ODTÜ Uygulamalı Etik Araştırma Merkezi’nin (UEAM) 2018-2019 Faaliyet Raporu
Kısa Tanıtım ve UEAM’nin 2018’e kadar yaptığı Etkinlikler
İlk olarak Etik Alan Komitesi (EAK) olarak çalışmalarına başlayan, daha sonra ODTÜ Senatosu’nun kararı ve YÖK onayı ile 2002 yılından bu yana merkez olarak çalışmalarını sürdüren Uygulamalı Etik Araştırma Merkezi (UEAM), ODTÜ’de ve toplumda etik farkındalık yaratmak için bazı yapılanmalara öncülük etmiş ve etkinlikler düzenlemiştir.
UEAM’nin özgörevi, örnek uygulamalarını öncelikle ODTÜ'de başlatarak, toplumda etik bilinci geliştirmek ve toplumsal yaşamı ilgilendiren davranış ve kararların etik ilkeler çerçevesinde gerçekleşmesini sağlamak için gerekli duyarlılıkları kazandırmaktır.
Bu amaçla, ODTÜ bünyesindeki öğrencilere ve araştırmacılara yönelik etik eğitimini amaçlayan dersler açmak, eğitim programları düzenlemek, konferanslar ve seminer dizileri düzenlemek, çalışma grupları ve araştırma projeleri ile bilgi birikimini geliştirerek yayılmasını sağlamak, uygulamalı etik konularında ulusal ve uluslararası alanda çalışmalar yapan kişi ve kuruluşlarla ilişki kurmak, işbirliğini geliştirmek, meslek odalarıyla birlikte çalışarak mesleki etik kodları oluşturulmasını sağlamak UEAM’nin öncelikli stratejileri olarak belirlenmiştir.
Türkiye’nin ilk ve tek uygulamalı etik araştırma merkezi olan UEAM öncülüğünde, 2002 yılından başlayarak öncelikle, ODTÜ için etik eğitimin nasıl yapılmasının uygun olacağını belirlemek için, üniversitedeki bölümlerden gelen temsilcilerle oluşturtulan bir Etik Eğitim Komisyonu’nun çalışmaları sonucunda, etik eğitimi için bazı yöntemler belirlenmiştir. Bu kapsamda, öncelikle ODTÜ için bir Onur İlkesi hazırlanmış ve Senato’dan onay alınmıştır. Çeşitli konuları irdelemek için komisyonlar kurulmuş ve yapılan çalışma sonuçlarından hazırlanan belgeler UEAM web sayfasında paydaşlara duyurulmuştur. Bunlar sırasıyla, Bilimsel Yayın, İntihal, Ombudsman Ofisi Yönetmeliği, Fen Bilimleri Enstitüsü için Davranış İlkeleri’dir.
UEAM lisansüstü tez yazımında intihali önlemek için TURNITIN programının kullanılmasına da öncülük etmiştir. Bu yazılım lisans ve lisansüstü ders ödevlerinde ve dönem projelerinde de kullanılmaktadır.
Ayrıca, UEAM bünyesinde İnsan Araştırmaları Etik Kurulu (İAEK) ve Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulu (HDYEK) faaliyet göstermektedir. Bu kurullar ile ilgili bilgiler UEAM web sayfasında yer almaktadır. İAEK
kurumlardan gelen başvuruları da değerlendirmişlerdir. İAEK 2015 yılında 476, 2016 yılında 558 (%17 artış), 2017 yılındaysa 773 (% 39 artış) adet başvuru dosyasını değerlendirmiştir. Başvuru dosyalarındaki artışın genel olarak etik konusunda gittikçe gelişen duyarlılıkla, son dönemdeki hızlı artışınsa yüksek lisans ve doktora tezi çalışmalarından yapılacak yayınlar için de tez çalışmaları öncesinde etik kurul onayı gereğinin doğmasıyla ilgilidir.
İlkokul öğrencileri için etik değer öykü kitapları (6 adet) projesi başarıyla tamamlanmıştır.
Kuruluşundan bu yana her yıl çeşitli seminerler, konferanslar ve atölyeler düzenleyen, farklı kurumlardan gelen konferans davetlerine karşılık vererek ODTÜ’de ve toplumda etik farkındalık yaratmaya çalışan UEAM, ODTÜ Felsefe Bölümü’yle birlikte Türkiye’nin çeşitli kurumlarında uygulamalı etik alanında çalışmalar yapan araştırmacıların ve önde gelen ulusal/uluslar arası etik uzmanlarının konuşmacı olarak davet edildiği 3 Ulusal Uygulamalı Etik Kongresi düzenlemiştir.
I. Ulusal Uygulamalı Etik Kongresi
12, 13 Kasım 2001, ODTÜ KKM (http://www.phil.metu.edu.tr/uekong.htm)
II. Ulusal Uygulamalı Etik Kongresi
18, 19, 20 Ekim 2006, ODTÜ KKM (http://users.metu.edu.tr/etik/)
III. Ulusal Uygulamalı Etik Kongresi,
28, 29, 30 Kasım 2018, ODTÜ KKM (http://etikkongresi.phil.metu.edu.tr)
ODTÜ değerlerinin belirlenmesi amacıyla “ODTÜ Ruhu” başlığıyla bir proje yürütülmüş, öğrenciler, öğretim üyeleri, idari görevliler, emekli ODTÜ mensupları gibi odak gruplarla görüşülerek temel değerlerimiz saptanmıştır.
ODTÜ Ruhu projesinin sonuçları 2017 yılında ODTÜ Değerleri Araştırma Grubu üyeleri tarafından yapılan çalışmalarla gözden geçirilmiş ve bu çalışmalar temel alınarak rektörlüğümüzce hazırlanan ODTÜ 2018- 2022 Stratejik Planı’nın “Temel Değerler” bölümü oluşturulmuştur.
Yakın Dönemdeki Çalışmalarımız ve Hedeflerimiz
Önümüzdeki yıllarda UEAM, ODTÜ bünyesinde ve toplumda etik bilincini yükseltmek üzere mühendislik fakültesi başta olmak üzere üniversitemizin tüm fakülteleriyle daha yakın işbirliği içinde olmayı, ulusal ve uluslararası işbirliğiyle araştırma etiği, inovasyon ve teknoloji etiği gibi güncel konularda araştırma projeleri
gerçekleştirmeyi ve bu çalışmalarla uluslararası alanda uygulamalı etik konusunda etkin bir araştırma merkezi olmayı hedeflemektedir.
2018 yılı itibariyle ulusal ve uluslararası alanda araştırma projeleri gerçekleştirmek üzere çalışmalarını sürdüren UEAM, 2018 yılı içinde uygulamalı etik alanındaki güncel konuları ve geleceğin sorunlarını tartışmak üzere 3. Ulusal Uygulamalı Etik Kongresi’ni düzenlemiştir. Bu kongrenin konu başlıkları şöyledir:
Bilim ve Teknoloji Etiği
Bilişim ve iletişim teknolojileri, robotik, yapay zekâ, askeri teknolojiler gibi alanlardaki gelişmeler ve bunlara yön veren bilimsel çalışmaların etkisiyle ortaya çıkan ve gelecekte ortaya çıkacak etik problemler.
Sorumlu Araştırma ve Yenilik (İnovasyon)
Günümüzde önemi giderek artan ve karmaşıklaşan bilimsel araştırma ve teknoloji geliştirme süreçlerinde dürüstlük (integrity), etik bilincin artırılmasına yönelik eğitimler, toplumun her kesiminin bu süreçlere katılımı, sosyal sorumluluk, sorumlu tasarım, üniversitelerde ve şirketlerde güç ilişkileri gibi konularla birlikte iş etiği, meslek etiği ve araştırma etiği.
Küreselleşme, Kimlik, Kültür
Gerek etkileri gerekse olası çözümleri küresel boyutta olan sürdürülebilir kalkınma, göçmenlik, terör, savaş, toplumsal cinsiyet, ırk, yaş, sınıf, uyruk, engelsiz-bedenlilik, cinsel yönelim ve etnisite tabanlı ayrımcılık ve eşitsizlik gibi konulara ilişkin etik problemler.
Tıp Etiği ve Biyoetik
Tıp Etiği alanında uzun bir geçmişe sahip olmasına karşın güncelliğini yitirmeyen kürtaj ve ötanazi gibi konuların yanı sıra kök hücre, genetik yapı değiştirme, insan geliştirme (human enhancement), gıda üretim teknolojileri gibi alanlardaki gelişmeler sonucu ortaya çıkan yeni etik problemler.
3. Ulusal Uygulamalı Etik Kongresi’nde yaklaşık olarak 50 adet bildiri ve 10’a yakın poster sunumu yapılmıştır. Kongre Bildiriler Kitabı’nın hakemlik ve seçme işlemleri sonlandırılmış, dizgisi yapılmış ve yayınlanma aşamasına gelinmiştir.
Uluslararası İşbirliği Çalışmaları
2018 yılının Ocak ve Şubat aylarında Ufuk 2020 kapsamında araştırma etiği konusu çerçevesinde Avrupa Birliği’nde yürütülen projeler ve proje çağrıları kapsamında etik alanında yapılacak araştırmalarda uluslararası işbirliği olanaklarının geliştirilmesi amacıyla, ilkin Belçika, Brüksel’de düzenlenen Horizon 2020 – Science with and or Society 2018 toplantısına (brokerage event) katılım için (UEAM Yönetim
Kurulu Başkanı Halil Turan adına) kayıt yaptırılmış, bu kayıtta merkezimizin ve çalışma grubumuzun ilgi alanları belirtilmiş, ancak UEAM ile birlikte oluşturulan proje çalışma grubundan sayın Öğr. Üyesi Dr. Arsev Umur Aydınoğlu, ODTÜ Proje Destek Ofisi’nden proje destek uzmanı Asuman Özgür Keysan ve çalışma grubumuza gönüllü olarak katılan Hollanda Rotterdam’da yerleşik ODTÜ (Makine Mühendisliği ve Felsefe Bölümü Yandal) mezunumuz Sinan Şenel’in (M.Sc.) proje çağrıları için ortak arayan gruplara yeterliliklerimizi ve tekliflerimizi içeren belgeleri iletmek konusunda yetkilendirmek yeterli görülmüştür.
Anılan kişilerin değerli katkıları olmuş, gelecekte proje ortaklığı konusunda çalışmalarımızla ve ortaklık teklifimizle ilgilenen kişilerle bağlantılar kurulmuş, Sinan Şenel’in katkılarıyla Avrupa Komisyonu Etik Birimi Direktörü Dr. Isidoros Karatzas’a UEAM ve çalışma grubumuzun tanıtımı yapılmış ve Almanya Bonn’da 5-7 Şubat tarihlerinde düzenlenecek toplantıda UEAM Yönetim Kurulu’nu temsilen Halil Turan ve Sinan Şenel ile buluşması sağlanmıştır. TÜBİTAK Ufuk2020 seyahat desteğine Halil Turan’ın başvurusu kabul edilmiş, PRINTEGER toplantısında Dr. Karatzas ve yine Avrupa Komisyonu Projeler Koordinatörü Roberta Monachello ile Printeger Kongresi’nde görüşülmüş, kendilerine merkezin faaliyetleri hakkında bilgiler verilmiştir.
Bu kongrede ayrıca halen yürütülmekte olan PRINTEGER projesinde (https://printeger.eu) araştırma etiği eğitimiyle ilgili teknik altyapı geliştirmekte olan Hollanda, Nijmegen Üniversitesi çalışma grubuyla temas kurulmuş, çalışmalarının bir deneme uygulamasının da üniversitemizde yapılması konusunda teklif sunulmuştur.
Öte yandan, yine Hollanda’nın 4 Teknik üniversitesinin (Eindhoven University of Technology, Delft University of Technology, University of Twente ve Wageningen University and Research) araştırma etiği çerçevesinde çalışmalar yapmak üzere oluşturdukları 4TU.Ethics grubunun araştırmacı ve eğitmenlerinden Dr. Borghuis, V.A.J., Prof. Dr. Ir. Poel ve Dr. Ir. Ir. Royakkers ile iletişim kurulmuş, işbirliği olanakları değerlendirilmiştir.
Dr. Borghuis’in, 3. Uygulamalı Etik Kongresi’ne 4TU Ethics çalışma grubunda Hollanda üniversitelerinde öğrenim gören öğrencilere verilmekte olan, “Bilimciler ve Mühendisler için Etik Eğitimi Programı”nı tanıtan bir çalıştaya katılımı sağlanmıştır. Dr. Borghuis’in yürüttüğü çalıştaya, başta ODTÜ Fen Bilimleri
Enstitüsü’ne bağlı bölümlerde yüksek lisans ve doktora öğrencilerine verilen “Research Methods/ Ethics”
dersinden sorumlu öğretim üyelerimizin ve diğer enstitülerden ilgili öğretim üyelerimizin katılımı sağlanmıştır.
4TU Ethics Çalışma Grubunun 2019 yılında düzenlediği, “Ethics of Socially Disruptive Technologies Conference” toplantısına Halil Turan ve Sinan Senel “A critical assessment of mediation theories in philosophy of technology” başlıklı bildiriyi sunmuşlardır. (https://ethicsandtechnology.eu/ethics-of-socially- disruptive-technologies-conference-abstracts/#senel)
4TU Ethics Çalışma Grubunun Bilimciler ve Mühendisler için Etik Eğitimi (Ethics Courses for
Engineering Students at Bachelor and Master Level) programının Eindhoven University of Technology, Delft University of Technology, University of Twente ve Wageningen University and Research öğrencilerine çevrimiçi (online) verilmekte olan bilimsel araştırma etiği derslerinin kapsamlı tanıtımı ve uygulamasının üniversitemizde “Research Methods/ Ethics” dersinden sorumlu öğretim üyelerimizin katılımı ile söz konusu dersin Hollandalı eğitmenlerinden Dr. Lambèr Royakkers ile 13-14 Nisan 2020 tarihlerinde iki günlük bir çalıştay için anlaşma sağlanmış ve program oluşturulmuştur. Bu çalıştay için ODTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Halil Kalıpçılar ile görüşülmüş ve Fen Bilimleri Enstitüsü’nün desteği alınmıştır. Çalıştayı yapacak olan Doç. Dr. Lambèr Royakkers halen Eindhoven Teknik Üniversitesi’nde öğretim üyesidir ve Dr.
Ibo van de Poel ile birlikte söz konusu derste kullanılmakta olan Ethics, Technology, and Engineering: An Introduction adlı kitabın yazarlarındandır. Bu çalıştayı düzenlemekteki amacımız, benzer bir uygulamayı ODTÜ’de verilmekte olan “Research Methods/Ethics” dersleri için geliştirerek bilimsel
uygulamalarda Hollanda üniversitelerinin deneyimini ülkemize aktarmaktır. Üniversitemizin öncülük edeceği bu uygulama, ülkemizdeki diğer üniversiteler için de önerilebilecektir.
Öte yandan, Eindhoven Teknik Üniversitesi’yle işbirliği çalışmalarımız geliştirilmeye açık görünmekte, 4TU.Ethics grubu yetkilileri, başta UEAM çalışanları olmak üzere, ODTÜ’den araştırmacıların bilgilerini yukarıda andığımız çalışmaları yerinde uygulamalarla geliştirmeleri için konuk araştırmacı statüsünde davete hazır olduklarını bildirmektedirler.
Değerlendirmeler ve Beklentilerimiz
UEAM’nin özgörevi olarak belirlenmiş bulunan “örnek uygulamalarını öncelikle ODTÜ’de başlatarak, toplumda etik bilinci geliştirmek ve toplumsal yaşamı ilgilendiren davranış ve kararların etik ilkeler çerçevesinde gerçekleşmesini sağlamak için gerekli duyarlılıkları kazandırmak”, gelişen teknolojiler ve araştırma alanlarının yarattığı özel koşullara uygun etik incelemeleri, evrensel nitelikteki araştırma platformlarında derinleştirerek sürdürmeyi gerektirmektedir. Bu konuda özellikle Avrupa Birliği çerçevesindeki gruplarla ilişkilerimizin yaygınlaştırılarak derinleştirilmesi gerekli görülmektedir. Bu araştırma ve geliştirme çalışmaları için bir “uzman kadrosu”na ve bu kadroya atanacak deneyimli bir çalışana gereksinim duyulmaktadır.
UEAM ve İAEK’nın eşgüdüm ve yazışma çalışmaları halen Sosyal Bilimler Enstitüsü’ne ayrılmış ofis grubunda yaklaşık 10m2’lik bir alanda çalışan ve kadrosu merkezimizde olmayan bir idari görevli (Aysel Kösegil) tarafından yürütülmektedir. Bu alan ayrıca gittikçe artan başvuru dosyalarının arşivlenmesi için kullanılmaktadır. HDYEK çalışmalarını daha etkin olarak yürütmek ve raporlama süreçlerini hızlandırmak için kendi belgeleme ve sekreterlik hizmetlerini yürütmek üzere ayrı bir yapılanmayı uygun bulmuştur.
Uygun salon bulunmadığından UEAM kurul toplantıları ODTÜ Felsefe Bölümü’ne ayrılmış odalarda yapılabilmektedir. UEAM’nin belirli bir bütçesi ve kadrosu yoktur.
Yukarıda sözünü ettiğimiz çalışmalar UEAM’nin 17 yıllık geçmişini, üniversitemizdeki ve ülkemizdeki öncülük görevini yerine getirmiş olduğuna ilişkin kanıtlar sunmaktadır. Önümüzdeki yıllarda daha verimli çalışmalar yapmak, uluslararası alandaki yeni yaklaşımları izlemek ve bu çerçevedeki çalışmalara etkin bir biçimde katılmak için üniversite yönetimimizin desteğini bekliyoruz.
Öncelikli gereksinimlerimiz çalışmalarımızı verimli ve etkin bir biçimde sürdürebilmek için kadromuzu oluşturmaktır. UEAM’min çalışmaları için yazışma, belgeleme gibi gittikçe artan iş yükü sekreterlik hizmetinin önemini artırmakta, ayrıca iş geliştirme çalışmaları için uzman ve araştırmacı istihdamı gerekli görülmektedir.
Merkezimizin belgeleme ve toplantı amacıyla kullanılabilecek bir çalışma alanına kavuşması verimimizi artıracaktır. İnşaatı sürmekte olan Araştırma Merkezleri Binası’nda merkezimize yer ayrılması konusunda talebimiz olmuştur. Bu talebimize yanıt alınamamıştır. Üniversitemiz Yönetiminden dileğimiz, UEAM ve gerektiğinde bağlı kurullar olan İAEK ile HDYEK toplantıları ve arşivleme çalışmaları için Araştırma Merkezleri Binası’nda yaklaşık 50 metrekarelik kapalı bir alanın ayrılmasıdır.
UEAM için öncelikle kongre ve seminerimiz için hizmet alımı, uzman konuşmacı daveti ile ulusal ve uluslararası toplantılara katılım için kullanılabilecek bir bütçe oluşturulması planlama ve geliştirme çalışmalarımızın desteklenmesi açısından çok yararlı olacaktır.
Saygılarımla,
Prof. Dr. Halil Turan UEAM Müdürü
Felsefe Bölümü Başkanı
