Yaşam
Dönemleri ve Uyum Sorunları
Editör: Firdevs SAVİ ÇAKAR
6. Baskı
Editör: Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR
YAŞAM DÖNEMLERİ VE UYUM SORUNLARI ISBN 978-605-318-956-5
DOI 10.14527/9786053189565 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2020, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Temmuz 2017, Ankara 6. Baskı: Mart 2020, Ankara Yayın-Proje: Şehriban Türlüdür Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım
Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.
Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 26062
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40
ÖN SÖZ
“Yaşam” sürekli uyum sağlamayı gerektiren bir dizi değişimlerin yaşandığı ve her dönemde önceki uyum becerilerine yenilerinin eklenerek devam ettiği bir süreçtir. Bu süreç anne karnında başlayıp ölüme kadar geçen zaman aralığında yaşanan olumlu ya da olumsuz tüm deneyimlerin biyolojik yapı ile bütünleşmesi ve anlamlı hale getirilmesidir. Uyum gelişim sürecinin önemli bir parçası olarak kabul edilmekte olup, insan uyumunu etkileyen çok sayıda faktör ile bu faktörlerin birbiriyle etkileşiminden söz edilmektedir.
“Yaşam Dönemleri Ve Uyum Sorunları” kavramı her dönemde yaşanan te- mel değişimlere ve bu dönemlere özgü uyum ve duygusal/davranışsal sorunlara odaklanırken, her dönemin önceki dönemin kazanımlarını da içeren ve sonra- ki dönemin kazanımları açısından yeterlilik kazanmanın önemine dayalı yaşam boyu gelişim ve uyumun önemini vurgulamaktadır. Bu nedenle bu kitapta önce- likle her dönemde yaşanan değişimlerle uyum arasındaki ilişki açıklanırken, bu çerçevede uyum sürecini etkileyen faktörler, döneme özgü yaşanan sorunlar ve çözüm önerileri, önleme ve müdahaleye dönük bilgiler yer almaktadır.
Kitabın içeriği her şeyden önce “Yaşam Dönemleri Ve Uyum Sorunları”
ders kitabının bulunmaması nedeniyle bölüm yazarlarınca bu ders verilirken en çok ihtiyaç duyulan konulara yönelik paylaşımlardan yola çıkılarak oluşturulmuş- tur. Ancak yazım sürecinde insan gelişiminin ve uyumunun çok boyutlu yapısı nedeniyle oldukça kapsamlı bir konu akışı ortaya çıkmış olmasına rağmen burada tüm konulara yer vermek mümkün olmamıştır. Öncelikle gelişim dönemlerine özgü temel özellikler ile her dönemin kendine özgü sorunlarına odaklanılmış ve uyum süreci anlatılmaya çalışılmıştır.
Kitabımız öncelikle Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanında öğrenim gören öğrenciler olmak üzere, alanda çalışan psikolojik danışmanlar ve diğer ruh sağlığı alanı öğrencileri ve çalışanlarına yönelik olarak hazırlanmıştır. Ayrıca yaşam boyu gelişim sürecinde yaşanan problemlere odaklanılması nedeniyle diğer alanlarda çalışan yetişkin bireylerin kendi dönemlerine ilişkin ihtiyaç duydukları bilgi ve sorunlarını tanımaya dönük olarak yararlanabilecekleri, ebeveynlerin çocukları- nın sorunlarına ilişkin farkındalık kazanabilecekleri ve araştırmacılara da kaynak oluşturacağı düşünülmektedir.
Uyum sürecinin gelişimin erken dönemlerinden itibaren başlayan ve her dö- nemde ihtiyaç duyulan farklı yeterliklerin kazanılmasını gerektiren yapısı nede- niyle, her dönemin sorunlarının tanımlanması ve uygun şekilde çözümlenmesi için gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu doğrultuda aileler ve okullar erken çocukluktan itibaren çok önemli bir rol üstlenmektedir. Okul Psikolojik Da-
iv Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
nışmanlarının bu konuda oldukça büyük bir rolü bulunmaktadır. Uyum ve dav- ranış sorunlarının tanımlanması, önlenmesi ve müdahale çalışmaları Okul PDR Hizmetlerinin en temel uygulamaları arasında yer almaktadır. Bu doğrultuda aday Psikolojik Danışmanların uyum ve davranış sorunları ile başa çıkma konusunda yetkinleştirilmesi oldukça önemlidir. Bu kitap en önce bu amaca dönük olup psi- kolojik danışmaların kendi uyum süreçlerini ve sorunlarını anlamalarına da katkı sağlayabilecektir.
Bu kitabın ortaya çıkmasında öğrencilerimizin ihtiyaçları ve beklentileri et- kili olsa da, tüm bölüm yazarı arkadaşlarım ve benim için asıl motivasyon kayna- ğımız PDR alanında iyi yetişmemizde, bu alana duyduğumuz sevgi ve bağlılığın oluşmasında sonsuz katkı ve emekleri bulunan çok değerli hocalarımızdır. Bize kattıklarınız, yolumuzu açtığınız ve her zaman verdiğiniz desteğiniz için çok te- şekkürler.
Ve bir teşekkürde “çocuklara”, tüm çocuklara ve bizim çocuklarımıza, bize ilham verdikleri ve bizim çabalarımızı değerli kıldıkları için sonsuz teşekkürler.
Sevgilerimle.
Editör Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR Mart 2020, Burdur
BÖLÜMLER VE YAZARLARI
Editör: Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR
1. Bölüm: Ruh Sağlığına Genel Bakış, Uyum ve Uyumsuzluk Prof. Dr. Fatma Ebru İKİZ
Dokuz Eylül Üniversitesi
2. Bölüm: İnsan Gelişimini Açıklayan Kuramlar Dr. Öğr. Üyesi Zöhre KAYA
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
3. Bölüm: Uyum ve Davranış Problemlerinin Doğasını Anlamak Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR
Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
4. Bölüm: 0-6 Yaş Bebeklik ve Erken Çocukluk Dönemi Uyum ve Davranış Problemleri
Dr. Öğr. Üyesi Seda DONAT BACIOĞLU Trakya Üniversitesi
5. Bölüm: İlkokul Döneminde Uyum ve Davranış Problemleri Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR
Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
6. Bölüm: Ergenlerde Kendine Zarar Verme Davranışı ve İntihar Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR
Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
7. Bölüm: Ergenlik Dönemi Riskli Davranışları Önleme ve Müdahale Dr. Öğr. Üyesi Serap ÖZDEMİR
Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
8. Bölüm: Üniversite Dönemi Gençliği ve Uyum Problemleri Dr. Öğr. Üyesi Esra ASICI
Kilis 7 Aralık Üniversitesi
vi Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
9. Bölüm: Genç Yetişkinlik Dönemi ve Uyum Problemleri Psik. Dan. Dr. Öykü ÖZÜ
10. Bölüm: Orta Yetişkinlik Döneminde Uyum ve Psikopatoloji Uzm. Psik. Dan. Hakan ACAR
Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KILINÇ Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
11. Bölüm: Orta Yetişkinlikte Stres, Başa Çıkma ve Psikolojik Sağlamlık Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR
Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Doç. Dr. Arzu TAŞDELEN KARÇKAY Akdeniz Üniversitesi
Öğr. Gör. Seval APAYDIN Akdeniz Üniversitesi
12. Bölüm: Yaşlılık Dönemi ve Uyum Problemleri Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
İÇİNDEKİLER
Ön Söz ... iii
Bölüm ve Yazarları ...v
1. BÖLÜM RUH SAĞLIĞINA GENEL BAKIŞ, UYUM VE UYUMSUZLUK Giriş ...1
Akıl ve Ruh Sağlığı ...1
Normallik ve Anormallik Kriterleri ...2
Sağlıklı Gelişimi Anlama ...6
Uyum...8
Sosyalleşme ...9
Sosyal Uyum ...10
Uyumu Etkileyen Faktörler ...11
Aile ...11
Akran Grupları ...12
Toplumsal Çevre ...12
Eğitim ...12
Kitle İletişim Araçları ...13
Hedonik Adaptasyon ...15
Benlik ile İlişkili Kavramlar ...15
Benlik Kavramı ve Benlik Saygısı ...15
Psikolojik ve Öznel İyi Oluş ...16
Mutluluk ...17
Yaşam Doyumu ...18
Öz-Yeterlik ...18
Öz-Duyarlık ...19
Affetme ...20
Sosyal Destek ...21
Özet ...22
Kaynakça...23
viii Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
2. BÖLÜM
İNSAN GELİŞİMİNİ AÇIKLAYAN KURAMLAR
Giriş ...27
Bilişsel Gelişimi Açıklayan Kuramlar ...27
Jean Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ...28
Bilişsel Gelişim ile İlgili Temel Kavramlar ...28
Bilişsel Gelişim Dönemleri ...31
Vygotsky’nin Sosyo-Kültürel Bilişsel Kuramı ...34
Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı ...36
Kişilik Gelişimini Açıklayan Kuramlar ...37
Psikodinamik Yaklaşım ve Freud ...37
Topografik Kişilik Kuramı ...38
Yapısal Kişilik Kuramı ...38
Psikoseksüel Kişilik Gelişimi ...40
Erik Erikson’un Psikosoyal Gelişim Kuramı ...43
Kişiliğe İlişkin Davranışçı Kuramlar ...46
Kişiliğe İlişkin Hümanist Kuramlar ...47
Carl Rogers’ın Birey Merkezli Teorisi ...47
Maslow’un Kendini Gerçekleştirme Teorisi ...47
Kişiliğe İlişkin Biyolojik Kuramlar ...48
Bağlanmayı Açıklayan Kuramlar ...48
Cinsel Gelişimi Açıklayan Kuramlar ...53
Psikanalitik (Psikoseksüel) Kuram...54
Sosyal Bilişsel Kuram ...56
Bilişsel Kuram ...57
Ahlak Gelişimini Açıklayan Kuramlar ...57
Jean Piaget’nin Ahlaki Gelişim Kuramı ...58
Lawrence Kohlberg’in Ahlak Gelişim Kuramı ...59
Dil Gelişimini Açıklayan Kuramlar ...62
Davranışçı Kuram ...62
Biyolojik (Psikolinguistik) Kuram ...63
Etkileşimci Kuram ...64
Sosyal Zihinsel Kuram ...64
Bilişsel Kuram ...64
Özet ...65
Kaynakça...67
ix İçindekiler
3. BÖLÜM
UYUM VE DAVRANIŞ PROBLEMLERİNİN DOĞASINI ANLAMAK
Giriş ...71
Çocukluk Dönemi Gelişim Özellikleri ...72
Çocuklarda Kişilik ve Benlik Gelişimi ...72
7-12 Yaş Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim Özellikleri ...76
Çocuklarda Uyum Süreci ve Okulun Etkisi ...76
Çocuklarda Normal Gelişim ve Psikopatoloji İşaretleri ...77
Uyum ve Davranış Problemlerinin Doğası ...79
Uyum ve Davranış Problemlerinin Nedenleri ...79
Genetik İncinebilirlik Kavramı ...81
Mizaç Faktörü ...81
Koruyucu ve Risk Faktörleri ...82
Koruyucu Faktörler ...83
Risk Faktörleri ...84
Risk Faktörü Olarak “Erken Dönemde Yoksunluk” Kavramı ...84
İstismar ve İhmalin Uyum ve Davranış Sorunlarındaki Rolü ...86
Çocuklarda Kayıp, Ölüm ve Yas Süreci ...91
Çocuklarda Yasla Başa Çıkmaya Yönelik Öneriler ...94
Okul Çağındaki Çocuklarda Akademik Başarısızlık ...95
Çocuklarda Özgüven Sorunu ...98
Çocuklarda Uyum ve Davranış Sorunlarının Değerlendirilmesi ...102
Çocukluk Çağı Uyum Sorunlarının Sıklığı ...102
Uyum ve Davranış Sorunlarında Önleyici Rehberlik ve Psikolojik Danışma ...107
Uyum ve Davranış Problemlerinin Önlenmesinde Okulların Rolü ...108
Okul Temelli Önleyici Rehberlik ve Psikolojik Danışma Çalışmaları Kapsamında Yapılması Önerilen Bazı Önleyici Çalışmalar ...108
Öğrencilere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar ...108
Öğretmenlere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar ...109
Ailelere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar ...110
Özet ...111
Kaynakça...112
x Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
4. BÖLÜM
0-6 YAŞ BEBEKLİK VE ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ UYUM VE DAVRANIŞ PROBLEMLERİ
Giriş ...117
Bebeklik Dönemi Gelişim Özellikleri ...117
Bebeklik Döneminde Sık Yaşanan Uyum ve Davranış Problemlerinin Nedenleri..120
Genetik Faktörler ...120
Çevresel/Psikososyal Faktörler ...121
Bebeklik Döneminde Görülen Uyum ve Davranış Sorunları ...122
İnfantil Kolik ...122
Bebeklik Depresyonu ...123
Ayrılma Anksiyetesi Bozukluğu ...123
Tepkisel Bağlanma Bozukluğu ...124
Uyku Sorunları ...125
Beslenme Bozuklukları ...126
Erken Çocukluk Dönemi Gelişim Özellikleri ...127
Erken Çocuklukta Sık Yaşanan Uyum ve Davranış Problemleri ...130
Davranış Bozuklukları ...131
Öfke Nöbetleri ...131
Saldırganlık ...133
Utangaçlık-Çekingenlik ...134
Duygusal Bozukluklar ...136
Korkular ...136
Kardeş Kıskançlığı...139
Alışkanlık Bozuklukları ...142
Parmak Emme ...142
Tırnak Yeme ...143
Pika Sendromu (Yabancı Madde Yeme Alışkanlığı) ...144
Saç Koparma (Trikotillomani) ...145
Çocukluk Çağı Mastürbasyonu ...146
Beslenme ve Yeme Sorunları ...149
Gelişimsel Bozukluklar ...151
Uyku Bozuklukları ...154
Çocuklarda Duygu Düzenleme ...156
Özet ...157
Kaynakça...159
xi İçindekiler
5. BÖLÜM
İLKOKUL DÖNEMİNDE UYUM VE DAVRANIŞ PROBLEMLERİ
Giriş ...165
Uyum ve Davranış Problemlerinin Sınıflandırılması ...165
Ayrılık Kaygısı / Ayrılık Anksiyetesi ...166
Nedenleri ...167
Tedavisi ...169
Konuşma Bozuklukları ...171
Kekemelik ...172
Nedenleri ...174
Tedavisi ...176
Kekemeliğin Tedavi Stratejileri ...176
Seçici Konuşma Bozukluğu (Mutizm) ...177
Nedenleri ...177
Tedavisi ...178
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ...178
Nedenleri ...182
DEHB Tedavisi ...183
DEHB Tedavi Süreci ...184
Çalma ...187
Nedenleri ...188
Kuramsal Bakış Açılarına Göre Çalma ...189
Tedavi Stratejileri ...190
Yalan Söyleme ...193
Çocuklarda Yalan Söylemeyi Önleme ve Müdahale Stratejileri ...194
Enürezis-İdrar Kaçırma ...195
Nedenleri ...197
Tedavisi ...198
Enkoprezis- Kaka Kaçırma ...199
Yaygınlığı ...200
Nedenleri ...200
Tedavi Stratejileri ...201
Tik Bozuklukları ...202
Tik Bozukluğunun Sınıflandırılması ...202
Tourette Sendromu (TS) ...203
Yaygınlığı ...203
Nedenleri ...204
xii Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
Tedavi Stratejileri ...204
Tırnak Yeme ...205
Nedenleri ...205
Önleme ve Müdahale Stratejileri ...206
Saldırganlık ...207
Nedenleri ...211
Saldırganlıkta Önleme ve Müdahale Stratejileri ...215
Özet ...218
Kaynakça...219
6. BÖLÜM ERGENLERDE KENDİNE ZARAR VERME DAVRANIŞI VE İNTİHAR Giriş ...226
Kendine Zarar Verme Davranışı ...226
Kendine Zarar Verme Davranışının Belirlenmesi ...226
Kendine Zarar Verme Davranışının Ölçütleri ...227
Kendine Zarar Verme Davranışının Türleri ...227
Kendine Zarar Verme Davranışının Nedenleri ...228
Kendine Zarar Vermeyi Önleme ve Müdahale Stratejileri ...233
Okullarda Kendine Zarar Vermeyi Önleme ve Müdahale Stratejileri ...234
İntihar, Önleme ve Müdahale Stratejileri ...237
Yaygınlığı ...239
İntihar ile İlgili Yaygın Mitler-Yanlışlar ...240
İntiharı Açıklayan Modeller ...241
İntiharın Nedenleri ...243
Ergenlerde İntihar Riskinin Değerlendirilmesi ...246
İntiharda Erken Uyarı İşaretleri Olarak Kabul Edilebilecek Belirtiler ...247
İntiharı Önleme ve Müdahale Stratejileri ...248
İntiharı Önleme İlkeleri ...248
İntiharı Önleme Düzeyleri ...249
İntiharda Temel-Birincil Önleme ...249
İntiharda İkincil Önleme ...250
İntiharda Üçüncül Önleme ...251
İntiharın Tedavisinde Bilişsel Davranışçı Terapiler (BDT) ...254
Özet ...256
Kaynakça...257
xiii İçindekiler
7. BÖLÜM
ERGENLİK DÖNEMİ RİSKLİ DAVRANIŞLARI ÖNLEME VE MÜDAHALE
Giriş ...264
Ergenlerde Riskli Davranışlar ...264
Ergenlerde Riskli Davranışları Açıklayan Kuramlar ...264
Ergenlerde Sık Yaşanan Riskli Davranışlar ...267
Riskli Cinsel Davranışlar ...267
Riskli Cinsel Davranışlara Yol Açan Risk Faktörleri ...268
Ergen Riskli Cinsel Davranışlarına Karşı Koruyucu Faktörler ...270
Riskli Cinsel Davranışları Önleme ve Müdahale Stratejileri ...270
Okullarda Zorbalık ve Çeteleşme ...271
Zorbalık ve Çeteleşmeye Yol Açan Risk Faktörleri ...273
Okullarda Zorbalık ve Çeteleşmenin Doğurabileceği Olumsuz Sonuçlar ...274
Zorbalık ve Çeteleşmeyi Önleme ve Müdahale Stratejileri ...274
Okul Terki ...275
Okul Terkine İlişkin Risk Faktörleri ...276
Okul Terkinin Doğurabileceği Olumsuz Sonuçlar ...277
Okul Terkini Önleme ve Müdahale Stratejileri ...277
Evden Kaçma ...279
Evden Kaçmayı Önleme ve Müdahale Stratejileri ...281
Özet ...282
Kaynakça...283
8. BÖLÜM ÜNİVERSİTE DÖNEMİ GENÇLİĞİ VE UYUM PROBLEMLERİ Giriş ...289
Üniversite Dönemi Gelişim Özellikleri ...289
Ebeveynlerden Özerkleşme ...289
Cinsiyet-Rol Kimliği ...291
İçselleştirilmiş Ahlak ...293
Meslek Seçimi ...293
Üniversite Öğrencilerinin Problem Alanları ...295
Üniversite Döneminde Sık Yaşanan Psikolojik Belirtiler ...296
Kaygı Bozuklukları ...297
xiv Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
Depresyon ...299
Madde Kullanımı ...300
İnternet Bağımlılığı ...301
Yeme ve Beden Algı Bozuklukları ...303
Romantik İlişkiler ...304
Cinsel Yaşam ve Cinsel Bilgi Düzeyi ...305
Akademik Başarı/Başarısızlık ...306
Özet ...309
Kaynakça...311
9. BÖLÜM GENÇ YETİŞKİNLİK DÖNEMİ VE UYUM PROBLEMLERİ Giriş ...321
Genç Yetişkinlik Dönemi Özelliklerine Genel Bir Bakış ...321
Bu Dönem Bir Kimlik Arayışı Dönemidir ...322
Bu Dönem Bir Değişkenlik Dönemidir ...323
Bu Dönem Ergenlik ile Yetişkinlik Arasında Bir Geçiş Dönemidir ...323
Bu Dönem Bir Kendine Odaklanma Dönemidir ...323
Bu Dönem Bir Olanaklar Dönemidir ...323
Genç Yetişkinlik Dönemi Uyum Problemlerini Etkileyen Faktörler ...324
Biyolojik Süreçler ...324
Mizaç ...325
Psiko-Sosyal Gelişim Krizleri ile İlgili Faktörler ...325
Genç Yetişkinlikte Temel Gelişimsel Görevler ile İlgili Faktörler ...326
Özsaygı ve Öz-Yeterlik ile İlgili Faktörler ...327
Sosyal Destek ile İlgili Faktörler ...328
Toplumsal Etkilerle İlgili Faktörler ...329
Genç Yetişkinlik Döneminde Yaşanan Problem Alanları ve Müdahale Yaklaşımları ...329
Üniversite Yaşamındaki Genç Yetişkinler ...329
Evlenme ...332
Boşanma ...333
Yakın İlişkiler ...335
Kariyer ve İş ...337
Stres Yaşantıları ve Post Travmatik Stres Bozukluğu ...339
xv İçindekiler
Nikotin ve Alkol Tüketimi ...341
Genç Yetişkinlerde Ruh Sağlığı ...342
Genç Yetişkinlerde Yalnızlık ...343
Genç Yetişkinlerde Özyeterlik ve Yaşam Doyumu ...345
Bölümün Girişinde Yer Alan Vakanın Psikolojik Danışma Süreci ...347
Özet ...348
Kaynakça...349
10. BÖLÜM ORTA YETİŞKİNLİK DÖNEMİNDE UYUM VE PSİKOPATOLOJİ Giriş ...354
Orta Yetişkinlik Dönemindeki Değişimler ve Uyum Süreci ...354
Fiziksel Değişimler ...355
Zihinsel Değişimler ...357
Psikososyal Değişimler ...360
Psikolojik Değişimler ...360
Sosyal Değişimler ...360
Kişilik Gelişimi ...362
Orta Yetişkinlik Dönemini Ele Alan Kuramlar ...363
Bühler’in İnsan Yaşamının Akışı Kuramı ...364
Erikson’un Psikososyal Değişim Kuramı ...364
Levinson’un Bireysel Yaşam Yapısı Kuramı ...365
Yaşam Akışı ...365
Yaşam Döngüsü ...366
Yaşam Yapısı...366
Yetişkin Gelişimi ...367
Orta Yaş Krizi...368
Orta Yetişkinlikte Ruh Sağlığı ve Bazı Psikopatolojik Sorunlar ...369
Yetişkinlerde Madde Kullanımı ...369
Depresyon ...371
Tedavisi ...373
Kaygı Bozuklukları ...373
Yaygın Anksiyete Bozukluğu ...374
Nedenleri ...375
Tedavisi ...376
xvi Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
Obsesif Kompulsif Bozukluklar ...377
Nedenleri ...379
Tedavisi ...380
Özet ...381
Kaynakça...382
11. BÖLÜM ORTA YETİŞKİNLİKTE STRES, BAŞA ÇIKMA VE PSİKOLOJİK SAĞLAMLIK Giriş ...388
Orta Yetişkinlik Döneminde Stres ve Başa Çıkma ...388
Stres Kavramı ...388
Strese Karşı Verilen Tepkiler ...389
Stresle Başa Çıkma ...390
Başa Çıkma Stratejileri ...391
Stresle Başa Çıkmada Kullanılan Sağlıksız Stratejiler ...392
Stresle Başa Çıkmada Kullanılan Sağlıklı Stratejiler ...393
Orta Yetişkinlik Dönemi Stres Kaynakları ve Başa Çıkma ...395
Yaşlı Ebeveynler ve Bakımı ...396
Orta Yetişkinlikte Boşanma ve Yalnız Yetişkinler ...397
Orta Yetişkinlikte Yas ve Baş Etme ...400
Ebeveyn Kaybı ile Baş Etme...401
Eş Kaybı ile Baş Etme ...403
Yetişkinlikte Psikolojik Travmalar ve Psikolojik Sağlamlık ...404
Psikolojik Sağlamlığı Etkileyen Faktörler ...407
Psikolojik Sağlamlığa Giden Yolda Önemli Alt Bileşenler ...408
Yetişkinlerin Psikolojik Sağlamlığını Artırmak ...408
Yetişkinlerle Yas Danışmanlığı ...410
Psikolojik Yardım Verenlerin İyilik Halini Artıran ve Olumsuz Tepkilerle Başa Çıkmasına Yardımcı Faktörler...412
Özet ...412
Kaynakça...414
xvii İçindekiler
12. BÖLÜM
YAŞLILIK DÖNEMİ VE UYUM PROBLEMLERİ
Giriş ...420
Yaşlanma ve Yaşlılığın Boyutları ...420
Yaşlanmayı Açıklayan Kuramlar ...422
Yaşlılık Dönemi Psikososyal Değişimleri ve Sorunları ...425
Yaş Ayrımcılığı ...426
Benlik Saygısında Azalma ...426
Yaşlılıkta Değişen Rollere Uyum Sorunu ...427
Yaşlılıkta Sosyal Destek ...428
Yaşlılarda Sık Görülen Sağlık Sorunları ...430
Yaşlılarda Ruhsal ve Duygusal Durum ...430
Yaşlılık Döneminde Sık Yaşanan Ruhsal Bozukluklar ...432
Depresyon ...432
Yaygın Kaygı Bozukluğu ...433
Deliryum ...433
Demans ...434
Alzheimer ...434
Demansın Tedavisinde Davranış Terapisi ...436
Demansın Tedavi Prensipleri ...437
Yaşlılara Yönelik Kötü Muamele, Suç ve Kurban Olma Korkusu ...437
Yaşlıların Artan Sağlık Hizmetleri İhtiyaçları ...438
Yaşlılık, Ölüm ve Yas Süreci ...439
Normal Kabul Edilen Yas Tepkileri ...440
Yas Danışmanlığı ...441
Eşini Kaybeden Yaşlılar ...442
Yaşlılık ve İntihar ...443
Yaşlılara Yönelik Ruh Sağlığı Hizmetleri ...444
Yaşlılarla Psikolojik Danışma ...445
Özet ...449
Kaynakça...451
Yazarlar Hakkında ...455
ŞEKİLLER LİSTESİ
3. BÖLÜM
Şekil 1. ...74
Şekil 2. ...86
Şekil 3. ...99
Şekil 4. ...101
Şekil 5. Çocuklar Neden Sorunları İçin Yardım İsteyemezler? ...104
5. BÖLÜM Şekil 1 ...174
Şekil 2. ...183
6. BÖLÜM Şekil 1. ...244
8. BÖLÜM Şekil 1. Meslek Seçimini Etkileyen Faktörler ...294
11. BÖLÜM Şekil 1. ...388
Şekil 2. Lazarus ve Folkman’ın (1984) Birincil ve İkincil Değerlendirme Süreçleri...389
TABLOLAR LİSTESİ
3. BÖLÜM Tablo 1. İlkokul Çağındaki Çocuklarda Normal Gelişim, Psikopatoloji İşaretleri ve Nedenleri ...77Tablo 2. Uyum ve Davranış Sorunlarının Nedenlerini Genel Olarak Üç Grupta Toplamak Mümkündür...80
Tablo 3. Çocukların Uyumunda Etkili Olan Koruyucu Faktörler ...83
Tablo 4. Akademik Başarısızlığın Nedenleri ...96
Tablo 5. Çocuklarda Uyumsuz Davranışları Değiştirme Süreci ...106
5. BÖLÜM Tablo 1. Çocuklarda Uyum ve Davranış Problemleri ...165
Tablo 2. Ayrılık Kaygısı Bozukluğu Tanı Ölçütleri ...167
Tablo 3. Çocuklarda Ayrılık Anksiyetesi Tedavi İlkeleri ...169
Tablo 4. Konuşma Bozukluğu Belirtileri ...171
Tablo 5. Kekemelik Tanı Ölçütleri –DSM 5 ...172
xix Tablolar Listesi
Tablo 6. Mutizm Kriterleri- DSM 5 ...177
Tablo 7. DEHB Tanı Kriterleri- DSM 5 ...179
Tablo 8. DEHB’unda Psikososyal Müdahalelerin Amacı ...185
Tablo 9. DEHB Müdahale Yaklaşımları ...187
Tablo 10. Kleptomani Kriterleri- DSM-5 ...190
Tablo 11. Çocukların Çalma Nedenleri ...192
Tablo 12. Çocuklar Neden Yalan Söyler? ...194
Tablo 13. Yalan Söyleyen Çocukla Görüşme Planı ...195
Tablo 13. Enürezis Tanı Kriterleri- DSM 5 ...196
Tablo 14. Enürezis ve 15 Sayısı İlişkisi ...196
Tablo 15. Enkoprezis Tanı Ölçütleri -DSM 5 ...200
Tablo 16. Tik Bozukluklarının Türleri ...202
Tablo 17. Tourette Sendromu (TS) ...203
Tablo 18. Tırnak Yeme ile İlişkili Faktörler ...206
Tablo 19. Saldırganlık ve Öfkenin Önlenmesine İlişkin Bazı Uygulama Örnekleri ...216
6. BÖLÜM Tablo 2. Okullarda Kendine Zarar Verme Davranışını Önleme İlkeleri ...236
7. BÖLÜM Tablo 1. Ergen Riskli Cinsel Davranışlarını Etkileyen Faktörler ile Ergen Riskli Davranışları Arasındaki İlişkiler ...269
10. BÖLÜM Tablo 1. Levinson’a Göre Gelişim Görevleri ...367
Tablo 2. DSM-5 Anksiyete Bozukluk Tanıları ...373
Tablo 3. Sıklıkla Yaşanan Obsesyon Türleri ...377
Tablo 4. Sıklıkla Yaşanan Kompulsiyon Tipleri ...378
GİRİŞ
Gelişim ve uyum yaşam boyu birbirini karşılıklı etkileyen iki temel süreçtir.
Yaşam tüm alanlarda tam fonksiyonda olma, ruhsal ihtiyaçlarını yeterince karşıla- ma, ruh sağlığını koruma ve geliştirme, uyumu artırma ve genel sağlığını koruma- ya dönük sürekli değişen dinamik bir süreçtir.
AKIL VE RUH SAĞLIĞI
İnsan biyo-psiko-sosyal bir varlıktır. İnsanın normal ve anormal davranışla- rıyla sağlıklı ve sağlıksız olmasının açıklanabilmesinde kullanılan “ruhsal” kav- ramının; insanın biliş, duygulanım ve eylem yetilerinin tümünü içerdiği ileri sürülmektedir.1 Ruh ve zihin kavramlarının bedenin işlevleriyle bütün olduğu, dolayısıyla “ruh” kavramı ile beynin duygu, düşünce, davranışlarla ilgili işlevleri- nin tanımlandığı kabul görmektedir. Bu nedenle “akıl ve ruh sağlığı” terimi, hem düşünme hem hissetme hem de davranma açısından insanın sağlıklılık durumu- nu daha iyi kapsamaktadır. Zihinsel işlevlerin başarılı işlev görmesi sonucunda oluşan akıl ve ruh sağlığı hali, bireyin üretken aktiviteler içinde yer alması, diğer insanlarla ve kendisiyle ödüllendirici ilişkiler kurması, beklenmedik, ters veya sü- regiden olumsuz durumlar karşısında başa çıkabilme, uyum sağlayabilme, değiş- me yeteneği ile ilişkili görülmektedir. Bizim kendimize, yaşamımıza, yaşamımızda var olan insanlara nasıl baktığımız, tercihlerimiz, tercihlerimizi nasıl değerlendir- diğimiz, seçimlerimizi nasıl yaptığımız, stresi nasıl ele aldığımız, başkalarıyla nasıl ilişki kurduğumuz, verdiğimiz kararlar akıl ve ruh sağlığımız belirtileridir.2
Herkes kendisi için en iyi, en uygun denge içinde kalma eğilimi gösterir1, bu dengeyi sağlamak ve sürdürebilmek için hem doğuştan gelen (genetik-biyolojik)
1. BÖLÜM
RUH SAĞLIĞINA GENEL BAKIŞ, UYUM VE UYUMSUZLUK
Prof. Dr. Fatma Ebru İKİZ Dokuz Eylül Üniversitesi
hem de sonradan kazanılan (psikolojik ve sosyal) uyum düzenekleri bulunmalıdır.
Organizmanın dengesini bozan herhangi bir etmen zorlanma yaratır, strese sebep olur. Zorlanma (stres), organizmanın zihinsel işlevlerine ve kişinin bütünlüğüne olumsuz etki yaratan bir durumdur. Ancak bu etmenin kişi için anlamı, şiddeti ve süresine bağlı olarak kişi bundan etkilenir. Stresin niceliği ve niteliği karşısın- da organizmanın dengesini koruyabilmesi, dayanabilme yetilerinin tümü de stres tolansı1 olup bireyin zorlanmaya dayanma gücünü yansıtır. Stresin etkenleri kişi- nin dayanıklılığını zayıflattığında, kişinin bunlara karşı savunmaları ve baş etme yetileri yetersiz kalır. Diğer bir deyişle kişi, uyum dengesini yitirmiştir. Bütünlük sarsıldığında yetersiz, yersiz, aşırı veya uygunsuz savunmalar ortaya çıkar. Uyum ve denge sağlanabilmesi için bu aşırı savunmalara başvurulması durumu, akıl ve ruh sağlığı bozukluğu belirtisi olarak tanımlanmaktadır.1
Akıl ve ruh sağlığı farklı kültürlerde farklı değer yargılarının etkisiyle geniş bir değerlendirme ve yorumlama yelpazesinde yer alırken, akıl ve ruh sağlığını şekillendiren güçlerin biyolojik, toplumsal ve kültürel, bireysel özellikler ile bu özelliklerin birbiriyle etkileşimi birlikte değerlendirilmektedir.2 Bu güçler içeri- sinde insanın denge durumunun (homeostasis) oluşması ve korunması ruh sağlığı açısından önemlidir.
Normallik ve Anormallik Kriterleri
Sağlık; bedensel, ruhsal, sosyal olarak iyilik ve denge durumudur. Epidemiyo- loji, sağlık ve hastalığı, yaşam boyu, hastalık belirtileri, ek tanılar, klinik bakımın yararı ve sonlanışını içeren, ruh sağlığı ve hastalıkları ile ilgili etkenlerin farklı insan topluluklarındaki dağılımını ve risk etmenlerini inceleyen bir bilim dalıdır1. Ruhsal bozuklukların yaygınlığı, sıklığı, demografik özellikleri, oluş nedenleri ve kaynakları epidemiyolojik araştırmalar ile edinilmektedir. Çağdaş psikiyatrik epidemiyolojik araştırmalarda geçerliği ve güvenilirliği denenmiş değerlendirme araçları kullanılmaktadır.
Normaldışı davranışlar, tarihte ve edebiyatta çoğunlukla dayak, saldırganlık, cinayet, intihar, cinsel saldırı gibi toplumlarda aşırı sapma gösteren örneklerle ve tehlikeli davranışlarla özdeşleştirilmiş olmasına rağmen, sadece, bireyin yaşamını etkin ve mutlu sürdürmesini sabote eden güçlüklerle baş edebilmesini engelleyici de olabilmektedir3. Çağımızda ruh hastalarının tehlikeli, korkunç, zararlı olduk- ları ya da davranışlarının anlamsız ve saçma olduğu kanılarının yanlış olduğu ar- tık bilinmektedir. Ruh sağlığı uzmanlarının toplumsal önyargılardan, değerlerden arınmış olarak objektif ve bilimsel yaklaşmaları gerekmektedir.1,3
2 Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
Ruhsal bozuklukların sınıflandırılmasında “fonksiyonel” bozukluklar genel- likle psikososyal faktörlere bağlı bilinirken, “organik” bozukluklar, genetik-biyo- lojik faktörlere bağlı bilinir.1 Diğer bir deyişle,akıl ve ruh sağlığı ile bozuklukların üzerinde psikolojik, sosyokültürel ve biyolojik olayların etkisi olmaktadır. Akıl ve ruh sağlığı hastalıkları denince, tanısı koyulabilen, düşünme, mizaç, duygu, stresle bağlantılı davranışta görülen işlev bozuklukları, farklılaşma kabul edilmektedir.
Durumla ve gerçekle bağlantılı olmayan ve uygunsuz anksiyete, düşünce, algı, mi- zaç ve bilişsel işlevlerin bozulması nedeniyle farklı semptomlar görülmektedir.2
Yatkınlık etmenleri, insanın doğuştan gelen kalıtımsal özelliklerinde var olan, bireyin kişiliğinde doğuştan olan ya da çocukluk çağlarında yerleşen, bozulma- ya yatkınlık sağlayan özellikler ve yaşam deneyimleridir. İnsanın kendi kendine yaşamını sürdürebilme yetilerinin uzun yıllarda geliştiği göz önüne alındığında, toplumsal bir varlık olarak uzun süre bağımlılık dönemi içinde olduğu anlaşıl- maktadır. Bu nedenle küçük yaşlarda ve bebeklikteki yaşantılar, sonrası için yat- kınlık etmeni olabilmektedir.
Bireyin karşılaştığı zorlanmalar büyüdükçe, daha çok enerji kullanımını ge- rektiren sağlıksız uyum mekanizmaları geliştirdiği ileri sürülmektedir.3,4 Akıl ve ruh sağlığı açısından bozulmaya yol açabilen etmenler genel olarak ikiye ayrı- labilir:
1. Biyolojik Etmenler: Yatkınlık etmenleri gibi genetik etmenler olabilece- ği gibi, yaşantı yoluyla veya ilaç, alkol ve uyuşturucu madde kullanımı ile oluşan beyindeki kimyasal dengesizlikler, merkezi sinir sisteminde oluşan hasarlar bozulmaya yol açabilir;
2. Çevresel Etmenler: Ebeveyn yoksunluğu, şiddete maruz kalma, fakirlik, zorlanmalar, engellenmeler, ölüm, ayrılık, parçalanmış ilişkiler ve benze- ri psikolojik, sosyal ve toplumsal etmenlerdir.2
Alanyazında akıl ve ruh sağlığının tanımı sıklıkla bozukluk tanımlamalarına dayalı yapılmaktadır ve önemli olan, bir kişinin normal akıl ve ruh sağlığına sahip olduğunu ve olmadığını neye göre ayırt edeceğimizi bilmektir. Ancak ruh sağlığı- nın bittiği ve hastalığın başladığı sınırlar kesin değildir.1 Normallik ve anormallik kavramlarında netliğe ulaşmak zor olsa da temel kriterler yer almaktadır:
1. İstatistiksel tanım ve kriterler: Akıl ve ruh sağlığı tanı kriterleri kitabı- na göre ifade edilenlere uygunluk var ise; geliştirilen ya da standardize edilen ölçekler ile ölçülen ve tanımlanabilen ifadelere ve sonuçlara uy- gunluk var ise, klinik anlamda normallik ya da anormallikten bahsedi- lebilmektedir.
Ruh Sağlığına Genel Bakış, Uyum ve Uyumsuzluk 3
Hasta ya da danışan ile belirti ağırlıklı görüşme yapılacaktır. Bir bozukluğun tanı, ayırıcı tanı ölçütlerine uyan, uymayan belirtileri saptamak ve böylece ke- sin tanıyı koyabilmek için önceden hazırlanmış sorular ve çizelgeler ile veya bilgisayar programları ile tanıya götüren belirti profili oluşturulmaktadır.
2. Klinik tanım ve kriterler: Çevreye uyum yapabilme ile bireyde aşırı bunal- tının (kaygının, anksiyetenin) ya da başka psikiyatrik belirtinin olmaması ile normallik ya da anormallikten bahsedilebileceği ileri sürülmektedir.
3. Bireyin kendini görüşü: Bireyin kendisinden hoşnut, ilişkilerinde rahat ve mutlu oluşu, bir ihtiyaç ya da sorun dile getirmeyişi normalin ölçütle- ri olarak ileri sürülmektedir.
Klinik tanım koyabilmek için ve bireyin kendini görüşünü alabilmek için hasta ya da danışan ile ilişki ağırlıklı görüşme yapılacaktır. Amaç hem bilgi almak, hem de bireyle ilişki kurmaktır. Sözel ve sözsüz iletişim becerileri ile psikolojik danışma ilke ve tekniklerine dayalı olarak önce bireyi dinleyebilmek ve onu anla- yabilmek gerekmektedir. Bireyin yargılanmadığını hissettiği ortam yaratılmalı ve yargısız ve yansız sorular sorulmalıdır.
İstatistiksel ve klinik tanımların yanı sıra kişinin kendisine ilişkin görüşleri ve çevreye uyum sağlama kriterleri ruh sağlığı uzmanlarını yönlendirse de bunların çağdan çağa, toplumdan topluma ve bireyden bireye göreceli olabileceği de akılda tutulmalıdır.1
4. Belirli bir kuramsal çerçeve açısından bazı ölçütler kullanarak ideal olanı tanımladıktan sonra bu ölçütlerin tümünün varlığı yada yokluğu arasın- da orta noktayı ruh sağlığı için yeterli bulmaktır.3
A) Bireyin gelişimsel açıdan yeterliği: Erikson’un Psikososyal Kişilik Gelişimi Kuramı’nda yer verdiği sağlıklı gelişim aşamaları ve özellikleri çerçeve- sinde bireyin akıl ve ruh sağlığı açısından aştığı dönemeçler ve bunları çözerek kazandığı benlik güçleri sağlıklı kişilik gelişimini tanımlayabile- cek niteliktedir.
B) Bireyin psikodinamik açıdan yeterliği: Psikodinamik açıdan normalin ölçütünün id, ego ve süperego arasındaki denge olduğu tanımlayarak açıklamalar ileri sürülmektedir. Ruh sağlığı, aklın ilkelerini izleyerek haz ilkesine göre yaşamaktan uzaklaşıp gerçeklik ilkesine göre yaşamayı seçerek mutlu olmak ve mutlu etmek; gerçekleri, gerçeklik koşullarını tanımak ve davranışları buna uygun düzenlemek ile gelişebilmektir.6 5. Ruh sağlığı bozulan kişi genellikle duygu düşünce ve davranışlarında
değişik derecelerde tutarsızlık, aşırılık, uygunsuzluk ve yetersizlik taşır 4 Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
