Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute
ISSN: 1302-6879
VAN YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ
THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES INSTITUTE
YIL/YEAR: 2017 SAYI/NUMBER: 37
ULUSLARARASI HAKEMLİ DERGİDİR
TARAFINDAN TARANMAKTADIR DERGİMİZ
Tübitak DergiPark
DergiPark
AKADEMİKakademik
Hakemli Dergi, Yıl 2017 Sayı:37 Peer-Reviewed Journal, Year:2017 Issue: 37
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute
VAN YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES INSTITUTE
Sahibi/Owner Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına
Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Editörler/Editors Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ
Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ
Tercüme ve Dil Editörleri/Translation and Language Editors Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR (Arapça)
Doç. Dr. Cavid QASIMOV (Rusça) Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ (İngilizce) Yrd. Doç. Dr. Süleyman ERATALAY (Almanca)
Yrd. Doç. Dr. Mustafa SOLMAZ (Fransızca) Yayın Kurulu/Editorial Board
Prof. Dr. Abed Elrahim Azzam Mohammad MARASHDEH, Jadara Üniversitesi, Ürdün
Prof. Dr. Ali J. Al-ALLAQ, el-Ain Üniversitesi, Birleşik Arap Emirlikleri Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA- Russian Academy of Sciences- Rusya
Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ-Ankara Üniversitesi
Prof. Dr. Bayram KODAMAN-Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. Faruq MAWASİ, Al Qasimi Academy, Filistin.
Prof. Dr. Ivan BALTA-University of Osije- Hırvatistan Prof. Dr. Hasan ÇİÇEK- Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Prof. Dr. Medhat Saad Mohamed ELGAYAAR, Zagazig Üniversitesi, Mısır Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR- Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Prof. Dr. Munjid Mustafa BAHJAT, International Islamic University, Malaysia.
Prof. Dr. Necmettin ALKAN-Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ-Balkan Tarihi Araştırmaları Merkezi-Kosova
Prof. Dr. Öztürk EMİROĞLU-Varşova Yunus Emre Enstitüsü-Polonya Prof. Dr. Recai KARAHAN, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Prof. Dr. Salim CÖHCE İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Samı Alı JABBAR, Basra Üniversitesi-Irak Prof. Dr. Serbo RASTODER-University of Montenegro-Karadağ Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV-Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin
Doç. Dr. Bekir KOÇLAR-Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Tamer BALCI - The University of Texas-ABD Doç. Dr. Vitaliy POZNAHİREV, Russian Academy of Sciences- Rusya
Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul ÇAVDAR, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Dr. Salih Ahmad ABDULVEHHAB-Ezher Üniversitesi-Mısır
Danışma Kurulu/Advisory Board Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA
Prof. Dr. Ali Fuat DOĞU Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ Prof. Dr. Bayram KODAMAN
Prof. Dr. S. Cem ŞAKTANLI Prof. Dr. Cesur PEVLEVAN Prof. Dr. Hasan BABACAN
Prof. Dr. Ivan BALTA Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Prof. Dr. Mehmet AYGÜN
Prof. Dr. Necdet HAYTA Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ Prof. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU
Prof. Dr. Reha SAYDAN Prof. Dr. Salim CÖHCE Prof. Dr. Serbo RASTODER Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV
Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. A. Menaf TURAN Doç. Dr. B. Cercis TANRITANIR
Doç. Dr. Ferit İZCİ Doç. Dr. M. Akif ARVAS
Doç. Dr. Suvat PARİN Doç. Dr. Tamer BALCI Doç. Dr. Tuncay ÖĞÜN Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU
Sekreterya/Secretary Ahmet KÖKLÜ
Murat ÇABAZ
Dizgi-Baskı/Print-Compasition
Baranoğlu Ofset Matbaacılık: (0432)215 94 06 VAN
Yazışma Adresi/Correspondence Address Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/VAN Tel: 0432 225 11 17- 0432 225 10 24 /2002- Fax:0432 225 10 52
İleti Adresi: http://www.yyusbedergisi.com/
Baskı Yılı/Date of Publication 2017
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
11
21
41
55
65
79
99
113
139
DİL VE EDEBİYAT/LANGUAGE AND LITERATURE Yrd. Doç. Dr. Ömer DEMİRBAĞ
Şeyh Gâlib Şair Şeyh Mi Şeyh Şair Mi?
Sheikh Galib a Sheikh Poet or a Poet Sheikh?
Prof. Dr. Hüseyin KARADAĞ
Türkistan'da Hayvan ve Hayvancılıkla İlgili Mitolojik ve Geleneksel Kültürün Günümüzdeki Etkileri
The Current Effects of Mythological and Traditional Cultures Related to Animal and Animal Husbandry in Turkestan
Dr. Okan ALAY
Elif Şafak'ın İskender Romanında Halkbilimi İzlekleri Folkloric Themes in Elif Shafak's Novel İskender Yrd. Doç. Dr. Nesim SÖNMEZ
Hacı Bayram-ı Velî' de Dil ve Edebiyat Language and Literature in Hacibayram-i Velî
İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER/ ECONOMIC AND ADMINISTRATIVE SCIENCES
Doç. Dr. M. Akif ARVAS Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Arş. Gör. Mustafa TÜRKMENOĞLU
Türkiye'de Ekonomik Büyüme, Enerji Tüketimi, Finansal Kalkınma ve Karbondioksit Salınım İlişkisi
The Relationship Between Economic Growth, Energy Consumption, Financial Development and Co2 Emissions in Turkey
Yrd. Doç. Dr. Abdullah OĞRAK Yrd. Doç. Dr. Şakir İŞLEYEN Ayfer DEMİR ERDEN
Örgütlerde Stres Yönetimi: Acil Servis Örneği
Stress Management in Organizations: Emergency Service Examination Öğr. Gör. Ahmet Baran YILMAZ
Arş. Gör. Seda BAŞAR YILMAZ Öğr. Gör. Erdal DEMİR
Enflasyon Oranları ile Enflasyon Belirsizliğinin Arasındaki İlişkinin Ekonometrik Analizi: Türkiye Örneği
Economıc Analysis of the Relationship Between Inflation Rates and Inflation Uncertainty:
The Case of Turkey Esra YILMAZ
Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman ÇALIK
Hizmet İçi Eğitim Programlarının Kamu Çalışanlarının Motivasyonuna Etkisi: Karayolları 11. Bölge (Van) Müdürlüğünde Bir Uygulama
The Motivation of the Publıc Workers in In-service Training Programs: An Application in the 11th District (Van) Directorate
Öğr. Gör. Murat KARA
Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Programı Öğrencilerinin Mesleki Becerilerinin İncelenmesi Üzerine Bir Araştırma: Gevaş Meslek Yüksekokulu Örneği
Acconting and Tax Application Program Professional Skills of Students a Research on Investigation: Gevas Vocational School Sample
153
173
183
225 209
259
277
317
341
357 367
Öğr. Gör. Mehmet Sadık ÇOBAN Öğr. Gör. Erdal DEMİR Öğr. Gör. Dr. Ayhan CESUR
İnsan Kaynakları Yönetiminde İşgören Eğitiminin İncelenmesi Investigation of Employer Education in Human Resources Management
FELSEFE/ PHILOSOPHY Prof. Dr. Hasan ÇİÇEK Hacı YILMAZ
Gezgin Şair/Düşünür: Feqıyê Teyran A Tarveller Poet/wise: Feqiyê Teyran İLAHİYAT / TEOLOGIE Yrd. Doç. Dr. Ali HATALMIŞ
İslam Tarihinde İlk Darbe Girişimi ve Hz. Osman'ın Şehit Edilmesi First Coup Attempt in Islamic History and Martyrdom of Caliph Osman Yrd. Doç Dr. Yunus KAPLAN
Kindî Felsefesinde Faziletlerin Epistemik Zemini Epistemic Ground of Virtues in the Philosophy of Al-kindī Yrd. Doç Dr. İbrahim SÜRÜCÜ
Kur'an'daki Bazı Değerler Bağlamında Pozitif Psikoloji Positive Psychology in a Relevant Value in Qur'an
SOSYOLOJİ/ SOCIOLOGY Öğr. Gör. Songül ÇAKMAK
Arvasi Tarikatında Çokeşlilik ve Kadının Toplumsal Cinsiyet Açısından Sosyal Statüsü
Polygamy in Arvasi Cult and Social Status of Women in Respect of the Social Gender Phenomenon
TARİH/ HISTORY Doç. Dr. Bekir KOÇLAR
Türkiye-Suriye Sınırında İhlâller ve Eşkıyalık
Violations and Banditry in Turkey-Syria Border (1923-1938) Doç. Dr. Murat AKTAŞ
Osmanlı İmparatorluğu'nda Askeri Darbeler The Military Coups in the Ottoman Empire Doç. Dr. Mehmet PINAR
Anadoluculuk Ekseninde Türkiye Köylü Partisi (1952-1958) The People of Turkey Associated With Anatolianism (1952-1958) Yrd. Doç. Dr. Abdurrahim TUFANTOZ
I. Haçlı Seferi ve Musul Valisi Kürboğa I. Crusade and Kurboğa the Governor of Mosul Dr. Fikret SÜLEYMANOĞLU
Tiflis Eyaleti'nin Demirçihasanlı Nahiyesi Osmanlı Hakimiyeti Döneminde (1723-1728'lı Yıllar)
Damirchihasanly District of Tiflis Province Under the Ottoman Empire (1723-1728)
Yayın İlkeleri ve Yazım Kuralları
295
37. SAYI HAKEMLERİ / REVIEWERS OF THE 37 TH ISSUE
Prof. Dr. Ahmet BURAN Fırat Üniversitesi
Prof. Dr. Hasan ÇİÇEK Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Prof. Dr. Hayati AYDIN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin Doç. Dr. A. Menaf TURAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Doç. Dr. Engin ÖNER Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Doç. Dr. Ferit İZCİ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Doç. Dr. M. Akif ARVAS Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Doç. Dr. Selma BAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Doç. Dr. Suvat PARİN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Abdulah OĞRAK Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir GÜMÜŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ahmet OĞUZ Karabük Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ayşe ERTUŞ Hakkâri Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ercüment TOPUZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Cemil KÜÇÜK Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Erkan AFŞAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Faruk KALAY Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Haluk YEGİN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet Bakır ŞENGÜL Bitlis Eren Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet PINAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet Selim AYDAY Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Mahmut DÜNDAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Murat KEKLİK Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Nevzat KELEŞ Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ömer DEMİRBAĞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ömer TOKUŞ Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ömer OBUZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Recep DEMİR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÖZMEN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Sevda ERATALAY Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Sevgül TÜRKMENOĞLU Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Süleyman ERATALAY Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Tahir ZORKUL Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
HAKEMLERİMİZ / REFEREES Prof. Dr. Ahmet BURAN Fırat Üniversitesi
Prof. Dr. Abed Elrahim Azzam Mohammad MARASHDEH, Jadara Üniversitesi, Ürdün Prof. Dr. Ali J. Al-ALLAQ, el-Ain Üniversitesi, Birleşik Arap Emirlikleri Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ Ankara Üniversitesi
Prof. Dr. Ali Fuat DOĞU Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA Russian Academy of Sciences-Rusya Prof. Dr. Bayram KODAMAN Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. Bedri SARICA Pamukkale Üniversitesi Prof. Dr. B. Kemal YEŞİLBURSA Uludağ Üniversitesi
Prof. Dr. Cesur PEHLEVAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Erdal AYDOĞAN Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Faruk ALAEDDİNOĞLU Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Faruq MAWASİ, Al Qasimi Academy, Filistin.
Prof. Dr. Ivan BALTA University of Osije- Hırvatistan Prof. Dr. Medhat Saad Mohamed ELGAYAAR, Zagazig Üniversitesi, Mısır Prof. Dr. Munjid Mustafa BAHJAT, International Islamic University, Malaysia.
Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ Balkan Tarihi Araştırmaları Merkezi-Kosova Prof. Dr. Salim CÖHCE İnönü Üniversitesi
Prof. Dr. S. Esin DAYI Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Gülay ÖĞÜN BEZER Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Hasan BABACAN M. Akif Ersoy Üniversitesi Prof. Dr. İbrahim ÖZCOŞAR Mardin Artuklu Üniversitesi Prof. Dr. İsa YÜCEER Bitlis Eren Üniversitesi Prof. Dr. M. Salih ARI Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet KUBAT İnönü Üniversitesi
Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Necdet HAYTA Gazi Üniversitesi
Prof. Dr. Necmettin ALKAN Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Nevzat TARTI Akdeniz Üniversitesi
Prof. Dr. Öztürk EMİROĞLU Varşova Yunus Emre Enstitüsü-Polonya Prof. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Prof. Dr. Recai KARAHAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Reha SAYDAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Resul ÖZTÜRK Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Samı Alı JABBAR, Basra Üniversitesi-Irak
Prof. Dr. Serbo RASTODER University of Montenegro-Karadağ Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ On Dokuz Mayıs Üniversitesi Prof. Dr. Selahattin SÖNMEZSOY Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin Prof. Dr. Şakir GÖZÜTOK Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Şenol ÇELİK Balıkesir Üniversitesi Prof. Dr. Yakup CİVELEK Bartın Üniversitesi
Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Abdullah DUMAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Abdulmecit CANATAK Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Adnan ÇEVİK Sıtkı Koçman Üniversitesi Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
HAKEMLERİMİZ / REFEREES
Doç. Dr. Cem KAHYA Bayburt Üniversitesi Doç. Dr. Cengiz ATLI Iğdır Üniversitesi
Doç. Dr. Gülsen BAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. İsmail EYYUPOĞLU Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Menaf TURAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Mehmet DEMİRTAŞ Bitlis Eren Üniversitesi Doç. Dr. Mehmet PINAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Melih ERZEN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. M. Salih MERCAN Bitlis Eren Üniversitesi Doç. Dr. M. Akif ARVAS Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Murat ÖZTÜRK Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Mustafa SARICA Pamukkale Üniversitesi Doç. Dr. Nihat ŞİMŞEK Gaziantep Üniversitesi Doç. Dr. Özer KÜPELİ Kâtip Çelebi Üniversitesi Doç. Dr. Sabri AZGÜN Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Selma BAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Tamer BALCI The University of Texas-ABD Doç. Dr. Tuncay ÖĞÜN Sıtkı Koçman Üniversitesi Doç. Dr. Vecihi SÖNMEZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doç. Dr. Zekeriya NAS Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Abdullah OĞRAK Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Abdulhadi TİMURTAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Abdurrahim TUFANTOZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ahmet EYİM Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Aysun YARALI AKKAYA Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Arif GEZER Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Bülent ALAN Mardin Artuklu Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. E. Yaşar DEMİRCİ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇAĞLAYAN Muş Alparslan Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul ÇAVDAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Erkan AFŞAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Fatih GENCER Bitlis Eren Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ferit İZCİ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet KULAZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Metin YILDIZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. M. Halil ERZEN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. M. Nuri KARDAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Nevzat KELEŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Nilgün BİLİCİ Atatürk Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Oktay BAŞAK Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Osman AYTEKİN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ömer DEMİRBAĞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
HAKEMLERİMİZ / REFEREES
Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÖZMEN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Raşit KOÇ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Recep DEMİR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Sait EBİNÇ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Sevda ERATALAY Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Yalçın KARACA Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Yasin DOĞAN Kafkas Üniversitesi
Dr. Salih Ahmad ABDULVEHHAB Ezher Üniversitesi-Mısır
65
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal of Social Sciences Institute
Sarı, Abdullah Efendi,(1288). Semeratu’l-Fuadfi’l- Mebdeîve’l-Mead, Matbaa-i Amire, İstanbul
Sümer, Ali, “Hacı Bayram Velî’nin Hayatı”, Hacı Bayram Velî Sempozyumu Bildirileri, 16 Kasım 1999, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Vassaf, Hüseyin, Sefine-i Evliya-yı Ebrar fi Şerhi Esmâr-ı Esrâr, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Bölümü, no:2307- 2309.
Vicdani, Sadık, (1995).Tomar-ı Turuk-u Aliyye-Tarikatlar ve Silsileleri,(haz. İrfan Gündüz), Enderun Kitabevi,İstanbul
Yılmaz, Hasan Kamil,(1990). Aziz Mahmud Hudayi ve Celvetiyye Tarikatı, Erkam Yayınları, Ankara
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, The Journal of Social Sciences Institute
Sayı/Issue:37 – Sayfa / Page:65-78 ISSN: 1302-6879 VAN/TURKEY
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş/Received: 01.11.2017 Kabul/Accepted: 09.12.2017
TÜRKİYE’DE EKONOMİK BÜYÜME, ENERJİ TÜKETİMİ, FİNANSAL KALKINMA VE KARBONDİOKSİT SALINIM
İLİŞKİSİ1
THE RELATIONSHIP BETWEEN ECONOMIC GROWTH, ENERGY CONSUMPTION, FINANCIAL DEVELOPMENT AND
CO2 EMISSIONS IN TURKEY
Doç. Dr. M. Akif ARVAS Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi aarvas@yyu.edu.tr Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi zkanberoglu@yyu.edu.tr Arş. Gör. Mustafa TÜRKMENOĞLU Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi mustafaturkmenoglu@yyu.edu.tr Öz Mal ve hizmet miktarı artışından kaynaklı ekonomik büyüme kavramında her dönem farklı bir aktör öncül olmuştur. Enerji, her dönem farklı bir türüyle büyümeyi pozitif etkilerken, finansal kalkınma özellikle 1980 sonrası dönemde büyümeye önemli katkılarda bulunmuştur.
Büyümeden kalkınmaya giden süreçte önemli faktörlerden biride çevre olarak kabul edilmektedir. Bu kapsamda günümüzde pozitif etkileşimde olan büyüme, enerji tüketimi, finansal kalkınma ve karbondioksit(CO2) salınım
1Bu çalışma ENSCON 2017, Uluslararası Enerji, Büyüme ve Güvenlik Kongresinde sunulan bildiriden makaleye dönüştürülmüştür.
66 Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal of Social Sciences Institute ilişkisi tüm ekonomilerinin temel tartışma konularından biri olmuştur. Söz
konusu değişkenlere ilişkin teorik ve ampirik çalışmalar farklı sonuçlar ortaya koymaktadır. Bu durum çalışmanın uygulama alanını kapsayan Türkiye içinde geçerlidir. Bu çalışmada ekonomik büyüme, enerji tüketimi, finansal kalkınma ve karbondioksit salınımı arasındaki ilişki 1980-2015 dönemi alınarak ARDL yöntemi yardımıyla Türkiye örneğinde analiz edilmiştir. Analiz bulgularına göre enerji tüketiminin, finansal kalkınma ve karbondioksit salınımını pozitif etkilediği, ekonomik büyümeyi ise negatif etkilediği tespit edilmiştir. Ayrıca çalışma bulgularına göre Çevresel Kuznets Eğrisi hipotezinin Türkiye ekonomisi için geçerli olduğu ortaya konulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Büyüme, Enerji Tüketimi, Finansal Kalkınma, CO2 Salınımı
Abstract
In the concept of economic growth stemming from an increase in the quantity of goods and services has always been a different actor. While energy has contributed to a different kind of growth in each period, financial development has made important contributions, particularly in the post-1980 period. In the process from growth to development, the impact of growth on environment has also an undeniable prescription. In this context, the relationship between growth, energy consumption, financial development, and carbon dioxide(CO2) emissions, all of which are now linked to each other as rings of a chain, is one of the main controversial issues of contemporary economics. Theoretical and empirical studies show that the relationships between variables are differentiated. This case is valid for Turkey, which is covered for the empirical analysis of this study. Especially, the relationship between the variables of interest which became important with the financial liberalization after 1980, which is known as the second globalization phase, will be analyzed with the help of ARDL method for the case of Turkey with 1980-2015 annual data set. According to the findings, energy consumption and financial development were found to be positively effective on CO2
emissions, negatively on economic growth. Inconclusion, Environmental Kuznets Curvehy pothesis is supported for the Turkish Case.
Keywords: Growth, Energy Consumption, Financial Development, CO2Emissions
Giriş
Son otuz yılın temel tartışma konularından biri ekonomik büyümenin çevresel yansımalarına ilişkindir. Bu bağlamda büyümeyi artıran enerji tüketimi ve finansal gelişmenin çevre üzerine etkisi yazında önemli bir yer tutmaktadır. Büyüme-çevre ilişkisi konusunda önemli enstrümanlar arasında Çevresel Kuznets Eğrisi hipotezi ve Kyoto Protokolü yer almaktadır.
Çevresel Kuznets Eğrisi Hipotezi, CO2emisyonunun belli bir gelir veya gelişmişlik düzeyine kadar gelir artışıyla artacağını (ölçek
67
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal of Social Sciences Institute
ilişkisi tüm ekonomilerinin temel tartışma konularından biri olmuştur. Söz konusu değişkenlere ilişkin teorik ve ampirik çalışmalar farklı sonuçlar ortaya koymaktadır. Bu durum çalışmanın uygulama alanını kapsayan Türkiye içinde geçerlidir. Bu çalışmada ekonomik büyüme, enerji tüketimi, finansal kalkınma ve karbondioksit salınımı arasındaki ilişki 1980-2015 dönemi alınarak ARDL yöntemi yardımıyla Türkiye örneğinde analiz edilmiştir. Analiz bulgularına göre enerji tüketiminin, finansal kalkınma ve karbondioksit salınımını pozitif etkilediği, ekonomik büyümeyi ise negatif etkilediği tespit edilmiştir. Ayrıca çalışma bulgularına göre Çevresel Kuznets Eğrisi hipotezinin Türkiye ekonomisi için geçerli olduğu ortaya konulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Büyüme, Enerji Tüketimi, Finansal Kalkınma, CO2 Salınımı
Abstract
In the concept of economic growth stemming from an increase in the quantity of goods and services has always been a different actor. While energy has contributed to a different kind of growth in each period, financial development has made important contributions, particularly in the post-1980 period. In the process from growth to development, the impact of growth on environment has also an undeniable prescription. In this context, the relationship between growth, energy consumption, financial development, and carbon dioxide(CO2) emissions, all of which are now linked to each other as rings of a chain, is one of the main controversial issues of contemporary economics. Theoretical and empirical studies show that the relationships between variables are differentiated. This case is valid for Turkey, which is covered for the empirical analysis of this study. Especially, the relationship between the variables of interest which became important with the financial liberalization after 1980, which is known as the second globalization phase, will be analyzed with the help of ARDL method for the case of Turkey with 1980-2015 annual data set. According to the findings, energy consumption and financial development were found to be positively effective on CO2
emissions, negatively on economic growth. Inconclusion, Environmental Kuznets Curvehy pothesis is supported for the Turkish Case.
Keywords: Growth, Energy Consumption, Financial Development, CO2Emissions
Giriş
Son otuz yılın temel tartışma konularından biri ekonomik büyümenin çevresel yansımalarına ilişkindir. Bu bağlamda büyümeyi artıran enerji tüketimi ve finansal gelişmenin çevre üzerine etkisi yazında önemli bir yer tutmaktadır. Büyüme-çevre ilişkisi konusunda önemli enstrümanlar arasında Çevresel Kuznets Eğrisi hipotezi ve Kyoto Protokolü yer almaktadır.
Çevresel Kuznets Eğrisi Hipotezi, CO2emisyonunun belli bir gelir veya gelişmişlik düzeyine kadar gelir artışıyla artacağını (ölçek
etkisi), sonra yapısal ve teknolojik etkiyle gelir veya gelişmişlik arttıkça CO2 ‘nin azalacağını ifade eden hipotezdir. Bu hipoteze göre belli bir eşik değere kadar ekonomik büyümenin çevreye zarar verebileceği ama söz konusu eşikten sonra çevreye verilen zararın azalacağı kabul edilmektedir.
Büyüme-çevre ilişkisi konusunda diğer önemli bir unsur Kyoto Protokolü’dür. Kyoto Protokolü Birleşmiş Milletler tarafından hazırlanan küresel ısınma ve iklim değişikliği konusunda mücadeleyi sağlamaya yönelik bir sözleşmedir. 181 ülkenin imzalamış olduğu Kyoto Protokolü ile CO2 ve sera etkisine neden olan gazların (karbondioksit, metan, nitröz oksit, kükürt heksaflör, HFC ve PFC) salınımının ortalama %5 azaltılması amaçlanmaktadır.
Günümüzde çevreye ilişkin bu tartışmalar ulusal ve uluslararası politika tartışmalarının merkezindedir. Bu bağlamda çevresel problemler politik ve ekonomik seçimlerin bir parçası olmuştur.
Uluslararası gidişat pek çok ülkede CO2 salınımındaki artışa paralel ekonomik büyüme, finansal kalkınma ve enerji tüketiminde artışta ısrar edildiğini göstermektedir. Bu sebeple ekonomik büyüme, finansal gelişme ve çevresel bozulmaya ilişkisi son yıllarda çeşitli çalışmalarda incelenmiştir(Ayeche vd.2016).
Bu çalışmada Çevresel Kuznets Eğrisi hipotezinin dünya ekonomilerinde geçerliliği ve Kyoto Protokolü sözleşmesi gereği sera gazı salınım etkisi azaltılmasına ilişkin durumu Türkiye örneğinde analiz edilmektedir. Bu kapsamda çevresel duyarlılığın bir ölçütü olarak anılan CO2 salınımı üzerinde ekonomik büyüme, enerji tüketimi ve finansal kalkınmanın etkisi incelenmeye çalışılacaktır.
Literatür Taraması
Literatürde ekonomik büyüme, enerji tüketimi, finansal kalkınma ve CO2 salınım ilişkisinin incelendiği çalışmalarda genel olarak ikili değerlendirmeler yapılmıştır. Bu çalışma kapsamında ise dört değişkenin etkileşimin esas alındığı araştırmalara yer verilmektedir.
Jaliland Feridun (2011) finansal kalkınma, ekonomik büyüme ve enerji tüketiminin çevresel kirlilik üzerine etkisini Çin örneğinde incelemişlerdir. Çalışma, ARDL yöntemiyle1953-2006 dönemini analiz etmektedir. Çalışma bulguları finansal gelişmenin çevreyi tehdit edici bir boyutunun olmadığını ortaya koymaktadır.
Shahbaz vd. (2013) ekonomik büyüme, enerji tüketimi, finansal kalkınma ve CO2salınımı arasındaki ilişkiyi Endonezya örneğinde incelemiştir. Çalışma, ARDL yöntemi ve IAA (Innovative accounting aproach) yaklaşımıyla 1975-2011 dönemini analiz etmiştir. Çalışma
68 Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal of Social Sciences Institute
bulguları ekonomik büyüme ve enerji tüketiminin CO2 salınımını artırdığını ve finansal kalkınmanın CO2 salınımının granger nedeni olduğunu tespit etmiştir.
Ayeche vd. (2016) ekonomik büyüme, finansal kalkınma ve CO2 salınımı arasındaki ilişkiyi Avrupa ülkeleri örneğinde incelemiştir. Çalışma, panel veri GLM (General linear model) yöntemini 1985-2014 dönemi için kullanmıştır. Çalışma bulguları ekonomik büyüme-finansal kalkınma ve ekonomik büyüme- CO2
salınımı arasında çift yönlü nedensellik tespit etmiştir.
Omri vd. (2015) finansal kalkınma, CO2 salınımı ve ekonomik büyüme ilişkisini 12 Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkesi örneğinde incelemiştir. Çalışma panel veri yöntemini 1990-2011 dönemi için kullanmıştır. Çalışma bulguları CO2 salınımı ve ekonomik büyüme arasında iki yönlü nedensellik olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca söz konusu ülkelerde Çevresel Kuznets Eğrisinin varlığı tespit edilmiştir.
Sehrawat vd. (2015) finansal kalkınma, ekonomik büyüme, enerji tüketiminin çevresel bozulma üzerine etkisini Hindistan örneğinde incelemiş. Çalışmada 1971-2011 dönemi ele alınmış ve ARDL sınır testi kullanılmıştır. Çalışma bulgularına göre değişkenler arasında uzun dönemli ilişki olduğu ve Hindistan’da finansal kalkınmanın çevresel bozulmayı artırdığı tespit edilmiştir.
Öztürk ve Acaravcı (2013) enerji, büyüme, finansal kalkınma ve CO2emisyonu arasındaki ilişkiyi Türkiye örneğinde incelemiştir.
Çalışmada 1960-2007 dönemi ele alınmış ve ARDL yöntemi kullanılmıştır. Çalışma bulgularına göre finansal kalkınma değişkenin CO2 salınımı üzerinde hiçbir etkisinin olmadığı tespit edilmiştir. Bu sonuç aynı zamanda Türkiye Çevresel Kuznet Eğrisi hipotezinin geçerliliğini desteklemektedir.
Al-mulali ve Sab (2012) enerji tüketimi, ekonomik büyüme, finansal kalkınma ve çevre kirliliği arasındaki ilişkiyi sahra altı Afrika ülkeleri örneğinde incelemiştir. Çalışmada Granger Nedensellik analizi yapılmış ve çalışma bulgularına göre enerji tüketimi ekonomik büyüme ve finansal kalkınma üzerinde olumlu etkide bulunurken, çevre kirliliği üzerinde olumsuz etki yaparak çevrenin bozulmasına neden olduğu tespit edilmiştir.
Dritsaki ve Dritsaki (2014) CO2 salınımı, enerji tüketimi, finansal kalkınma ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi Yunanistan örneğinde incelenmiştir. Çalışmada 1960-2009 dönemi ele alınmış ve VECM nedensellik analizi kullanılmıştır. Çalışma bulguları kısa ve uzun dönemde enerji tüketimi ile CO2 arasında ve ekonomik büyüme ile enerji tüketimi arasında tek yönlü nedensellik olduğunu ortaya
69
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal of Social Sciences Institute
bulguları ekonomik büyüme ve enerji tüketiminin CO2 salınımını artırdığını ve finansal kalkınmanın CO2 salınımının granger nedeni olduğunu tespit etmiştir.
Ayeche vd. (2016) ekonomik büyüme, finansal kalkınma ve CO2 salınımı arasındaki ilişkiyi Avrupa ülkeleri örneğinde incelemiştir. Çalışma, panel veri GLM (General linear model) yöntemini 1985-2014 dönemi için kullanmıştır. Çalışma bulguları ekonomik büyüme-finansal kalkınma ve ekonomik büyüme- CO2
salınımı arasında çift yönlü nedensellik tespit etmiştir.
Omri vd. (2015) finansal kalkınma, CO2 salınımı ve ekonomik büyüme ilişkisini 12 Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkesi örneğinde incelemiştir. Çalışma panel veri yöntemini 1990-2011 dönemi için kullanmıştır. Çalışma bulguları CO2 salınımı ve ekonomik büyüme arasında iki yönlü nedensellik olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca söz konusu ülkelerde Çevresel Kuznets Eğrisinin varlığı tespit edilmiştir.
Sehrawat vd. (2015) finansal kalkınma, ekonomik büyüme, enerji tüketiminin çevresel bozulma üzerine etkisini Hindistan örneğinde incelemiş. Çalışmada 1971-2011 dönemi ele alınmış ve ARDL sınır testi kullanılmıştır. Çalışma bulgularına göre değişkenler arasında uzun dönemli ilişki olduğu ve Hindistan’da finansal kalkınmanın çevresel bozulmayı artırdığı tespit edilmiştir.
Öztürk ve Acaravcı (2013) enerji, büyüme, finansal kalkınma ve CO2emisyonu arasındaki ilişkiyi Türkiye örneğinde incelemiştir.
Çalışmada 1960-2007 dönemi ele alınmış ve ARDL yöntemi kullanılmıştır. Çalışma bulgularına göre finansal kalkınma değişkenin CO2 salınımı üzerinde hiçbir etkisinin olmadığı tespit edilmiştir. Bu sonuç aynı zamanda Türkiye Çevresel Kuznet Eğrisi hipotezinin geçerliliğini desteklemektedir.
Al-mulali ve Sab (2012) enerji tüketimi, ekonomik büyüme, finansal kalkınma ve çevre kirliliği arasındaki ilişkiyi sahra altı Afrika ülkeleri örneğinde incelemiştir. Çalışmada Granger Nedensellik analizi yapılmış ve çalışma bulgularına göre enerji tüketimi ekonomik büyüme ve finansal kalkınma üzerinde olumlu etkide bulunurken, çevre kirliliği üzerinde olumsuz etki yaparak çevrenin bozulmasına neden olduğu tespit edilmiştir.
Dritsaki ve Dritsaki (2014) CO2 salınımı, enerji tüketimi, finansal kalkınma ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi Yunanistan örneğinde incelenmiştir. Çalışmada 1960-2009 dönemi ele alınmış ve VECM nedensellik analizi kullanılmıştır. Çalışma bulguları kısa ve uzun dönemde enerji tüketimi ile CO2 arasında ve ekonomik büyüme ile enerji tüketimi arasında tek yönlü nedensellik olduğunu ortaya
koymuştur. Diğer taraftan, ekonomik büyüme ile finansal kalkınmanın CO2 salınımı üzerinde etkisinin düşük düzeyde olduğu tespit edilmiştir.
Veri Seti ve Metedoloji
Bu çalışmada Türkiye Ekonomisi ’ne ait 1980-2015 arası yıllık veriler kullanılmıştır. Aşağıdaki tabloda değişkenlere ait tanımlayıcı özet istatistikler yer almaktadır. Tüm verilere OECD’nin resmi istatistik portalından ulaşılmıştır.
Tablo1.Tanımlayıcı İstatistikler
Ekonometrik denklemin genel şekli şu şekilde tanımlanmıştır:
(1) Tüm değişkenlerin logaritması alındıktan sonra model:
halini almıştır. Burada CO2t kişi başına karbondioksit salınım (2) miktarını; Et kişi başına enerji tüketimini; Yt ekonomik büyümeyi ifade eden kişi başına reel geliri ve son olarak Ft ise reel yurtiçi kredilerin kişi başına özel sektör kredilerine oranı ile elde edilen bir finansal gelişme göstergesini temsil etmektedir. Son olarak ise ortalaması sıfır, sabit varyanslı ve normal dağılıma sahip olan hata terimini ifade etmektedir. Modele göre, enerji tüketimindeki bir artışın karbondioksit salınımını artıracağı , ayrıca yüksek ekonomik büyümenin yüksek CO2 salınımlarına yol açacağı varsayılmıştır . Finansal sektördeki gelişmelerin endüstrilerde bir canlanmaya yol
2t ( , , )t t t
CO f E Y F
2 0
lnCOt ElnEtYlnYFlnFi
i
E 0
Y 0
lnCO2 lnY lnE lnF
Mean 0.010195 4.009614 0.009601 0.022004 Median 0.012866 3.974309 0.012645 0.030541 Maximum 0.037601 4.386118 0.038453 0.109801 Minimum -0.052146 3.661906 -0.040419 -0.184750 Std. Dev. 0.021439 0.195444 0.017126 0.059648 Skewness -0.722927 0.270973 -0.638462 -1.314877 Kurtosis 3.174455 2.349031 3.392163 5.337988 Jarque-Bera 3.093024 1.046303 2.602141 8.05678 Probability 0.212990 0.592650 0.272240 0.12000
Sum 0.356829 140.3365 0.336020 0.770129
SumSq. Dev. 0.015628 1.298745 0.009972 0.120966
Observations 35 35 35 35
70 Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal of Social Sciences Institute
açacağı dikkate alındığında, bu gösterge değerindeki bir artışın yine bağımlı değişken üzerinde pozitif bir etkiye yol açacağı modelin diğer bir varsayımıdır.
Zivot Andrews Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testi
Zivot ve Andrews (1992), Perron (1989)’un dışsal kırılma noktası varsayımını eleştirerek, alternatif hipotez altında trend fonksiyonunda tahmini bir kırılmaya izin veren yeni bir birim kök test prosedürü geliştirmiştir (Zivot ve Andrews, 1992). Kırılma tarihi belirlendikten sonra, hesaplanan t istatistiği, Zivot ve Andrews (1992)’un hesaplamış olduğu kritik değerinden küçükse birim kökün olduğunu ifade eden temel hipotez kabul edilmektedir (Tıraşoğlu, 2014).
(3)
(4)
Bu denklemlerde DUt kukla değişkeni göstermekte ve zaman (5) kırılmasıyla birlikte her noktada ortaya çıkan ortalamadan sapmayı ifade etmektedir. Diğer trend kukla değişkenler ise DTt ile gösterilmiştir:
ARDL (Gecikmesi Dağıtılmış Otoregresif ) Modeli
Zivot-Andrews birim kök testi ile serilerin durağanlık özellikleri sağlandıktan sonra Pesaran ve diğ. tarafından geliştirilen ARDL sınır testi yaklaşımı ile değişkenler arasında uzun dönemli bir eşbütünleşme ilişkisinin var olup olmadığı araştırılmıştır. ARDL sınır testi yaklaşımı, Türkiye örneğinde olduğu gibi, veri setinin küçük olması durumunda etkin ve tutarlı ampirik sonuçlar üretmektedir. ARDL modelinin kısıtsız hata düzeltme versiyonu olan tahmin edilecek modelleri şu şekilde konfigüre edilmiştir:
1 1
k
t t t j t j t
j
x a ax bt cDU d x
1 1
k
t t t j t j t
j
x b bx ct bDT d x
1 1
k
t t t t j t j t
j
x c cx ct dDU dDT d x
1....eğer ....eğer
ve
0....eğer 0....eğer
t t
t TB t TB t TB
DU DU
t TB t TB
71
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal of Social Sciences Institute
açacağı dikkate alındığında, bu gösterge değerindeki bir artışın yine bağımlı değişken üzerinde pozitif bir etkiye yol açacağı modelin diğer bir varsayımıdır.
Zivot Andrews Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testi
Zivot ve Andrews (1992), Perron (1989)’un dışsal kırılma noktası varsayımını eleştirerek, alternatif hipotez altında trend fonksiyonunda tahmini bir kırılmaya izin veren yeni bir birim kök test prosedürü geliştirmiştir (Zivot ve Andrews, 1992). Kırılma tarihi belirlendikten sonra, hesaplanan t istatistiği, Zivot ve Andrews (1992)’un hesaplamış olduğu kritik değerinden küçükse birim kökün olduğunu ifade eden temel hipotez kabul edilmektedir (Tıraşoğlu, 2014).
(3)
(4)
Bu denklemlerde DUt kukla değişkeni göstermekte ve zaman (5) kırılmasıyla birlikte her noktada ortaya çıkan ortalamadan sapmayı ifade etmektedir. Diğer trend kukla değişkenler ise DTt ile gösterilmiştir:
ARDL (Gecikmesi Dağıtılmış Otoregresif ) Modeli
Zivot-Andrews birim kök testi ile serilerin durağanlık özellikleri sağlandıktan sonra Pesaran ve diğ. tarafından geliştirilen ARDL sınır testi yaklaşımı ile değişkenler arasında uzun dönemli bir eşbütünleşme ilişkisinin var olup olmadığı araştırılmıştır. ARDL sınır testi yaklaşımı, Türkiye örneğinde olduğu gibi, veri setinin küçük olması durumunda etkin ve tutarlı ampirik sonuçlar üretmektedir. ARDL modelinin kısıtsız hata düzeltme versiyonu olan tahmin edilecek modelleri şu şekilde konfigüre edilmiştir:
1 1
k
t t t j t j t
j
x a ax bt cDU d x
1 1
k
t t t j t j t
j
x b bx ct bDT d x
1 1
k
t t t t j t j t
j
x c cx ct dDU dDT d x
1....eğer ....eğer
ve
0....eğer 0....eğer
t t
t TB t TB t TB
DU DU
t TB t TB
(6)
(7)
(8)
Modellerde, delta ( ) birinci dereceden fark alma operatörünü (9) ve ise hata terimlerini ifade etmektedir. Modellerdeki en uygun gecikme uzunlukları, en düşük Akaike Bilgi Kriterine (AIC) göre seçilmiştir. Değişkenler arasında eşbütünleşme ilişkisinin varlığı Pesaran tarafından geliştirilen şu hipotezlere dayanmaktadır:
(10)
(11)
Pesaran ve diğ. asimptotik kritik üst sınır ve kritik alt sınır değerlerini geliştirerek seriler arasında eşbütünleşme ilişkisinin olup olmadığını bu kritik değerlere bakarak karar verileceğini ifade etmişlerdir. Eğer hesaplanan F istatistiği kritik üst sınır değerinden büyükse o zaman seriler arasında uzun dönemli eşbütünleşme ilişkisinin var olduğu, kritik alt sınır değerinden küçük olması durumunda eşbütünleşmenin olmadığı, eğer her iki kritik değer
1 1 1 1 1
1 0 0 0
ln ln ln ln ln
ln ln ln ln
t DUM C t E t Y t F t
p q r s
i t i j t j k t k l t l t
i j k l
C DUM C E Y F
C E Y F
1 1 1 1 1
1 0 0 0
ln ln ln ln ln
ln ln ln ln
t DUM C t E t Y t F t
p q r s
i t i j t j k t k l t l t
i j k l
E DUM C E Y F
E C Y F
1 1 1 1 1
1 0 0 0
ln ln ln ln ln
ln ln ln ln
t DUM C t E t Y t F t
p q r s
i t i j t j k t k l t l t
i j k l
Y DUM C E Y F
Y C E F
1 1 1 1 1
1 0 0 0
ln ln ln ln ln
ln ln ln ln
t DUM C t E t Y t F t
p q r s
i t i j t j k t k l t l t
i j k l
F DUM C E Y F
F C E Y
t
0: C Y F 0 değişkenler arasında eşbütünleşme yok H
: 0 değişkenler arasında eşbütünleşme var
A C Y F
H
72 Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal of Social Sciences Institute
aralığında çıkarsa ilişkinin varlığını konusunda kararsız kalınacağı sonucu çıkarılmaktadır.
Kısacası bu çalışmada, verilerin durağanlık düzeylerinin belirlenmesinden sonra gecikme uzunluklarının tespit edilerek uygun ARDL modelinin bulunması, F-testi ile eş bütünleşme ilişkisine karar verilmesi ve sonrasında da uzun ve kısa dönem ilişkilerin bulunması şeklinde bir yöntem izlenmiştir. Literatüre uygun olarak bu çalışmada da önce serilerin durağanlık düzeyleri incelenmiş, ardından tüm değişkenlerin aynı bütünleşme düzeyine sahip olup olmadığı test edilmiş ve buna göre kullanılacak eş bütünleşme testine karar verilerek kurulan modeller tahmin edilmiştir.
Ekonometrik Bulgular
ARDL modelinin tahmin işleminden önce serilerin durağan olup olmadıkları Zivot-Andrews testi ile sınanmış ve sonuçlar aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Buna göre sadece gelir değişkeni düzey değerde durağanken I(0), diğer değişkenlerin ancak birinci dereceden farkları alındıktan sonra durağanlaştıkları I(1) görülmüştür.
Ayrıca serilerdeki yapısal kırılmanın meydana geldiği yıllar da tabloda yer almaktadır.
Tablo 2. Zivot-Andrews Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testi
Değişkenler arasındaki uzun dönemli eş-bütünleşme ilişkisini saptamak üzere ARDL sınır testi yaklaşımı esnek olmasından dolayı tercih edilmiştir. Bu yaklaşıma göre serilerin aynı bütünleşme derecesinde bütünleşik olmaları gerekmiyor. Gecikme uzunluğu minimum AIC değeri baz alınarak 4 olarak seçilmiştir. Sonraki
Değişken Adı Düzey
değerde Birinci Farkı Alınmış
t-stat Time
break t-stat Time break lnCt -2.839(2) 1988 -6.422(4) 2009
lnYt -
6.402(1)* 1998
lnEt -4.015(4) 2001 -
6.491(4)* 2003
lnFt -2.181(2) 2005 -
6.486(2)* 2004 Not: Gecikme sayıları parantez içinde gösterilmiştir.
*%1 düzeyinde istatistiksel anlamlılığı ifade etmektedir
