Habib, „Ali Çelebilerden ıslâh olan birâderi Derviş Hızır Çelebi‟ye virildi.
1018 senesi gurre-i muharreminde hasta olan Kadı Mustafa Efendi tarafından İbrahim Efendi Amasya nâ‟ibi oldu. Rebiü‟l-evvelinde Amasya begi Mahmud Beg, İran harbine me„mûr olduğundan Amasya muhassıl-ı emvâli olan çavuşân-ı dergâh-ı âlîden Amasyalı Abdulfettah Aga Amasya mütesellimi oldu.
Cümâd el-ûlâsında Amasya müftisi İbriz Mahmud Efendi, cehl ü denâ‟etinden ve halkın acı, acı şikâyetinden dolayı „azl ve def„ idilüb yerine Malkaralı Köse Ahmed Efendi yine müfti olarak İstanbul‟dan geldi. Cümâd el-âhiresinde Kadı Mustafa Efendi‟nin vefâtına binâ‟en receb gurresinden Müfti-zâde Abdulvehhab Efendi Amasya kadısı oldu.
Merhûmun oğulları Abdullah, Abdulkerim, Mehmed Efendilere Kadı- zâde dindi.
Bu esnâda Hüseyin Aga vakfı kitâbetinden „azledilen nakîbü‟l-eşrâf es-Seyyid eş-Şeyh Celaleddin Efendi yerine „Atâ-zâde es-Seyyid Ahmed
11 Buna, ahkâm defterlerinde Muğlalı Mahmud Beg dinmiş ve 1026‟da Hassa Beglerbeğisi Muğlalı Mahmud Paşa diye görülmüşdür.
Efendi nakîbü‟l-eşrâf kâ‟im-makâmı, sipâhi meşâhirinden Köse Mehmed Aga kethüdâ-yeri, yeniçeri „alemdârlarından Sülûkî-zâde Altıncı Mehmed Aga /17/ yeniçeri serdârı oldu.12
Şa„bânda alaybegi Bâkî Beg‟in ref‟inden Yularkıstı Paşa-zâde İskender Beg Amasya alaybegisi ve şevvâlde Karaman beglerbegisi Amasyalı Zülfikâr Paşa vezâretle Anadolu vâlisi ve Köprülü Yusuf Paşa da Karaman beglerbegisi oldu. Zi-l-hicce evâ‟ilinde Sultân Bâyezid evkâfı mütevellîsi ve Amasya aynü‟l-a‟yânı Hâcı Efendi-zâde Hâcı Mehmed Efendi vefât eylediğinden yerine muhassıl-ı sâbık Helkisli Mustafa Aga ber-vech-i tekâ„üd evkâf-ı sultânîye mütevellîsi oldu.
1019 senesi muharreminde Rûmili vâlisi Amasyalı Kadı-zâde Ali Paşa Bağdad vâlisi olarak Amasya‟ya gelüb Şems Paşa‟ya misafir oldu.
Bir hafta kadar kalub gitdi. Saferinde Şemseddin Ahmed Paşa Sivas beglerbegisi oldu. Selefi Mehmed Paşa da ağır şikâyetlerle habs idildi.
Kethüdâ-yı sadr-ı âlî Amasyalı Ömer Aga‟ya Mar„aş beglerbegiliği virilüb yerine Mustafa Aga geçdi.
Sivas a‟yânı sâbık beglerbegi Mehmed Paşa‟yı bir takım ma„sûm adamları eşkiyâ mu„ini diye katl ve müsâdere itmekle ithâm ve şikâyet itmişlerdi. Şems Paşa, bu şikâyetleri tahkîke me„mûr oldu. Lâkin tarafgirlik idiyor diye bu da fenâ şikâyetlere ma„rûz olub mevki„i sarsıldı.
/18/
Bunun için rebiü‟l-evvelinde Şemseddin Ahmed Paşa, Şehr-i Zor‟a nakl idilüb Musul vâlisi Ebubekir Paşa Sivas beglerbegisi ve tahkîkâta me„mûr oldu. Müte„âkıben Amasya sancâğı da esbâk Sivas beglerbegisi Osman Paşa‟ya ber-vech-i arpalık tevcîh idildi.
Osman Paşa
Canikli‟dir. Esbâk Canik emiri Taceddin İbrahim Beg-zâde Hüsâmeddin Hasan Beg‟in ahfâdından Ahmed Beg‟in mahdûmudur. 1019 senesi rebiü‟l-evvelinin evâhirinde Amasya sancâğı mutasarrıfı olub geldi.
Bir ay sonra İran harbine me‟mûr olub Diyarbekir‟e müteveccîhen gitdi.
Yerine kethüdâ-yeri En„am Beg-zâde es-Seyyid Ali Aga Amasya mütesellimi oldu .
Sâbık Amasya mütesellimi Abdulfettah Aga tahsîl-i emvâl vazifesinden de azl idilüb İstanbul‟a gitdiğinden yerine Amasya
12 Amasya‟da yeniçeri ağalarına yeniçeri zâbiti denirdi. Buna serdâr ünvânı virildiğinden
“Serdâr Mehmed Ağa” dimekle meşhûr oldu. Amasya‟da Serdâr Hânı bunun nâmıyla şöhret buldu.
a‟yânından ve dergâh-ı âlî çavuşânından Yörgüç Paşa-zâde Hasan Beg Amasya muhassıl-ı emvâli oldu.
Cümâd el-âhiresinde alaybegi İskender Beg‟in ref‟iyle kibâr-ı zu„amâdan Gürcü Ali Beg Amasya alaybegisi olmuşdur. Fakat ramazânın evâhirinde Gürcü Ali Beg de ref‟ idilerek yerine Yularkısdı Paşa-zâde İskender Beg yine Amasya alaybegisi oldu.
Şevvâlinde Sivas a‟yânının müz„ic şikâyetleri ile Sivas vâlisi Ebubekir Paşa da „azl idildiğinden mîr-âhûrlukdan Habeş beglerbegisi /19/ olan Bosnalı Ca‟fer Paşa vezâretle Sivas vâlisi olub zi-l-ka‟de evâhirinde Amasya‟ya geldi. Üç gün sonra Sivas‟a gitdi.
Zi-l-hicce evâ‟ilinde Amasya muhassıl-ı emvâli Yörgüç Paşa-zâde Hasan Beg, Sivas defterdârı olub gitdiğinden yerine çavuşân-ı dergâh-ı âlîden Amasyalı Hâcı Beg-zâde Mehmed Beg Amasya muhassıl-ı emvâli oldu. Bu sene Bağdad vâlisi Kadı-zâde Ali Paşa‟nın himmetiyle Basra kâ‟im-makâmı olan Amasyalı Ali Paşa-zâde Hüseyin Beg‟e Basra beglerbegiliği virildi.
1020 senesi muharreminde Amasya mütesellimi es-Seyyid Ali Aga Amasya‟dan tedârik idilen ba„zı eşya ve levâzım-ı askeriyyeyi alub Diyarbekir‟e gitdiğinden yerine sipâhi meşâhirinden Cebeci-zâde Mahmud Aga mütesellim vekîli oldu.
Saferinde Amasya müftisi Köse Ahmed Efendi ba„zı hata‟iyyâtından dolayı „azl idilüb yerine tekrar Manav-zâde Abdullah Efendi Amasya müftisi ve Sultâniyye müderrisi olub geldi. İstanbul‟da Gülşeniyye meşâyih-i kibârından ve meşâhir-i sulehâdan Amasyalı eş- Şeyh Hasan Efendi vefât itdi.
Muhaddis-i meşhûr Zileli Abdurrahman Efendi te‟lif itdiği Kitabü‟l-Müfid fî Şerhü‟l-Hadisü‟l-Garib adlı eserini bu esnâda Sivas‟a gidüb Vâli Ca‟fer Paşa‟ya arz ve takdîm itdiğini kitâb-ı mezbûrun dibâcesinde yazmış, vezir-i müşârün-ileyhin mazhar-ı taltîfâtı olub „avdet itmişdi. /20/
Cümâd el-ûlâ evâhirinde Sadr-ı a‟zam Kuyucu Murad Paşa, Diyarbekir‟de vefât idüb yerine rakîbi Nasuh Paşa sadr-ı a‟zam ve serdâr-ı ekrem ve kethüdâsı olan Ladikli Uçar Mustafa Aga da kethüdâ-yı sadr-ı âlî oldu. Nasuh Paşa‟nın mu„allimi de Amasyalı İsmail Efendi idi.
Receb evâ‟ilinde Amasya alaybegisi İskender Beg vefât eylediğinden yerine su-başı olan Seydî Beg-zâde Mustafa Beg alaybegi oldu. İskender Beg‟in „uhdesinde bulunan Bülbül Hâtûn ve Sinan Paşa vakıfları tevliyeti birâderi Müteferrika Mustafa Beg‟e tevcîh idildi.
Gurre-i şa‟bânda Amasya kadısı Abdulvehhab Efendi‟nin yerine kibâr-ı kuzâtdan Abdulkerim Efendi Amasya kadısı ve Sivas vilâyetinde bulunan bütün evkâfın müfettişi oldu. Bu esnâda Kadı-zâde Ali Paşa Bağdad‟dan ma„zûlen Amasya‟ya gelüb ikâmetine dâ‟ir Sadr-ı a‟zam Nasuh Paşa‟nın emri vürûd itdi.
Bu sene zarfında Şehr-i Zor beglerbegisi Şemseddin Ahmed Paşa vefât idüb Amasya‟da emlâkine mahdûm-ı yegânesi Ali Beg vâris olabildi. Kezâlik Haleb vâlisi Amasyalı Emin Mehmed Paşa da Haleb‟de vefât itdi. Mahdûmu Mahmud Beg mîr-livâ oldu.
1021 senesi muharreminde Cebeci-zâde Mahmud Aga kethüdâ-yeri ve Amasya mütesellimi olub selefi es-Seyyid Ali Aga Tokat voyvadası ve Amasya beytü‟l-mâl emîni ve kethüdâ-yı sadr-ı âlî Ladikli Mustafa Aga Ankara beglerbegisi ve Mar„aş‟dan azl idilen Amasyalı Ömer Paşa da /21/
Hâcı Hamza kasabasında ikâmete me‟mûr oldu.
Safer evâ‟ilinde Kadı-zâde Ali Paşa İstanbul‟a hareket ideceğini Nasuh Paşa‟ya yazdığı ve iki def‟a istidâ ve isti„zân itdiği halde yine ikâmeti emr ve te‟kîd idildiğine gücenüb “Suçum nedir ki boş yere oturayım” diyerek İstanbul‟a müteveccihen Amasya‟dan kalkub gitdi.
Kadı-zâde Ali Paşa Kuyucu Murad Paşa‟nın dâmâdı idi. Nasuh Paşa, Murad Paşa‟nın ve akrabâsıyla etbâ„ının hasm-ı bî-emânı olduğundan Murad Paşa‟nın kethüdâsı bî-çâre Mustafa Aga ile hazinedârı Hüseyin Aga‟yı yok yere öldürmüş, diğer kethüdâsı Ömer Paşa‟yı Mar„aş‟dan Ali Paşa‟yı da Bağdad‟dan „azl iderek her ikisini de ikâmete me„mûr itmişdi.
Ali Paşa, Eskişehir‟e vusûlünde Nasuh Paşa‟dan gelen üçüncü ikâmet emrine rağmen ağırlığını ve tevâbi‟ini orada kethüdâsı Ahmed Aga‟ya bırakub kendisi Üsküdar‟a gitdi. Bunu haber alan Nasuh Paşa, vezir-i müşârün-ileyhin katlini telhis itdiği halde Birinci Sultân Ahmed, muvâfakat itmediğinden Ali Paşa İstanbul‟a yerleşdi.
Sivas vâlisi Ca‟fer Paşa, Sivas a‟yânının pek ağır görünen şikâyetlerini bi„t-tetkîk pek çok mübâlağa ile i„zâm ve Mehmed Paşa‟nın şiddet-i şekîmesinden tahlîs-i girîbâne ihtimâm idilmesinden ileri geldiğini anlamakla Sivas a‟yânından ba„zılarını i„dâm ve ba„zılarını da nefy iderek mes‟eleyi hall itmiş, bu suretle Mehmed Paşa da kurtulmuş oldu.
Rebiü‟l-âhirde Amasya mutasarrıfı Canikli Osman Paşa, Erzurum Begler /22/ begisi olduğundan Amasya sancâğı vâli Ca‟fer Paşa‟nın inhâsıyla Sivas defterdârı Hasan Beg‟e tevcîh idildi.
Hasan Beg
Amasyalı‟dır. Yörgüç Paşa ahfâdından evkâfı mütevellîsi Mehmed Beg‟in oğludur. 1021 senesi rebiü‟l-âhirinin on birinci günü Amasya sancâğı begi olub Sivas defterdârlığı „uhdesinde kaldığından birâderi Hakalacı Mustafa Beg Amasya mütesellimi oldu.
Şevvâlinde Amasya aynü‟l-a‟yânı Çelebi Mehmed Efendi vefât itdiğinden a„yân arasında uygunsuzluklar çıkdı. Şehir kethüdâsı Hâcı Mansur Aga‟yla Hâcı Pîrî Aga, nüfûz yarışına kalkışdılar. Mütesellim Mustafa Beg, Hâcı Pîrî Aga‟ya mû„in olduğundan Hâcı Mansur Aga mevki„ini kaybetdi. Zi-l-ka‟desinde Hâcı Pîrî Aga şehir kethüdâsı oldu.
Mütesellim Mustafa Beg‟in tarafgirâne harekâtı yüzünden sipâhiler ile yeniçeriler de birbirine karşı vaz„iyet alarak ba„zı vekâyî„in zuhûrundan endişe idildiği esnâda Kadı Abdulkerim Efendi‟nin müdâhalesiyle tarafeyn barışdırıldı. Serdâr Mehmed Aga‟nın ref‟iyle Üçüncü Hüseyin Aga yeniçeri zâbiti oldu.
1022 senesi muharreminde En‟am Beg-zâde es-Seyyid Ali Aga kethüdâ-yeri oldu. İstanbul‟da Sadr-ı a‟zam Nasuh Paşa, Kadı-zâde Ali Paşa‟yı iknâ idecek çâreler taharrî ve kendisiyle kethüdâsı Ahmed Aga‟nın „aleyhinde Bağdad çavuşlar kethüdâsı Mahmud Aga‟yı celb ve ıtmâ„/23/ iderek şikâyetler icâd ve her ikisini de divân-ı hümâyûna ihzâr itdirmişdi.
Rûmili kazaskeri Amasyalı Muhaşşî Sinan Efendi-zâde kethüdâ Mustafa Efendi‟nin fazlı ve metâneti, Bağdadlı Mahmud Aga‟nın divân-ı hümâyûnda tahvîl-i kelâm iderek hakikât-hâle şehâdeti sâyesinde Nasuh Paşa‟nın tezvîrâtı anlaşıldığından Ali Paşa kethüdâsıyla beraber tebri‟e-i zimmet itdi. Nasuh Paşa‟nın gazabına uğrayan Bağdadlı Mahmud Aga Amasya‟ya nefy idildi. Bu suretle her üçü de Nasuh Paşa‟nın hânçer-i siyâsetinden kurtarıldı. 13
Fakat bundan münfa‟il olan Nasuh Paşa‟nın kin ve „adâveti feverân idüb saferde Rûmili kazaskerinin azliyle Ali Paşa‟nın katlini „arz ve telhîs itdi. Birinci Sultân Ahmed, kazâskerin „azlini tasvîb idüb Ali Paşa‟nın katline rızâ virmedi. Ali Paşa‟ya Vize sancâğını ber-vech-i tekâ‟üd virüb paşayı oraya gönderdi.
Rebiü‟l-evvelde Bağdadlı Mahmud Aga, sipâhilikle Amasya‟ya gelüb yerleşti.14 Bu esnâda Musullu Hüseyin Aga da Amasya
13 Bu ma„lûmât evkâf mahzeninde mahfûz ahkâm defterinde görülüb kaydedildi.
14 Bağdadlı Mahmud Ağa, Amasya‟da “Bağdadlıoğulları” dimekle meşhûr olan hânedânın cedd-i a‟lâsıdır.
sipâhilerinden idi. Buna Arab Hüseyin Aga dinirdi.15 Nakîbü‟l-eşrâf kâ‟im-makâmı es-Seyyid Ahmed Efendi Kadı-i Tokad olub selefi es- Seyyid eş-Şeyh Celaleddin Efendi nakîbü‟l-eşrâf kâ‟im-makâmı oldu. /24/
Şa‟bânın dokuzuncu günü Kadı Abdulkerim Efendi‟nin azline binâ‟en Müfti-zâde Abdülvehhhab Efendi yine Amasya kadısı oldu.
Ancak Sivas vâlisi vezir Ca‟fer Paşa‟nın harekât-ı şedîdesinden müştekî olan Sivaslıları iskâta lüzûm görülmüşdü.
Binâ‟en-aleyh: şa‟bânın evâsıtında Vâli Ca‟fer Paşa Aydın sancâğına ve defterdâr-ı Sivas olan Amasya sancâğı begi Hasan Beg de Suğla sancâğına tahvîl-i me‟mûriyet eylediğinden Canikli Osman Paşa Sivas beglerbegisi oldu. Amasya sancâğı, sâbık Kefe beglerbegisi Ahmed Paşa‟ya ve Sivas defterdârlığı da Yahya Çelebi‟ye tevcîh idildi.
Ahmed Paşa
Köprülü‟dür. Mü‟ezzin-zâdelikle meşhûr olan esbâk Amasya begidir. 1022 senesi şa„bânın on dördüncü günü ikinci def‟a Amasya mutasarrıfı olub kethüdâsı olan Arnavud Hüseyin Aga‟yı Köprü‟den mütesellim gönderdi.
Şevvâlinde mütesellim Hüseyin Aga‟nın kayın pederi olan Köprülü Sinan Beg-zâde Mustafa Beg Amasya alaybegisi olub geldi. Sâbık alaybegi Gürcü Ali Beg de mîr-livâ olub gitdi.
1023 senesi muharreminde kibâr-ı kuzâtdan Hakâleli-zâde es- Seyyid Bahaeddin Mehmed Efendi Amasya‟da Mehmed Paşa medresesi müderrisliğiyle nakîbü‟l-eşrâf kâ‟im-makâmı oldu. Rebiü‟l-âhirinde Amasya müftisi Abdullah Efendi‟nin azline binâ‟en yine Malkaralı Köse Ahmed Efendi Amasya müftisi /25/ olub geldi. Fakat bu ta„yin Amasya ulemâsını fenâ halde sinirlendirmişdi.
Çünkü ihtilâl tarihinden beri Amasya begleri, kadıları, mütesellimleri, alaybegleri yerli zevâtdan nasb idildiği halde yalnız Amasya müftiliğine „ulemâ ve ahlâken Amasya „ulemâsının pek dûnunda bulunan zevâtı, İbriz Mahmud gibi cühelâyı İstanbul‟dan ta„yin idüb göndermek, Amasya fuzalâsının gücüne gidiyordu.
Zaten Köse Ahmed Efendi‟nin mükerreren Amasya müftiliğine gelüb gitdiği cihetle ahvâl ve ahlâkı Amasya „ulemâsının ma„lûmu bulunuyordu. Bu son geliş, Amasya „ulemâsına ağır geldi. Geldiği günden şikâyetler başladı. Şeyhü‟l- İslâm efendiye bu cihetler etrâfıyla yazıldı.
15 Arap Hüseyin Ağa da Amasya hânedân ve a‟yânından Arab Hüseyinoğullarının ced-i a‟lâsıdır.
Bu esnâda kubbe nîşîn-i vüzerâdan Gürcü Mehmed Paşa Nasuh Paşa‟nın garez-kârâne si‟âyeti yüzünden vezâretden „azledilüb Amasya sancâğı müşârün-ileyhe “ber-vech-i arpalık” hâss ta‛yin idildi. Amasya mutasarrıfı Ahmed Paşa da Batum beglerbegisi oldu.
Mehmed Paşa
Ahıshalı‟dır. “Hâdım Mehmed Paşa” dimekle meşhûrdur. 1023 senesi rebiü‟l-âhirinin yirmi birinci günü Amasya mutasarrıfı olub hazinedâr agası olan Amasyalı Abdülfettah Aga‟yı mütesellim gönderdi.
Abdülfettah Aga, Amasya‟ya cümâd el-ûlâ evâ‟ilinde geldi.
Cümâd el-ûlâ ortalarında Amasya alaybegisi Köprülü Mustafa Beg vefât eylediğinden yerine Amasya zu‟amâsından Kesdek-zâde diğer /26/
Mustafa Beg alaybegi oldu.16 Fakat Mustafa Beg‟in ansızın vefâtı, ba„zı şâyi‟âta yol virmişdi. Mahkemenin tahkîkâtıyla şâyi‟âtın bî-esâs olduğu anlaşıldı.
Cümâd el-âhirenin sekizinde Hâce Sultân Tekyesi şeyhi ve mütevellisi Pir Mehmed Efendi‟nin „uhdesinden tevliyet alınub kethüdâ- yeri Rus Hamza Aga‟ya tevcîh idildi. Bu da hayli kîl ü kâli muceb oldu.
Fakat Hamza Aga‟nın nüfûzu dedikoduları basdırdı.
Bunu müte„âkib Sinan Paşa vakfı mütevellîsi Müteferrika Mustafa Beg‟e Hüseyin-âbâd mâlikânesi tevliyetinde esbâk alaybegi merhûm İskender Beg‟in oğulları, Sipâhi Mustafa ve Yusuf Beglerle kızları Fahri ve Gevherhân hânımlar bâ-fermân-ı âlî teşrîk idildi.
Recebde zu‟amâ arasına giren münâkaşâta binâ‟en Kesdek-zâde Mustafa Beg alaybegliginden „azl olunub yerine Kal„a-i Bâlâ dizdârı Dizdâr-zâde Mehmed Beg, Amasya alaybegisi ve kal„a kethüdâsı Uğurlu- zâde Doğan Beg de Kal„a-i Bâlâ dizdârı oldu. Moramul karyesi timârı Doğan Beg‟e ze‟âmet mukâbilinde virildi.
Şa‟bânın onuncu günü kuzâtdan İsa Efendi Amasya kadısı ve on beşinde Ankara beglerbegisi Ladikli Mustafa Paşa vezâretle Sivas vâlisi olub sadr-ı sâbık Murat Paşa‟nın kethüdâlığından beglerbegi olan Amasyalı Ömer Paşa Hâcı Hamza kasabasından Amasya‟ya geldi.
Bu esnâda Hızır ve Mehmed Paşaların evkâfı mütevellîsi olan sipâhilerden Mehmed Paşa-zâde Kurd Mahmud Beg İran muhârebâtında tagayyüb itdiğinden /27/ bilâ-veled öldüğü iddi‟âsıyla tevliyet-i mezkûre Hüseyin Beg‟in kerîmesi „Aişe Hânım‟dan mütevellîd olan Seydî Beg- zâde Mustafa Beg‟e tevcîh idildi.
16Bu ma„lûmât da ahkâm defterinde görüldü.
Ramazanın evâhirinde Sadr-ı a‟zam Nasuh Paşa i„dâm idilerek mesned-i sadâret-i „uzemâ, Türklerden dâmâd-ı şehr-yârî İstanbullu Öküz Mehmed Paşa‟ya virildi. Şevvâlinde dergâh-ı âlî kapıcularından Amasyalı Hüseyin Aga Sultân Bâyezid evkâfına mütevellî olub İstanbul‟dan geldi.
Bu esnâda Nasuh Paşa yüzünden menkûb olan Amasyalı Kadı-zâde Ali Paşa, Budin vâlisi ve diğer Amasyalı Ömer Paşa da Anadolu beglerbegisi olarak taltîf idildiler.
Yine şevvâl evâ‟ilinde Gonçe Beg-zâdelerden beşinci bölükde mukayyed Sipâhi Ahmed Beg bin Hüsrev Beg, Hızır Paşa‟nın evlâd-ı zûkûr ve inâsı bi‟l-külliye münkarız olub kendisi evlâd-ı utekânın eslahı olduğundan bâhisle ber-muceb-i şart-ı vâkıf tevliyetin uhdesine tevcîhini iddi„a ve isbât iderek Mustafa Beg‟in ref‟inden Hızır ve Mehmed Paşalar evkâfına mütevellî oldu.
1024 senesi muharreminde mütesellim Abdulfettah Aga İstanbul‟a gidüb Gonçe-Beg-zâde Ahmed Beg mütesellim kâ‟im-makâmı oldu. Kadı
„İsa Efendi‟nin mevki‟i de kuvvet buldu. Saferde muhassıl-ı emvâl Hâcı Beg-zâde Mehmed Beg de İstanbul‟a gidüb çavuşân-ı dergâh-ı âlîden Kara Mehmed Aga Amasya muhassılı oldu.
Rebiü‟l-evvel gurresinde Seydî Beg-zâdelerin şikâyetleri ile Kadı
„İsa Efendi „azl idildiğinden kadı-i sâbık Müfti-zâde Abdulvehhab Efendi /28/ yine Amasya kadısı oldu. Müte‟âkıben müfti Köse Ahmed Efendi de
„azl idilüb yerli „ulemâdan Büyük Aga medresesi müderrisi Dursun Efendi-zâde Mehmed Efendi Amasya müftisi ve Sultânîye müderrisi oldu.
Bu esnâda Sadr-ı a‟zam Öküz Mehmed Paşa Revân serdârı olduğundan Amasya mutasarrıfı Gürcü Mehmed Paşa kâ‟im-i makâm-ı sadr-ı âlî olub Amasya sancâğı Çorum begi Ali Beg‟e tevcîh idildi.
Ali Beg
İznikli‟dir. “Binbaşı-zâde” dimekle meşhûrdur. 1024 senesi rebiü‟l-âhirinin evâ‟ilinde Amasya sancâğı begi olub geldi. Seydî Beg- zâde Mustafa Beg, mahkemeye mürâca„at itmişdi. Bi„l-muhâkeme Gonçe Beg-zâde Ahmed Beg‟in „uhdesinden tevliyeti ref‟ idilüb Hızır ve Mehmed Paşalar evkâfına ikinci def‟a mütevellî oldu.
Şa„bânda mîr-livâ Ali Beg alaybegi Mustafa Beg‟le Amasya sancâğını devr-i teftişe, zuhûr iden ba„zı eşkiyâyı ta„kibe gidüb muhassıl-ı emvâl Güvüklü Kara Mehmed Aga Amasaya mütesillimi oldu.
Zi-l-ka‟dede kâ‟im-makâm-ı sadr-ı âlî Gürcü Mehmed Paşa‟nın kethüdâsı ve sâbık Amasya mütesellimi Abdulfettah Aga vefât eylediğinden Amasya‟da kâi„n yirmi iki bin akçe timârından on bin
akçesı, çavuşân-ı dergâh-ı âlî silkine idhâl idilen oğlu Mehmed Aga‟ya virildi.
1025 senesi muharreminin on beşinde Hâce Sultân Tekyesi mütevellîsi Rus Hamza Aga tevliyetden „azl idilüb mütevellî-i sâbık tekye şeyhi /29/ Pir Mehmed Efendi yine mütevellî oldu. Yirmi üçünde evkâf-ı sultânîye tevliyeti de kapucılardan Amasyalı Eyyüb Aga bin Abdurrahman Aga‟ya virildi.
Mîr-livâ Ali Beg, Revân harbine me‟mûren Amasya „askeriyle gidüb kethüdâ-yeri Köse Mehmed Aga Amasya mütesellimi oldu. Köse Mehmed Aga, şedîd ve pek cesûr adam olduğundan ne a‟yâna, ne de eşkiyâya göz açtırmadı.
Zi-l-hiccede Birinci Sultân Ahmed‟in imâmı Hurpeşteli Mustafa Efendi‟nin vefâtına binâ„en hüsn-i savt ü edâsıyla, „ilm ü ittikâsıyla İstanbul‟da iştihâr iden Amasyalı şeyhü‟l-kurra Baba-zâde Evliyâ Mehmed Efendi imâm-ı sultânî oldu.
Zi-l-hicce evâ„ilinde Amasya müftisi Dursun-zâde Mehmed Efendi Hâtûniye-i Tokad müderrisi olub Tokad‟a gönderildiğinden yerine Amasya „ulemâsından Yögüç Paşa müderrisi Kadı-zâde Abdulkerim Efendi Amasya müftisi ve sultânîye müderrisi oldu.
1026 senesi gurre-i muharreminde Zâralı-zâde Ca‟fer Efendi Amasya kadısı olub müddet-i „örfiyyesini ikmâl iden kadı-i sâbık Abdürrehâb Efendi‟ye Mehmed Paşa medresesi virildi. Saferinde Amasya sancâğı Bozok begi Mehmed Beg‟e tevcîh idildi.
Mehmed Beg
Amasyalı‟dır. Vüzerâdan Deli Zülfikâr Paşa‟nın mahdûmudur.
1026 /30/ senesi saferinin on üçüncü günü Amasya sancâğı begi olub geldi. Kethüdâ-yeri Bagdadlı Mahmud Aga ve şehir kethüdâsı el-Hâcc Mustafa Aga idi. Şa‟bânında En‟âm Beg-zâde es-Seyyid Ali Aga kethüdâ- yeri ve el-Hâc Osman Aga şehir kethüdâsı oldu.
1026 zi-l-ka‟desinin on üçüncü günü Birinci Sultân Ahmed vefât eylediğinden Osmanlı tahtına birâderi Birinci Sultân Mustafa Hân oturdu.
Amasyalı Evliyâ Mehmed Efendi imâm-ı sultânî olub kaldı.
1027 senesi muharreminin evâ„ilinde Köprü kasabasının medâr-ı iftihârı meşâhir-i sulehâ ve „ulemâdan Şeyh Mehmed Çelebi Efendi vefât itdi. Oturduğu mahalleye Şeyh Mahallesi dindi. Yerine Ayasofya medresesinde ikmâl-i tahsîl iden halîfesi Köprülü Şeyh Ahmed Efendi bin Yusuf geçdi.
Rebiü‟l-evvel gurresinde Birinci Sultân Mustafa‟nın deliliği sâbit oluğundan hal‟iyle Birinci Sultân Ahmed‟in şeh-zâdesi İkinci Sultân Osman Hân Osmanlı padişâhı, Amasyalı Ömer Efendi Kazaskerlik pâyesiyle mu‟allim-i sultânî, diğer Amasyalı Evliyâ Mehmed Efendi de yine imâm-ı sultânî oldu.
Rebiü‟l-evvelin ortalarında Seydî Beg-zâde Mustafa Beg Amasya alaybegisi, rebiü‟l-âhir gurresinde Hamza-zâde Mustafa Efendi Amasya kadısı oldu. Bir hafta sonra Amasya müftisi Abdulkerim Efendi İstanbul‟a gidüb yerine müfti-i esbâk Abdulah Efendi Amasya müftisi ve müfti-i sâbık Dursun-zâde Mehmed Efendi de Sultân Bâyezid müderrisi oldu.
Cümâd el-ûlâda Kanlı Ali Aga-zâde Aydın Aga kethüdâ-yeri ve cümâd el-âhirenin yirmi birinde Amasya begi Mehmed Beg Bagdad‟a me‟mûr olduğundan kethüdâ-yeri Aydın Aga Amasya mütesellimi oldu.
Recebde Amasya sancâğı Divriği begi Mehmed Beg‟e tevcîh idildi.
Mehmed Beg
Ladikli‟dir. Erzurum vâlisi Ladikli Mustafa Paşa‟nın mahdûmu Tayyar Mehmed Paşa‟dır. 1027 senesi receb gurresinde Amasya sancâğı begi olub geldi. Mahlûl olan Amasya alaybegiliğine de otuz bin akçe ze‟âmetle mutasarrıf Gonçe Beg-zâde Zülfikar Beg ta„yin idildi.
Recebin yedinci günü sadâret kâ‟im-makâmı Hezargıradlı Sofu Mehmed Paşa Sivas vâlisi olduysa da şevvâlinde Amasyalı Abdullah Paşa-zâde Hâcı Abdulkerim Paşa Sivas beglerbegisi oldu. Zi-l-hiccede Sultân Bâyezid evkâfı mütevellîsi Amasyalı Eyyüb Aga divân-ı âlîye me‟mûren İstanbul‟a gidüb müteferrika Perviz Aga ayın yirmi yedisinde evkâf-ı sultânîye mütevellîsi oldu.
1028 senesi muharreminin on beşinde mütevellî Perviz Aga vefât itdiğinden mütevellî-i esbâk Kapucı Hüseyin Aga evkâf-ı sultânîye mütevellîsi oldu. Evâhir-i muharremde Hâcı Abdulkerim Paşa Selanik‟e nakl-i me‟mûriyet /32/ itdiğinden yerine Canik mutasarrıfı Osman Paşa Sivas beglerbegisi, Canik‟e sâbık Amasya Kal‟ası dizdârı Mehmed Beg mîr-livâ oldu.
Saferde sadr-ı sâbık Mehmed Paşa agalarından ve dergâh-ı âlî çavûşlarından Amasyalı Mustafa Aga‟ya Geldiklân nahiyesinde onbir bin akçelik tımâr virildi. Amasya‟da “Efteli Mustafa Aga” dimekle meşhûr idi.
Rebiü‟l-evvelde defterdâr-ı şıkk-ı sânî Amasyalı Kalavun Yusuf Beg mu„allim-i sultânî Ömer Efendi‟nin sâye-i ikbâlinde vezâretle baş- defterdâr olub rebiü‟l-âhir gurresinde Hakâleli-zâde es-Seyyid Bahaeddin
Mehmed Efendi Amasya kadısı oldu. Cümâd el-ûlâda Amasya sancâğı Tokad voyvadası ve Amasya beytü‟l-mâl emîni es-Seyyid Ali Aga‟ya tevcîh idildi.
Es-Seyyid Ali Beg
Amasyalı‟dır. A‟yân-ı ümerâdan es-Seyyid En‟âm Beg‟in mahdûmudur. “Nefis-zâde” dimekle meşhûrdur. 1028 senesi cümâd el- ûlâsının yedinci günü Amasya begi olub tarafından kethüdâ-yeri Aydın Aga Amasya mütesellimi oldu.
Şa‟bân evâsıtında Zülfikâr Beg‟in ref‟inden Çavuş-zâde Abdulbâki Beg yine Amasya alaybegisi olub zi-l-ka‟de evâ‟ilinde mîr-livâ es-Seyyid Ali Beg İstanbul‟dan geldi. Zi-l-hiccede fuzalâdan Harşeneli İbrahim Efendi Kal‟a-i Bâlâ‟da vefât itdi.
1029 senesi muharraminde Müfti Abdullah Efendi‟nin „azliyle yerine Amasya /33/ „ulemâsından Cum‟a-zâde Hızır Efendi Amasya müftisi oldu. Saferinde Amasya begi Seyyid Ali Beg‟e Kars beglerbegiliği virilüb Amasya sancâğı Bâyezid begi İbrahim Beg‟e tevcîh idildi.
İbrahim Beg
Gürcü‟dür. Ümerâdan Ali Beg‟in oğludur. Kuyucu Murad Paşa‟nın kapucılar kethüdâlığından tefeyyüz itdi. “Gürcü hazinedâr” dimekle meşhûr idi.17 1029 senesi saferinin onuncu günü Amasya begi oldu.
Rebiü‟l-âhir gurresinde kibâr-ı kuzâtdan Hayreddin-zâde İbrahim Efendi Amasya kadısı oldu. Bu esnâda İran müsâlehâsından dolayı ıtlâk idilen üserâdan Mehmed Paşa-zâde Kurd Mahmud Beg Amasya‟ya geldi.
Evlâd-ı inâsdan Seydî Beg-zâde Mustafa Beg‟in ref‟inden Hızır ve Mehmed Paşalar evkâfına mütvellî oldu.
Recebin dördünde Manisalı Bekir Paşa‟nın „azliyle Hasan Efendi baş-defterdâr olub Karaman beglerbegisi olan Amasyalı Sandukî-zâde Abdulkerim Paşa şıkk-ı sânî defterdârı ve bostancı-başı Bosnalı Pir Mehmed Paşa da Sivas vâlisi oldu.18
1030 senesi gurre-i muharreminde otuz dördüncü bölükde mukayyed /34/ sipâhi Amasyalı Murad Beg-zâde Mustafa Aga Sultân Bâyezid evkâfı mütevellîsi oldu. Bu esnâda vüzerâdan Amasyalı Budin vâlisi Kadı-zâde Ali Paşa vefât itdi. Budin kadısı Amasyalı Hâbil-zâde Hâbil Efendi idi.
17 İbrahim Beg, Mesârif ve Mukâta„ât defterlerinde “Gürcü Hazinedâr İbrahim Beg bin Ali Beg” diye mestûrdur.
18 Bu tevcihât, evkâf mahzeninde bulunan telhisât defterinde görüldü.
Rebiü‟l-âhir gurresinde Amasya kadısı Hayreddin-zâde İbrahim Efendi ber-vech-i mevlevîyet Trabzon kadısı olduğundan yerine Hamza- zâde Mustafa Efendi Amasya kadısı ve tarafından el-Hâcc Mehmed Efendi Amasya nâ‟ibi oldu.
Recebin on ikisinde Bâyezid Paşa „İmâreti şeyhi meşâhir-i
„ulemâdan Ebubekir Efendi vefât idüb yerine Şeyh İbrahim Efendi hulefâsından mevlevî-hâne şeyhi Durmuş Dede Efendi imâret şeyhi ve şa‟bânın yedisinde yirmi dokuzuncu bölükde mukayyed silahdâr Mehmed Aga bin Mustafa Aga evkâf-ı sultânîye mütevellîsi oldu.
Bu esnâda Amasya begi İbrahim Beg Lehistân harbine me‟mûr olub Amasya „askeriyle gitdiğinden kethüdâ-yeri Arab Hüseyin Aga Amasya mütessellimi oldu. Şevvâlde mîr-livâ İbrahim Beg‟in „azline binâ‟en Amasya sancâğı sâbık Kars beglerbegisi es-Seyyid Ali Paşa‟ya Karahisâr- ı Şarkî sancâğıyla beraber tevcîh idildi.
Es-Seyyid Ali Paşa
Amasyalı‟dır. En‟âm-Beg-zâde olub Hâce Ömer Efendi‟nin akrabâsındandır. 1030 senesi şevvâlinin onuncu günü ikinci def‟a Amasya /35/ mutasarrıfı oldu. Kendisi Karahisâr-ı Şarkî‟de ikâmet ve Amasya sancâğını mütesellim ile idâre iderek tarafından Yörgüç Paşa-zâde Mustafa Beg Amasya mütesellimi oldu.
Zi-l-hiccede Amasya müftisi Hızır Efendi terfi‟ân Konya mollası olub Sultân Bâyezid müderrisi Dursun-zâde Mehmed Efendi Amasya müftisi oldu. Bu sene Habeş beglerbegisi Amasyalı Muhaşşî Sinan Efendi-zâde Mahmud Paşa Habeşlilerin hücûmuyla şehîden vefât itdi.
1031 senesi muharreminin beşinde Galatasaray „ulûfecilerinden on birinci bölükde mukayyed sipâhi Sarı Ca‟fer Aga evkâf-ı sultânîye mütevellîsi olub geldi. Rebiü‟l-evvelde Ladikli Tayyar Mehmed Paşa Sivas beglerbegisi olub tarafından birâderi Hüseyin Beg Sivas mütesellimi oldu. Kendisi de bir müddet sonra geldi.
Rebiü‟l-âhir gurresinde Amasyalı Himmet-zâde el-Hâcc Ramazân Efendi Amasya kadısı Kalavun Yusuf Paşa Mar„aş vâlisi olmuşdu. Bu esnâda İstanbul baş-defderdâr vekîli Sandukî-zâde Abdulkerrim Paşa, şıkk-ı sânî defterdârı Şengül-zâde Hüseyin Efendi, matbah-ı âmire emîni Hâcı Efendi-zâde İbrahim Efendi.
Kezâlik İstanbul kadısı Hâce-zâde Abdullah Efendi, re‟isü‟l-küttâb La„lî Ali Efendi, çavuş-başı Hâcı Beg-zâde Mehmed Beg, sipâhiler agası Haydar Aga, Batum beglerbegisi Hâce birâderi Ahmed Paşa,
Amasyalılardı. Bunlar, hâce-i sultânî Ömer Efendi‟nin uluvv-i himmeti sâyesinde bu mevki„lere yükselmişdi. /36/
Fakat mutasarrıf es-Seyyid Ali Paşa‟nın ve mütesellimi Mustafa Beg‟in tecâvüz-kârâne hareketlerinden Amasya ve Karahisâr-ı Şarkî a‟yânı müştekîlerdi. Mütesellim Mustafa Beg, bütün harekâtının mesû‟liyeti, emri viri Mutasarrıf Paşa‟ya ai‟d olduğunu iddi‟â iderek ma„zûr ve mecbûr olduğunu beyân itmekde idi.
1031 senesi recebinin dokuzuncu günü İkinci Sultân Osman‟ın acıklı bir sûretle hal„ ü katliyle Deli Sultân Mustafa‟nın cülûsu hâ‟ilesinde Hâce-i Sultânî Ömer Efendi ile mahdûmu Abdullah Efendi ihtifâ eylediğinden Amasya sancâğı Bolu begi Mustafa Beg‟e tevcîh ve hareketi ta„cil idildi.
Mustafa Beg
Bolulu‟dur. “Rûm Begoğlu” dimekle meşhûr Deli Behrâm Paşa‟nın oğludur. 1031 senesi recebinin on ikinci günü Amasya sancâğı begi olub vusûlüne kadar Amasya alaybegisi Abdülbâki Beg Amasya mütesellimi oldu. Mutasarrıf es-Seyyid Ali Paşa‟nın Amasya‟daki emvâl ve emlâkını ahz ü kabza me‟mûren çavuşândan Abdulfettah Aga-zâde Mehmed Aga geldi.
Şa„bânda şıkk-ı sânî defterdârı Hüseyin Efendi, çavuş-başı Mehmed Beg, sipâhiler agası Haydar Aga, yeniçeri ocağında silahdâr agası Kara Hasan /37/ Aga ve bunlardan sonra Batum beglerbegisi Hâce Ahmed Paşa, ma„zûl ve menfî olarak Amasya‟ya geldiler.
Yine şa„bânın evâsıtında mîr-livâ Mustafa Beg mükemmel kapusu halkıyla Amasya‟ya geldi. Bu esnâda Abdullah Paşa evkâfı mütevellîsi Abdullah Paşa-zâde Veli Beg vefât eylediğinden tevliyet mahdûmu Abdî ve „amm-zâdesi Hâcı Mustafa Beglere virildi.
Fakat İstanbul‟da Sultân Osman‟ın felâketi, taşralara pek sûzişli
„aks itmiş, halk yeniçerilerden ve yeniçerilikden teneffür idecek vaz‟iyetler göstermişdi.
Halkın bu vaz‟iyeti Erzurum vâlisi Abaza Mehmed Paşa‟yı intikâma sevk iderek kıyâm ve Karahisâr-ı Şarkî mutasarrıfı es-Seyyid Ali Paşa da Abaza Paşa‟ya iltihâk itdi.
Abaza Mehmed Paşa, Sultân Osman‟ın kanını yeniçerilerden taleb ve da„vâ iderek yeniçerileri Erzurum‟dan sürüb çıkardı. Kal‟asını zabt ve sekbânlar tedârik itmekdeydi. Kendisine iltihâk iden begler ve sipâhilerle cem‟iyyeti günden güne kesb-i ehemmiyet idiyordu.
Amasya zu‟amâsından ve sipâhilerinden Seyyid Ahmed Beg, Ladikli Seyyid Hân Beg, Kanlı-zâde Aydın Aga, Güvüklü Kara Mehmed Aga, Köse Mehmed Aga, Serhoş Mehmed Aga, Köprülü Mü‟ezzin-zâde kardaşı Hasan Aga, Köprülü Yanık Kadı-zâde Şeyh Mehmed Aga, Merzifonlu Karakaşoğlu Ahmed Aga, Kazovalı Kör İbrahim Aga ve emsâli azılı ve ser-bâz adamlar Abaza Paşa‟ya iltihâk itmişlerdi./38/
Mîr-livâ Mustafa Beg‟le alaybegi Bâkî Beg, Karahisâr-ı Şarkî mutasarrıfı olan Çerkes Mustafa Paşa‟ya yardım itmeğe me‟mûr olub kethüdâ-yeri Murad Beg-zâde Mustafa Aga Amasya mütesellimi oldu.
Şevvâlin yirmibeşinde birâderi Bayram Paşa nüfûzuna dayanub Yörgüç Paşa evkâfı mütevellîsi, ya„ni hilâf-ı şart-ı vâkıf-ı evkâfın müstevlisi olan Ladikli Kurd Aga-zâde Mahmud Beg ref„ idilüb yerine altmış dördüncü bölükde mukayyed sipâhi Veli Beg-zâde Hüseyin Beg mütevelli oldu.
Ancak Sivas eyâleti, cem‟iyyeti büyüyen Erzurum beglerbegisi Abaza Mehmed Paşa‟ya „ilâveten tevcîh idildiğinden Amasya sancâğı zi- l-hiccede Sivas beglerbegisi Tayyar Mehmed Paşa‟ya ber-vech-i hâss virildi. Abaza Paşa‟nın „isyânı kolaylıkla ber-tarâf olur zânn idildi.
Tayyar Mehmet Paşa
Ladikli‟dir. 1029 senesinde Bağdad vâlisi iken şehîden vefât iden Uçar Mustafa Paşa‟nın mahdûmudur.
1031 senesi zi-l-hiccesinde Amasya mutasarrıfı olub emr-i ahîre kadar Sivas‟da ikâmeti fermân-ı alî muktezâsından olmağla agalarının mümtâzlarından Köprülü Mehmed Aga‟yı Amasya mütesellimi nasb iderek gönderdi.
1032 senesi muharremin on ikisinde doksan beşinci bölükde mukayyed sipâhi Yeniçerioğlu Hâcı Abdî Aga bin Ahmed Aga, evkâf-ı /39/ sultânîye mütvellisi oldu. Hâcı Abdî Aga, Amasya a‟yânından el- Hâcc Abdulganî Aga‟dır. Buna Hâcı Abdî Beg dinirdi.
Bu esnâda Abaza Mehmed Paşa‟nın kethüdâsı Çerkes Ca‟fer Aga, Abaza tarafından Sivas mütesellimi olarak gönderilmişdi. Sivas a‟yânı Ca‟fer Aga‟yı istikbâl iderek „izzet ve ikrâm ile Sivas‟a indirdiler.
Ziyâfetler tertîb iderek ağırladılar.
Lâkin Ca‟fer Aga, seciyesiz bir köle idi. Bir ziyâfetde serhoşluk sâ‟ikasıyla Türklüğü tahkîr, a‟yânı tehdîd ve tezyîf itmiş, a‟yân bundan müte‟essîr olub Ca‟fer Aga güzel bir dayak yedikden sonra soluğu Erzurum‟da almışdı.
Cümâd el-âhirede Abaza Paşa bu vak„adan dolayı fevkalâde hiddet iderek tedârik itdiği büyük bir kuvvetle Erzurum‟dan kalkub Sivas üzerine yürüdü. Tayyar Mehmed Paşa Abaza‟nın ve kethüdâsının bütün ahvâl ve harekâtını bâb-ı âlîye „arz ve istimdâd itdi.
Köprülü Mehmed Aga‟nın Amasya mütesellimligi esnâsında Amasya kadısı Himmet-zâde el-Hâcc Ramazân Efendi, müftisi Dursun- zâde Mehmed Efendi, alaybegisi Abdulbâkî Beg, şehir kethüdâsı el-Hâcc Mustafa Aga, kethüdâ-yeri Bağdadlı Mahmud Aga, yeniçeri serdârı Altıncı Mehmed Aga, Kal‟a-i bâlâ dizdârı Doğan Beg idi.
Tayyar Mehmed Paşa‟nın istimdâd va ma„rûzâtına vâkıf olan bâb-ı âlî Mar„aş vâlisi Amasyalı vezir Kakavun Yusuf Paşa‟yı Abaza „aleyhine serdâr ta‟yin iderek Sivas üzerine „âcilen hareket itmesini Yusuf Paşa‟ya yazdı. /40/
Fakat Abaza Mehmed Paşa, Yusuf Paşa‟dan evvel gelüb Sivas‟ı istilâ iderek ibtidâ Ca‟fer Aga‟sını döğenleri sonra yeniçeri, topcu, cebeci, acemî oğlanı, kuloğlu, yaya askeri olanları, daha sonra zenginleri kılıçdan geçirdi. Halkı soyub soğana çevirdi. Tayyar Mehmed Paşa, Abaza‟ya madara iderek canını güçlükle kurtarıyordu.
Mar‟aş vâlisi Yusuf Paşa, Sivas‟a geldiği anda kendi kuvvetinin azaldığını mülâhaza iderek Abaza‟ya sûret-i zâhirede mümâşât ve iltihâk itmeye mecbûr oldu. Çünkü Abaza‟nın kuvveti kırk bin, kendisinin kuvveti on binden ibâretdi. Bununla beraber Tayyar Mehmed Paşa ile birleşüb Abaza‟yı iknâ idecek gizli teşebbüsâta başlamışdı.
Abaza Paşa, Sivas‟ı aldıkdan sonra sâbık Karahisâr-ı Şarkî mutasararrıfı Ali Paşa‟nın intikâmını almağa kalkışdı. Receb evâsıtında Sivas eyâletini ma„iyyetinde bulunan va Tayyar Paşa‟ya mu‟ârız olan Ladikli Seyyid Hân Beg‟e tevcîh iderek Karahisâr-ı Şarkî‟ye doğru yürüdü.
Amasya alaybegisi Bâkî (Abdulbakî) Beg bütün kuvvetiyle beraber Karahisâr-ı Şarkî mutasarrıfı Murtaza Paşa‟ya mu„âvenet ve imdâd itmeğe me‟mûr olduğundan Karahisâr‟a gitdi. Mütesellim Köprülü Mehmed Aga da Bâkî Beg‟e kuvve-i muâ„vene ve erzâk ve levâzım göndermeğe me‟mûr olmuşdu.
Abaza Mehmed Paşa, Karahisâr Kal‟asını muhâsara itdiği esnâda Çerkes Murtaza Paşa güyâ Abaza‟yı da„vâsından vaz geçirmek sevdâsıyla, yahud cinsiyet sâ‟ikasıyla Bâkî Beg‟in vesâ‟ir ümerânın re‟yi hilâfına kal‟adan çıkub Abaza Paşa‟ya iltihâk itdi. Fakat Amasya alay /41/
begisi Bâkî, Karahisâr alaybegisi Osman Sıvas‟dan kaçub gelen Tâbân Ahmed Begler, kal‟aya kapanub delirâne müdâfa„a itdiler.
Bunlar gecelerde kal‟adan çıkub Abaza ordusuna mütevâliyyen müdhiş baskınlar yaparak orduyu fevkalâde yormuşlar târ u mâr idecek savletler göstermişlerdi. Bu esnâda Amasya mütesellimi Köprülü Mehmed Ağa tedârik itdiği kuvvet ve levâzım ile Karahisâr‟a gidüb kethüdâ-yeri olan Şa‟bân Aga mütesellim vekîli oldu.
Abaza Paşa, muhâsaranın devamından bir fâ‟ide olmadıkdan başka zararlar gördüğünden hâ‟inâne dönüb Sivas‟a geldi. Fedâkârâne hidmetlerine mükâfâten Bâkî Beg‟e beglerbegilikle Karahisâr-ı Şarkî sancâğı, Osman ve Ahmed Beglere mîr-livâlık virildi.
Şa‟bân evâsıtında Abaza Paşa Karahisâr‟ın hıncını almak üzere Sivasdan kalkub Kalavun Yusuf, Tayyar Mehmed, Murtaza Paşalarla Tokad‟a geldi. Tokad‟ın a‟yân ve halkı Abaza‟yı istiklâl iderek mu„azzezen Tokad‟a indirdikleri halde Abaza ordusunu teşkil iden azgın sekbânlardan hayli mezâlim ve hasârât gördü.
Abaza Paşa, buradan da kalkub Zile‟ye geldi. Fakat Kalavun Yusuf Paşa‟dan fevkalâde yılıyor, canından korkuyor, harekâtından bir türlü emin olamıyordu. Bundan dolayı Zile‟de bir firsatını bulub Kalavun Paşa‟yı çadırında boğdurdu. Bu suretle Tayyar Mehmed ve Murtaza Paşalara bir göz dağı virdi.
Abaza Paşa, Zile‟den kalkub Amasya‟ya doğru hareket itdiği /42/
şâyi„ oldukda mütesellimi Köprülü Mehmed Aga, serdâr Mehmed Aga, serdâr-ı sâbık İkinci Hüseyin Aga bütün yeniçerilerle mensûbları Amasya‟dan çıkub tagayyüb itdiler. Amasya sancâğı, mütesellim vekîli Şa‟bân Aga‟nın idâresinde kaldı. Bâkî Paşa yerine “Vâyis Beg” dimekle meşhûr Üveys Beg Amasya alaybegisi olmuşdu.
Şevvâlin yedisinde Şa‟bân Aga ile Vâyis Beg, Fazlullah Paşa-zâde Abdüsselam ve Ataullah Beglerle ba„zı a‟yân ve halk Abaza‟yı istikbâl iderek ordusuyla Amasya‟ya indirdiler.
Abaza Mehmed Paşa, Amasya‟da yeni ta„mir idilen Begler Sarayı‟na kondu. Saray Agası Süleyman Aga‟yı kendisine kapucılar kethüdâsı nasb iderek şâhâne etvâr gösterdi. Amasya sancâğını mai„yetinde bulunan bende-gânından Genç Osman Beg‟e virdi.
Genç Osman Beg
Erzurumlu‟dur. Dirâyet ve şecâ„atiyle Abaza Paşa‟nın teveccühâtını kazanmış bir zâ„im idi. 1032 senesi şevvâlinin onuncu günü Abaza Paşa tarafından Amasya sancâğı begi oldu. Şa‟bân Aga, kethüdâ-yeri olarak kaldı. Fakat Kadı Hâcı Ramazân Efendi‟nın yerine Heyreddin-zâde İbrahim Efendi Amasya kadısı oldu.
Abaza Paşa‟nın ma„iyyetinde bulunan Amasyalı sipâhilerin bir hayrı olmak üzere gerek Abaza Paşa ve gerek ma„iyyeti olan sekbânlar Amasya‟da oldukca /43/ sâkinâne oturdular. Bir hafta sonra Amasya‟dan kalkub Çorum‟a, buradan Çankırı‟ya gitdiler.
Zi-l-ka‟denin on dördüncü günü Deli Sultân Mustafa‟nın ikinci def‟a hal„i ile yeğeni Dördüncü Sultân Murad Hân Osmanlı tahtına cülûs itdi. Fakat Abaza Paşa‟nın hurûc ve ihtilâli, merkez-i saltânâtı ve ricâl-i devleti fevkalâde telâşa düşürmüşdü.
Zi-l-hiccede Amasya müftisi Dursun-zâde Mehmed Efendi, Konya mollalığına nakl idildiğinden yerine Amasya „ulemâsından Torumtay müderrisi Taceddin Efendi Amasya müftisi ve sultânîye müderrisi oldu.
1033 senesi gurre-i muharreminde saray-ı hümâyûn baltacılarından sipâhilikle ihrâc idilen Hakâleli Musa Beg Sultân Bâyezid evkâfı mütevellîsi olarak Amasya‟ya geldi. Muharremin ikisinde Yörgüç Paşa mütevellîsi Hüseyin Beg‟in ref‟inden otuzuncu bölükde mukayyed sipâhi Himmetoğlu Osman Aga, Yörgüç Paşa mütevellîsi oldu.
Ba„dehû nakîb es-Seyyid Sâfi Mustafa Efendi „azl idilüb evlâd-ı Rufâ‟iyeden Ladikli es-Seyyid eş-Şeyh Ahmed Efendi nakîbü‟l-eşrâf kâ‟im-makâmı ve el-Hâcc Mustafa Aga da ref‟ idilüb Niyazoğlu Ali Çelebi şehir kethüdâsı oldu.
Bu esnâda yeniçeri agası Ladikli Kurd Aga-zâde Bayram Aga vezâretle kubbe-nişîn oldu. Yine gurre-i muharremde Kadı İbrahim Efendi yerine Halkalı-zâde es-Seyyid Mehmed Bahaeddin Efendi Amasya kadısı ve muharremin on ikisinde el-Hâcc Abdî Aga yine evkâf-ı sultânîye mütevellîsi olub /44/ Hakâleli Musa Beg açıkda kaldı.
Rebiü‟l-evvel gurresinde Kadı es-Seyyid Mehmed Bahaeddin Efendi Hakâle ve Ladik‟e gitdiğinden Himmet-zâde el-Hâcc Süleyman Efendi Amasya nâ‟ibi oldu. Çünkü Hakâle‟de medfûn olan es-Seyyid Necmeddin Yahya er-Rufâî evkâfıyla cedd-i a‟lâsı olan Ladik‟de medfûn sahibü‟l-hâl es-Seyyid Ahmed el-Kebirü‟r-Rufâ„i evkâfının tevliyeti evlâd-ı Rufâ‟iye arasında nizâ„ uyandırmışdı.
Fakat Abaza Mehmed Paşa‟nın gitdikçe büyüyen bir cem‟iyyet ve büyüdükçe her tarafa dehşet veren bir kuvvetle Ankara‟ya vusûlü ve Üsküdar‟a müteveccihen hareket ideceği haberi İstanbul‟u fenâ tedhîş itmiş, yeniçerileri ürkütmüş, Sultân Murad‟ı sinirlendirmişdi.
Cümâd el-ûlâda sadr-ı a‟zam ve serdâr-ı ekrem olan Çerkes Mehmed Paşa, mühim bir kuvvet tedârik iderek şa‟bân evâ‟ilinde Abaza Paşa „aleyhine Üsküdar‟dan hareket itdi. Bunu haber alan Abaza Paşa‟nın biraz cür‟eti kırıldı. Türkmenlerden istimdâd itmek üzere Kayseriyye
tarafına hareket ve her tarafdan istimdâd iderek bütün sipâhileri ve avânesini harbe da„vet itdi.
1033 senesi şevvâlinde Amasya begi Genç Osman Beg, da„vet üzerine Amasya kethüdâ-yeri olan el-Hâc Abdunnebi Aga‟yı Amasya mütesellimi nasb iderek ma„iyyetiyle beraber Abaza Paşa ordusuna gidüb iltihâk itdi.
Zi-l-ka‟de evâ‟ilinde serdâr Çerkes Mehmed Paşa‟nın ordusuyla
„âsî Abaza Mehmed Paşa‟nın ordusu, Kayseriyye sahrasında karşılaşdı.
/45/ Yeniçeri agası Bosnalı Hüsrev Aga‟nın kumândâsında bulunan yeniçeriler, pek fedâkârâne harb iderek her iki tarafdan çok insanlar kırıldı.
Lâkin Abaza ordusunda bulunan Tayyar Mehmed Paşa, ma„iyyetinde bulunan kuvve-i „askeriyesini mümkün olduğu kadar muhârebeden esirgiyordu. Bu esnâda bir fırsatını bulub Çerkes Murtaza Paşa ile birlikde serdâr Mehmed Paşa‟nın ordusu iltihâk iderek Abaza ordusuna hücûm itdi.
Tayyar Mehmed Paşa‟nın bu ânî hücûmu Abaza ordusunu târ u mâr itdi. Abaza Paşa kaçub Erzurum‟a can atdı. Abaza‟nın inhizâmı üzerine Sivas eyâleti yine Tayyar Mehmed Paşa‟ya ve Amasya sancâğı da sâbık Musul beglerbegisi Ahmed Paşa‟ya tevcîh idildi.
Ahmed Paşa
Merzifonlu‟dur. “Çayırköylü” dimekle meşhûrdur. Çakırköyü‟nde câmi‟i olan Mirza Beg-zâde Mustafa Beg‟in torunu ve Mehmed Beg‟in oğludur. 1033 senesi zi-l-hiccesinde Amasya mutasarrıfı olub geldi.
Abazalıları tahkîk ve tenkîle me‟mûr oldu.
Tayyar Mehmed Paşa da Abaza Paşa‟yı ta„kib iderek Sivas‟a gidüb eyâleti Abazalardan kurtardı. Abaza‟nın vâlisi olan Seyyid Hân Paşa maktûl oldu.
Kezâlik Abazalı olan Köprü a‟yânından Müe‟ezzinoğlu kardaşı Hasan ve Yanık Kadıoğlu Şeyh Mehmed Agalar ile kırkar, ellişer kadar sekbânlarını /46/ te‟dîb ve tenkîle “mandalar agası iftihârü‟l- emâcid ve„l-ekârim Hasan Aga ile Yeğen kıdvetü‟l-emâsil ve‟l-akrân Mehmed Aga” me‟mûr olmuşdur.
Kurban bayramını müte„âkib Amasya müftisi Taceddin Efendi düçâr-ı „azl olub yerine “Kul-oğlu” dimekle meşhûr Ferruh Efendi Amasya müftisi ve sultânîye müdiri oldu. Taceddin Efendi, Alaca Hamamı mütevellîsi olduğundan tevliyeti uhdesinden ref‟ idilmege kıyâm idilmişdi. Kadı mâni‟ oldu.