BIT Yrd.

OLAN B ~ R BIT

Yrd. Doq. Dr. Nilufer E.mE,M

I;..i'. hhih. Fak.Tekstil hliih. Biiliimii IZhlIH

Rami; yiizydlardan beri Uzakdoguda yetigtirilmekte olan bir bitkisel liftir. aellikle Uzakdoguda rami lif- leri yaygzn olarak kullanilmy ve 1980% ydlarda yeniden Amerika ve Avrupa pazarlarlnda onem ka- zanmytrr. Son ydlarda rami iiretimi ve lif eldesi uzerinde genis p p l l plqdrnakta ve rami lifleri pjitli kumaglarin iiretimde tek b a p a ya da dig'er l$erle k a r p m geklinde kullandmaktad~r. Bu ma- kalede, rami l$erinin iizelliklerine, iiretimine ve kul- lanimina klsaca deginilmigtir.

A VEGETABLE FIBRE THAT MAS BEEN REGAINING IMPORTANCE: RAMIE

Ramie; that has been being grown in the Far East for many centr~ries is a vegetable fibre. The ramie fibres have been used for a wide variety of products in the Far East and they have regained importance in Ame- rican and European markets in 1980's. Recently rhe production and processing of ramie have been studied widely and ramie fibres have been used alone and blended with other fibres in the production of various types of fabrics. In this paper; properties, production and uses of ramie fibres are briefly outlined.

Bitkisel liflerin, tohum liflerinden (pamuk) sonra ge- len en onemli grubunu sa& lifleri tegkil eder. Bir sak lifi olan rami (Bohemeria nivea) gok eskiden beri Gin, Japonya gibi Uzakdogu ulkelerinde dokuma ham- maddesi olarak kullanllmasma ragmen Avrupa ve Amerika'da birkag yuzytldan beri tanmmaktadlr; (4).

Bunun nedeni ozellikle saktan lif eldesinin zor ve zah- metli olugu ile gok el emegi gerektirmesine baglantr.

Ancak gihumiizde modem makinalarla bn teknik guglukler a p l m ~ g i r (3,4).

Rami lifleri, saglamllgt, inceligi ve padaklrgl nede- niyle Ikinci Dunya Savagt s~rastnda Amerika ve Av- rupa iilkelerinde onem kazanm~g ve firetimi giderek artmigtir (4). Giinumuzde rami tanmt dunyada ol-

dukga genig alana yayllmlgtlr. Basta Uzakdogu iilkeleri olmak uzere Gin, Hindistan, Tayland, Giiney Kore, Endonezya, Seylan, Fi-lipinler, Japonya, Ce- zayir, Mlslr, Libya, Fransa, italya, fspanya, Rusya, Amerika, Arjantin ve Brezilya'da uretilmektedir (2, 4, 3). BU ulkeler iginde uluslararasl ticarette yalnrz Bre- zilya, (;in, Filipinler ve Japonya onemli rol oynar.

Rami ureticisi olmalar~n~n yanlsxa ilk u ~ u onemli rami ihracatgtst durumundadlr (4).

Rami liflerinin iiretimi ile ilgili istatistiki hilgiler so@

zaman kesin olmamaktadlr. Rami lifleri genellikle res- mi istatistiklerde ayrt bir kalem olarak goste- rilmemekte, keten, jut gibi diger sak lifleri ile birliite

"diierleri" olarak belirtilen bolumde verilmektedir.

Hester, S. ve Yuen, M.'nin (4), Belkin, L.'ye atfen bil- dirdigine gore (;in dunya ham rami ihtiyaclnm % ISini, Brezilya % 20'sini ve Filipinler % 5'ini kargllamaktadlr.

Ulkemizde rami yetigtirilmemektedir. Ancak 1950 y$nda Antalya'da deneme amactyla rami yetigtirilmis ve raminin Antalya, Tarsus holgeleri ik- lim ve toprak kogullan iginde yetigebildigi ve geligtigi saptanmlglr. Bu deneme ve aragtrmalar so- nucu elde edilen rami liflerinin yeterli uzunluga ve mukavemete sahip o l d u b tespit edilmigtir. Aynca Antalya'da yetigtirilen rami liflerinin kml kahve ren- gine sahip oldu@, ancak agartma igleminden sonra renklerinin tamamen beyaz ve ipek parlakltgma ulagtlgl saptanmtgtlr (2,l).

Bu olumlu sonu~lara ve raminin ullcemizde kiiltiire almmasl gereken onemli bir lif hitkisi oldugunnn sap- tanmasma ragmen gahgmalar, ekonomik olmadt& ge- rekgesiyle adaptasyon a~amasmda kalmtgtlr (2).

.Uzun sure rami uzerinde aragtma ve uretim gali$malarl yaptlmamlgttr. 1991 yih ilkbahannda E.0. Ziraat Fakiiltesi Tarla Bitkileri Bolumii'nun Bor- nova'da deneme tarlast kurulmug, bu amagla Ame-

TEKSTILVE MOHENDIS YlL: 8 AY: MART-HAZIRAN SAYI: 43-44

rikan orjinli rami qeiiueri qogalttlarak iuetim yaptlmtgttr. Raminin degigik gubre dozlarinda verim faktdrlerinin incelendigi bu qaltgmada raminin izmir iklim ve toprak kogullannda lif eldesine uygun geligme gosterdigi saptanmig ve rami bitkisinin yetigtirilmesi tavsiye edilmigtir (7).

Rami, Urticaceae familyastntn Boehmeria cinsine mensup bir sak bitkisidir. Raminin ticarette onem ka- zanmtg iki tiirii vardtr. Beyaz rami (Boehmeria nivea) ve yegil rami (Bohmeria utilis). Beyaz raminin ana vatant Gin oldugu iqin Gin ramisi olarak tantntr. Yap- raklannm iist ktsmt yegil renkli, alt yuzu ise beyaz tiiylerle kaph oldugu iqin adtna beyaz rami denir. Bu ozelliginden ve qiqeklerinin geklinden yegil ramiden ayrthr. Saklart 1 - 1,5 cm. kaltnltgmda boylart 2 me- tre civanndadtr. Yegil raminin kokeni Malaya ada- lartdtr. Ticarette Cava Ramisi olarak tantntr. Saklart beyaz ramiden kahn ve boylart daha uzundur (2,5 - 3 metre) (25).

Rami bitkisi rizomlar vasttasryla uretilir ve ~ o k ytlltk bir bitkidir. Rami plantasyonlan, 20 ytl sure ile de- vamlt uriin verir. Aynt ytl iqinde de ekolojik kogullara gore qok saytda biqim yaptlabilir. Rami uretimindeki bu kolayllk ve ekonomiklik birqok ulkede ureticinin diger sak liflerine oranla ramiyi ter- cih etme sebebi olmugtur (3, 5).

iyi kalite rami lifi, erken hasat edilen saklardan elde edilir. Bunun iqin saklar henuz sararmaya bagladtit ve aqtk kahve rengine donmeye baglad& anda hasat edilir (2).

Rami saklanndan lif eldesi iqin ilk adtm olan saktan dtg kabugu aytrma iglemine kabuk soyma veya gerit qlkarma denir. Elle veya makinayla olmak uzere iki yontemle yaptltr. Elle soyma igleminin her zaman taze sakiara nygulanmast onerilir. Hasattan sonra ilk altt saat iqinde yaptlrrsa kaliteli lif elde edilir (3, 2).

Bu iglem gecikecek olursa kummug saklar once ha- vuzlarda qiiriitme iglemine tabi tutulur, sonra soyulur (2). Elle soyma yavag ve zahmetli bir iglem olup, ig gucunun bol oldu& yerlerde ekonomiktir. Makina ile yaptlan kabuk aytrma igleminde gene1 prensip kabuk ve saktn odnnsu ktsmtnin mekanik olarak

ayrtlmastdtr. Bu iglem hem raze yegil saklara4em de kumtulmug saklara uygulanabilir. Y q saklardiul ma- kina ile daha kaliteli lifler elde edilir. Kum sakfan ka- buk eldesinin ise daha az makina ile daha lusa surede yaptlabilmesi ve hasat zamantna bag11 olmamast gibi avantajlan da vardir (2, 3). Son senelerde Japonya ve Amerika'da hasat iglemiyle kabuk eldesini bir arada yapan kombine makinalar geligtirilmigtir. Bu igleminden sonra geritler ylkantr ve kuflenmesini onlemek iqin kumtulur (2).

Ytkanmtg, kurutulmug henuz havuzlanmaya tabii tu- tulmamtg huzme halindeki ramiye ticarette Ham Rami "Chtna Grass" denir. Bu halde balyalanarak altntp, sattltr. Genellikle rami ticareti bu gekilde yaptltr (2).

Ham rami bunyesinde pektin gibi yaptgttrtct madde ihtiva ettikinden daha qok kaba mamullerin yaptmtna uygundur ve bazt ulkelerde jutiin yerine kullamltr.

ince iplik ve mamullerin yaptmmda kullamlan;

hucrelerine ayrtlmtg rami liflerini elde etmek iqin ham rami biyolojik yontemden ziyade kimyasal yontemle havuzlana. cogunlukla ahct olan tekstil igletmelerinde yaptlan bu igleme "degumming" denir (2,3,4).

Biyolojik metodda lif geritleri qerqeveler yardtmyla havuzlara konur. 25 - 26 " C'de 4-5 giin havuzlarda tu- tulur. Bu strada ureyen mikroorganizmalar yardtmtyla pektin gibi yaptgttrtct maddeler uzaklagttnhr. iyi kalitede lif eldesi iqin havuz suyunun akmtth olmast istenir. Havuzlama sonrast lifler bol su ile ylkanarak kumtulur. Yumugattlmak iqin ezilir ve tarantr. Kim- yasal metodda ham rami sulandinlmg asit veya al- kalilerde muamele edilir. Genellikle bu amaqla sod- yum hidroksit kullanlltr. Bu iglemden 24 saat once lifleri daha iyi tslanmalan iqin suya bastltr. Daha son- ra 1-4 saat sure ile sodyum hidroksitle kaynatthr.

lglemin bastnq alttnda yaptlmast daha iyi sonuq verir.

Bol su ile qalkalanan lifler, notiirlegtirilerek ytkantp, kumtulur. Kullantm amacma uygun olarak taranx (2).

Rami gunumuzde saf rami, % 50 rami, % 50 pamuk ve b a n kimyasal liflerle kangttnlmak suretiyle qognnlukla giyim egyast yaptmmda kullanthr. Bil- hassa elbise, bluz gibi yazltk bayan ve erkek ust giy-

sisi yap~minda kullan~lan ince rami kumaglar Cin ve Filipinler'de geuig olqiide iiretilir. Bu tilkelerde qok eskiden beri iiretilen el dokumasi rami kumaglara Cin keteni "Chinese Linen" denilirdi (3). Hiicrelerine aynlmtg rami liflerinin ortalama stapel uzunlugu yiinden fazladtr. Bu nedenle qogunlukla yiinle kangtinlarak el orgii ipligi yaplmmda ve diger liflerle kanatlnlarak kazak yapxmnda kullanll~r (3,4).

iyi iglenrnig kaliteli rarni lifleri parlakligi ve giizelligi ile d i i a t qeker (6). Diizgiin lif striiktiirii sayesinde kolayca kidenmez ve kolay yikanabilir (4, 5, 6).

Dstiin saglamllg~ ve yag iken mukavemetinin artmasi, qiiriimeye ve kiifleumeye karg~ dayaniklili& sa- yesinde diger liflerle kangtinlarak bu liflerin mu- kavemetini ve parlaklig~ni arttirmak maksadlyla genig bir kullan~m alam saglar. Rami liflerinin mu- kavemeti keten ve pamuktan fazladtr. Pamuk lifine nazaran b i kalm fakat en az iki misli uzundur. Tek bir rami lif hiicresi sak lifleri iqinde en uzun olanidlr ( 5 6 ) .

Rami lifleri giyirn egyasinm yaniszra ev egyasl ve teknik alanda da genig olarak tiiketilir. El ve rnutfak bezleri, halt astan ve perdelik, mobilya kumagi, sirt qantalan, yelken, qadlr ve quval bezi, balk aglar~, olta ipi, filitre ve presse torbalarl (peynir ve garap ima- lathanelerinde), kemer, ayakkabl, den ve sikzgtlna rnalzemelerinde yag mukavernetinin yukgek olmasl nedeniyle ozel bag ipi, dikia ipligi olarak kb~lantllr (3, 5,6).

Rami liflerinin seliilozunun polimerizasyon derecesi

ve iqerdikleri seliiloz oranl diger sak liflerine oranla oldukqa yiiksektir. Cok iyi ve net rontgen diyagrm verir. Bu yiizden diinya seliiloz aragtimc~lannm qogu elektron mikroskopu ile yaphklarr striiktiir aragtumalannda ideal bir materyal olarak ramiyi kul- lanrnaktadir (2,3),

Rami liflerinin elde ediligi slrasmda, kabuk soyma i~leminin yan tittinu olarak elde edilen kabuk arttklan sunta yaplmmda, % 60 saf seliiloz iqerdiginden seluloz kaynagl olarak, sigara kagidi ve kaliteli kagtt yapimrnda kullanlhr. Rami yapraklan ise hayvau yemi olarak degerlendirilir (6).

1. Harmancroglu, M., 1959. Antalya'da Yetigtirilen Rami Lifleri Uzerinde Yap~lan Teknolojik Aragt~rmalar, E.U. Zir. Fak. Yaylnl, Bornova

-

2. Harmanc~oglu, M., Yazlctoolu, G., 1979. Bitkisel Lifler, E.U. Tekstil Fak. Yaylnl, No:3 Bornova - lZMlR 3. Hess, K.P., 1948, Textile Fibers and Their Use, Newyork 4. Hester, S.B. and Yuen, M.L., 1989. Ramie: Paterns of

world Production and Trade. Journal of the Textile Institute Vol: 80, No: 4,485

-

Yaylnl, No: 65, Bornova - IZMlR

6. Ozcan, Y., 1984. Tekstil Elyaf ve Boyama Teknioi, 1.U.

Muh. Fak. Yaylnl, No: 60, ISTANBUL

7. Yazlcl, A., 1993. Rami (Boehmeria nivea) da Farkh Gubre Seviyelerinin Sap ve Lif Verimi Uzerine Etkileri, E.U. Zir. Fak. Yiiksek Lisans Tezi.