Einstein’›n, kütleçekimi kuvvetini aç›klayan genel görelilik kuram›n›

Einstein’›n, kütleçekimi kuvvetini aç›klayan genel görelilik kuram›n›

1916 y›l›nda aç›klamas›ndan bu yana fizikçiler, kuram›n ç›kar›mlar›n› s›na- maktan yorulmad›lar. Bunlardan ba- z›lar›, örne¤in, ›fl›¤›n h›z›n›n sabit ol- du¤u ya da ›fl›¤›n kütleçekiminin etki- siyle büküldü¤ü, deneysel olarak ka- n›tland›. Baz›lar›ysa hala kan›tlanabil- mifl de¤il.

Modern teknoloji, gökcisimleri aras›n- da özel bir dizilifl ve Missouri Üniver- sitesi’nden bir bilimadam›n›n düflün- ce ürünü bir deney, kuram›n bir bafl- ka öngörüsünü s›nama olana¤› sa¤la- m›fl bulunuyor. S›nanacak öngörü, kütleçekiminin de ›fl›kla ayn› h›za sa- hip olmas›. (Kütleçekim kuvvetini iletti¤i varsay›lan,ancak henüz gözle- nememifl olan graviton adl› parçac›k da, ›fl›¤›n da bir parças› oldu¤u elek- romanyetik kuvveti tafl›yan foton gibi kütlesiz bir parça olarak tan›mlan›- yor. Henüz gözlenememifl olan gravi- tonun, bu nedenle fotonla ayn› h›za

sahip olmas›, genel görelili¤in bir ç›- kar›m›). Missouri Üniversitesi’nde fi- zik ve astronomi doçenti olan Ser- gei Kopeikin’e göre, öngörünün do¤rulu¤u konusunda dolayl› iflaret- ler bulunsa da, kütleçekiminin h›z›

flimdiye kadar do¤rudan ölçülebil- mifl de¤il. Kopeikin, yap›lmak istene- nin de bu oldu¤unu ve deney için gerekli koflullar›n bir daha ancak 10 y›l sonra oluflabilece¤ini belirtiyor.

Asl›nda, sözkonusu deney geçti¤imiz 8 Eylül günü gerçeklefltirildi. ABD Ulusal Radyo Astronomisi Gözleme- vi’ne ait Çok Genifl Tabanl› Dizge (VLBA) adl› bir radyo teleskop a¤›yla, çeflitli kuasarlar (evrenin çok uzakla- r›nda bulunan ve merkezinde dev kütleli aktif karadeliklerin bulundu¤u

gökadalar) aras›ndaki aç›sal uzakl›k hassas biçimde ölçüldü. Deneyde s›- nanmak istenen, o tarihte dünyaya en yak›n kuasar›n önünden geçecek olan Jüpiter’in, kuasar›n öteki ku- asarlara olan uzakl›¤›nda bir de¤ifli- me yol aç›p açmad›¤›. Gözlem VLBA’y› oluflturan ve Atlantik’teki Karayip Denizi’nden, Pasifik’teki Ha- waii adalar›na kadar dizilmifl, herbiri 25 metre çapl› 10 radyo teleskop ile, Almanya’daki 100 metre çapl› Effel- berg radyo teleskopunca ayn› anda yap›ld›. Bu dizgelerde ayr› teleskop- larca al›nan görüntüler, bilgisayar arac›l›¤›yla birlefltirildi¤inden, onbin- lerce kilometre çapl› dev bir teleskop- la gözlem yap›lm›fl gibi duyarl› sonuç- lar al›nabiliyor. Araflt›rmac›lar, deney için gerekli duyarl›l›¤›n sa¤land›¤›n- dan kuflku duymuyorlar. Ayr›ca, NASA ve Japonya’dan araflt›rmac›la- r›n da dünyan›n baflka yerlerindeki teleskoplardan yararlanarak ayn› göz- lemleri yapmalar›, sonuçlar›n karfl›lafl- t›r›lmas›na olanak sa¤layacak.

Kopeikin, gözlem sonuçlar›n›n Ka- s›m ortas›nda al›nabilece¤ini belirtir- ken "Asl›nda"diyor, "genel görelilik kuram›n›n do¤ru oldu¤una ve kütle- çekim h›z›n›n, ›fl›k h›z›yla ayn› oldu-

¤una inan›yoruz".

NASA bas›n bülteni, 3 Eylül 2002

11

Ekim 2002 B‹L‹M

TEKN‹K

B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹

Kütleçekiminin H›z›

küçük çapl› ve daha soluk bir halka olarak yans›yacak ve bu yolla halka- lar iç içe dizilecek. Wheeler’›n he- saplar›na göre, Günefl’le en d›fl geze- geni Plüton aras›ndaki mesafenin 50 kat› uzakl›kta ve 10 Günefl kütlesin- deki bir karadelik, Dünya Günefl’le kendisi aras›ndan geçip gidene ka-

dar bir gün süreyle par›ldayacak.

Gerçi bu kadar uzakl›kta halkalar se- çilemeyecek kadar zay›f olur; ama dev teleskoplar Günefl ›fl›¤›n›n yans›- mas›n› hayal meyal görebilir. Araflt›r- mac›lara göre, flimdiki teleskoplar böyle bir ›fl›may› ancak Günefl siste- mi’nin eteklerinde yakalayabilecek

güçte. O da tabii nereye bak›laca¤›- n›n bilinmesi halinde. Wheeler ve ö¤rencisi Daniel Holz, güçlükleri ka- bul etmekle birlikte, "50 y›l sonra te- leskoplar›n hangi boyutlarda olaca¤›- n› bilemeyiz" deyip umudu elden b›- rakm›yorlar.

Science 27 Eylül 2002

Günefl

Dünya

Karadelik

Karadeli¤in Dünya’dan görünüflü