EĞİTİM HUKUKUNDA ÇOCUK HAKLARI VE EĞİTİMİ. Eğitimci ve Eğitimci Adaylarına Yönelik Öğretim Etkinlikleri ve Araştırma Örneğiyle.

(1)

(2)

EĞİTİM HUKUKUNDA

ÇOCUK HAKLARI

VE EĞİTİMİ

Eğitimci ve Eğitimci Adaylarına Yönelik Öğretim Etkinlikleri ve Araştırma Örneğiyle

Yazarlar

Dr. Öğr. Üyesi Erdem HAREKET Prof. Dr. Selma YEL

Ankara 2021

(3)

EĞİTİM HUKUKUNDA ÇOCUK HAKLARI VE EĞİTİMİ Dr. Öğr. Üyesi Erdem HAREKET

ORCID: 0000-0003-3903-7057 Prof. Dr. Selma YEL

ORCID: 0000-0002-9624-6966

Bu kitabın Türkiye’deki basım, yayın ve satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic.

Ltd. Şti.’ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz, dağıtılamaz.

Yayıncı Sertifika No : 49260 Matbaa Sertifika No : 49363

ISBN : 978-605-170-454-8 e-ISBN : 978-605-170-455-5 Kapak Tasarımı : Kezban Kılıçoğlu Mizanpaj : Kezban Kılıçoğlu Dil Kontrol : Göksel Çakır Baskı : Sözkesen Matbaacılık

Adres : İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk. No: 2/40 Yenimahalle-ANKARA Tel : 0 312 395 21 10

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI HAREKET, Erdem

YEL, Selma

EĞİTİM HUKUKUNDA ÇOCUK HAKLARI VE EĞİTİMİ Anı Yayıncılık, 1. Baskı, Ankara/Türkiye

2021 x + 430 Sf., 160 x 240 mm ISBN : 978-605-170-454-8 e-ISBN : 978-605-170-455-5 Hukuk, Eğitim, Eğitim Hukuku

Eğitim Hukuku, Çocuk Hakları, Eğitimi Süreçlerinde Araştırma, Örnek Ders Etkinliği Anı Yayıncılık

Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/Ankara Tel: 0 312 425 81 50 pbx

e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://www.aniyayincilik.com.tr

A harfinin evrimi

(4)

SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ

AB Avrupa Birliği

AİHS Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi BM Birleşmiş Milletler

ÇHB Çocuk Hakları Bildirgesi

ÇHES Çocuk Hakları Evrensel Sözleşmesi KHK Kanun Hükmünde Kararname MEB Millî Eğitim Bakanlığı

ILO Uluslararası Çalışma Örgütü

UNICEF Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu TCK Türk Ceza Kanunu

TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu s. Sayfa

mad. Madde

(5)

YAZARLAR HAKKINDA

Dr. Öğr. Üyesi Erdem HAREKET

Kayseri’de doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Kayseri'de tamamladı.

Yükseköğrenimine 2009 yılında Erciyes Üniversitesinde başladı ve 2013 yılında fakülte birinciliği ile lisans eğitimini tamamladı. 2013 yılı içerisinde TÜBİTAK tarafından “Yurtiçi Yüksek Lisans Bursu’na”

layık görüldü ve Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Bilimleri Ensti- tüsü'nde yüksek lisans eğitimine başladı. Aynı yıl içerisinde Kırıkka- le Üniversitesi Eğitim Fakültesine araştırma görevlisi olarak atandı.

“Çocuk Meclisleri ve Çocuk Hakları” üzerine gerçekleştirdiği yüksek lisans tez çalışması ile 2015 yılında lisansüstü eğitimini başarı ile tamamladı. 2015 yılı içerisinde, TÜBİTAK tarafından “Doğrudan Yurtiçi Doktora Bursu’na” layık görüldü ve Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsünde doktora öğrenimine başladı. 2018 yılında

“Eğitim Hukuku Bağlamında Çocuk Hakları Eğitimi” üzerine gerçek- leştirdiği tez araştırmasını başarıyla tamamladı ve doktor unvanını aldı. 2017 yılında Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Hu- kuk Programı Adalet Bölümünde başlamış olduğu ön lisans öğre- nimini 2020 yılında tamamladı. 2018-2020 yılları arasında yine TÜ- BİTAK tarafından desteklenerek “Çocuk Hakları Eğitimi” konusu üzerine yürütücüsü olduğu çeşitli proje çalışmaları gerçekleştirdi.

Eğitim hukuku, hukukla ilintili eğitim, çocuk hakları ve çocuk hakla- rı eğitimi konuları üzerine çok sayıda ulusal ve uluslararası nitelikli kitap, kitap bölümü, bilimsel yayınları, kongre bildirileri ve proje çalışmaları bulunan yazar, çalışmalarına Kırıkkale Üniversitesinde öğretim üyesi olarak devam etmektedir.

(6)

İçindekiler / v Prof. Dr. Selma YEL

1978 yılında Kayseri Kız Öğretmen Lisesinden mezun oldu. 1982 yı- lında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin Genel Türk Tarihi Bölümünden mezun oldu. 1983 yılında Ankara Üniversi- tesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsüne araştırma görevlisi oldu. Aynı yıl A.Ü. Eğitim Fakültesinden Pedagoji Formasyon Sertifikası aldı. 1984 yılında Montreux Boğazlar Sözleşmesi konulu yüksek lisans tezini verdi. 1991 senesinde doktora tez çalışmasını tamamladı. 1991 senesinde Kültür Bakanlığına eğitim uzmanı olarak naklen geçti. 1992 yılında MEB Eğitim Araştırma ve Geliştirme Dairesine eğitim uzma- nı olarak naklen geçti. 1993 senesinde Başbakanlık Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumundan Sorumlu Bakanlık Müşaviri olarak atandı. 1993 senesinde Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesin- de Yrd. Doç. Dr., ardından Tarih Bölümünün Kurucu Bölüm Başkanı oldu. 1999 yılında Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi’ne Yardımcı Doçent olarak yeniden atandı. 2004 yılında Atatürk İlkeleri ve İn- kılâp Tarihi alanında doçent unvanını aldı. Aynı yıl Gazi Üniversitesi tarafından İngiltere’ye Aston Üniversitesine eğitim çalışmalarında bulunmak üzere gönderildi. 2005-2006 yılları arasında Gazi Üniver- sitesi Atatürk Araştırma Merkezinde Müdür yardımcısı olarak görev yaptı. Ocak 2006‘da Alman Dışişleri Bakanlığı DAAD Bursuyla Berlin Dışişleri Bakanlığı Arşivinde araştırma ve çalışmalarda bulunarak Duesseldorf’, Hannover ve Berlin’de Türk sivil toplum kuruluşların- da konferanslar verdi. 2009’da profesör unvanını aldı. Atatürk Kül- tür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (AKDTYK), “Atatürk Araştırma Mer- kezinde 2013-2016 yılları arasında “Eğitim Araştırma Komisyonu ve Cumhuriyet Tarihi Komisyonu olmak üzere “Bilim Kurulu Aslî Üyesi”

olarak görev yaptı. 2014 yılında Türk Askeri Tarih Komisyonu üyeli- ğine atandı. 2012-2015 yılları arasında Gazi Eğitim Fakültesi İlköğ- retim Bölümü Sınıf Öğretmenliği Eğitimi Ana Bilim Dalı Başkanlığını yürüttü. 2015 yılında ABD, Washington DC’de bilimsel çalışmalarda bulundu. 2017 yılında Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğüne atandı. Yurt içi ve yurt dışında düzenlenmiş birçok sempozyum ve kongrede düzenleme ve bilim kurulu üyelikleri yap- tı. Ayrıca alanı ile ilgili birçok panel, konferans, söyleşi ve TV-radyo programlarına katıldı. Çalışma alanları arasında yakın Türkiye tarihi, sosyal bilgiler öğretimi ve tarih öğretimi konuları yer almaktadır.

Birinci Dünya Savaşı, İstiklal Savaşı, Boğazlar ve Karadeniz, Türki-

(7)

vi / Eğitim Hukukunda Çocuk Hakları ve Eğitimi

ye’nin 21 yy’daki Vizyonu, Kadın ve Şiddet konularında ve ayrıca Sosyal Bilgiler Öğretimi alanında çok sayıda makale ve kitapları bu- lunmaktadır. Evli ve iki çocuk sahibidir.

(8)

ÖN SÖZ

Çocuk haklarının ve dünya genelinde yaygınlık sergileyen bu haklara iliş- kin ihlallerin tüm zamanlar içerisinde sergilediği artış profili, bizlere daha uzun süre bu konu üzerinde ciddi biçimde durulması gerektiğini göstermektedir.

Nitekim çocuk hakları konu alanının, farklı birçok disiplinle olan yakından ilişkisi göz önüne alındığında, bu konuya yönelik çalışmaların ne derece uzun soluklu ve kapsamlı olması gerektiği daha net bir biçimde anlaşılacaktır. Kitabın, çocuk hakları eğitimi konusunda bir ders, etkinlik ve araştırma rehberi olarak çeşitli disiplin alanlarında yükseköğrenim görmekte olan çok sayıda öğrenciye, öğre- tim etkinliklerinden yararlanmak üzere öğretmenlere ve temel ders kaynağı ve araştırma süreçlerinde referans noktası olarak ilgili alanlarda çalışmalar yürüten akademisyenlere önemli bir kaynak desteği sunacağı inancındayız.

Eğitim Hukuku Bağlamında Çocuk Hakları Eğitimi: Bir Eylem Araştırması başlıklı doktora tez çalışmasının güncelleştirilmiş ve genişletilmiş bir hali olarak hazırlanan kitabın, özgün bir boyut olarak eğitim hukuku literatürüne katkı sağ- lamasını, çocuk hakları konusunda yükseköğretim öğrencilerine ve öğretim üyelerine temel ders kaynağı olmasını, temel eğitim düzeyinde öğretmenlik yapan kişilere çocuk hakları eğitimi süreçlerinde yol gösterici olmasını ve bir eylem araştırmacısı olarak çocuk hakları eğitimi süreçlerini organize edebilme hususlarında yararlı bir kaynak olmasını ümit ediyoruz.

Kitabın hazırlanmasında görüşleri ile bizlere destek olan kıymetli meslek- taşlarımıza içten teşekkürlerimizi sunar, eserin eğitim hukuku ve çocuk hakları literatürüne katkı sağlamasını, okuyucular açısından da yol gösterici bir kaynak olmasını temenni ederiz…

Dr. Öğr. Üyesi Erdem HAREKET Kırıkkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi erdemhareket@gmail.com

Prof. Dr. Selma YEL Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi sy1960200@hotmail.com

(9)

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ ... 1

BÖLÜM 1 Eğitim Hukuku Eğitim Hukuku... 5

Eğitim ve Hukuk Disiplinleri Arasındaki İlişki ... 6

Eğitim Hukukunun Kaynakları ... 10

Eğitim Hukukunun Temel Konu Alanı Kaynakları ... 15

BÖLÜM 2 Eğitim Hukukunda Çocuk Hakları ve Çocuk Hakları Eğitimi Eğitim Hukukunda Çocuk Hakları ve Çocuk Hakları Eğitimi ... 25

Çocuk Hakları Eğitiminin Hukuku Dayanağı ... 27

Çocuk Hakları Eğitiminin Amaçları ... 30

BÖLÜM 3 Uluslararası Hukukta Çocuk Hakları Mevzuatı Uluslararası Hukukta Çocuk Hakları Mevzuatı ... 31

BÖLÜM 4 Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Bildirgesi’nde Çocuk Hakları BM Çocuk Hakları Bildirgesi ... 37

BM Çocuk Hakları Bildirgesi’nde Çocuk Hakları ... 37

(10)

İçindekiler / ix BÖLÜM 5

Çocuk Hakları Evrensel Sözleşmesi ve Çocuklara Tanınan Haklar

Çocuk Hakları Evrensel Sözleşmesi ... 41

Evrensel Sözleşmede Çocuklara Tanınan Haklar ... 42

BÖLÜM 6 Türkiye’de ve Dünya’da Çocuk Hakları Çalışmaları Türkiye’de ve Dünya’da Çocuk Hakları Çalışmaları ... 49

Türkiye’de Çocuk Hakları Çalışmaları ... 50

Uluslararası Literatürde Çocuk Hakları Çalışmaları ... 105

BÖLÜM 7 Çocuk Edebî Ürünleri ile Çocuk Hakları Eğitimi Ve Önemi Çocuk Edebî Ürünleri ile Çocuk Hakları Eğitimi ve Önemi ... 135

BÖLÜM 8 Edebî Ürünlerle Çocuk Hakları Eğitimine Yönelik Öğretim Etkinlikleri ve Ders Planı Örnekleri Edebî Ürünlerle Çocuk Hakları Eğitimine Yönelik Öğretim Etkinlikleri ve Ders Planı Örnekleri ... 139

Çocuk Hakları Eğitimine Yönelik Örnek Ders Etkinliği-1 ... 147

(11)

x / Eğitim Hukukunda Çocuk Hakları ve Eğitimi

10. Çocuk Hakları Eğitimine Yönelik Örnek Ders Etkinliği-9 ... 186

11. Çocuk Hakları Eğitimine Yönelik Örnek Ders Etkinliği-10 ... 192

BÖLÜM 9 Çocuk Hakları Eğitimi Süreçlerinde Araştırma: Eğitimcilere ve Adaylarına Yönelik Örnek Bir Eylem Araştırması Çocuk Hakları Eğitimi Süreçlerinde Araştırma ... 195

Araştırmanın Modeli ... 196

Eylem Araştırması Süreci ... 200

Eylem Planının Hayata Geçirildiği Ortam ... 203

Eylemin Uygulandığı Çalışma Grubu ... 204

Eylem Sürecinde Yer Alan Çocuklar ve Özellikleri ... 205

Eylem Sürecinde Yararlanılan Veri Toplama Araçları ... 205

Eylem Planı Kapsamında Verilerinin Toplanması ... 206

Eylem Planı Öncesi Hazırlık ve Verilerinin Toplanma Süreci ... 206

Eylem Planının Uygulanma Süreci Verilerinin Toplanması ... 208

Eylem Planı Süreci Sonrası Verilerinin Toplanması ... 209

Eylem Süreci Verilerinin Analizi ... 210

Eylem Sürecindeki Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları ... 215

Eylem Sürecinde Alınan Etik Tedbirler ... 218

Eylem Sürecinde Araştırmacı Tespitleri ... 219

Eylem Süreci Sonunda Edinilen Bulgular ve Yorumlama ... 220

KAYNAKÇA ... 383

EKLER ... 405

(12)

GİRİŞ

İnsan hak ve özgürlüklerine saygılı, kendi haklarının bilincinde ve gerekti- ğinde bu hakları etkin bir biçimde savunabilen, sosyal yaşam içerisinde katılımcı, kendi gelişiminden sorumlu, sorumluluklarının farkında ve bu gelişim sürecine yön verebilen bireylerin toplumsal yaşam içerisinde bulunması, günümüz eğitim sistemi unsurları içerisinde formal ya da informal biçimde yer alan kazanımlar arasındadır. Bu görüşü destekler nitelikte, Tezcan, Erdem, Sancaktar ve Önok (2011), insan hakları bilinciyle yetiştirilmeyen bireylerin, kendilerinin sahip ol- dukları hakları yeterli düzeyde kullanabilmelerinin ve bu hakların ihlali durumla- rında koruyucu mekanizmaları işletebilmelerinin mümkün olamayacağını belirterek, insan haklarının en önemli güvencesinin, yine kendi haklarının bilincinde olan insanlar olduğuna dikkat çekmiştir.

Bu noktada, bireylerin erken yaşlardan itibaren, hak çerçevesinde geçire- cekleri yaşantıların, bu konuda edinecekleri bütün tecrübelerin ve formal/informal ortamların bütününde gerçekleştirecekleri öğrenmelerin gelecek nesiller ve toplumsal yaşam ekolü açısından son derece önemli unsurlar olacağı düşünülmektedir. McGillivray (2013), çocukların hassas canlılar olduklarını ve yetişkinler tarafından yeterince anlaşılmadıklarını belirtmiş, bu nedenle çocuk haklarının ve çocuklara yönelik davranışlarımızın gelecek açısından önemli konular olduğuna dikkat çekmiştir. Merey (2016); kişisel ve toplumsal anlamdaki gelişimin sağlanmasının, çocukların kendi haklarını bilmeleri, bu hakları gerekti- ğinde savunabilmeleri ve başka kişilerin haklarına da aynı duyarlılığı sergilemeleri ile mümkün olabileceğine işaret etmiştir. Buradan hareketle yukarıda belirtilen değerlere, yeterliklere ve becerilere sahip bireylerin toplum yaşamında hâkim insan modelini temsil etmesinin, bireylere çok erken yaşlardan itibaren verilebilecek çocukların gelişimsel özellikleri, ilgi ve ihtiyaç durumları gözetilerek gerçekleştirilecek nitelikli bir çocuk hakları eğitimi ile mümkün olabileceği söy- lenebilir. Peker Ünal (2010) tarafından çocuk hakları eğitimi, çocukların hangi haklara sahip olduklarının öğrenmelerini ve bu hakların gereklerine uygun dav- ranışlar sergilemelerini sağlayacak faaliyetlerin tümü olarak açıklanmıştır. Was- hington (2010), çocuk hakları eğitimine daha fazla önem verilmesi gerektiğini ve bu eğitimin çocuklara erken yaşlardan itibaren verilebilmesi için gerekli adımla- rın atılması gerektiğini belirtmiştir.

Eğitim-öğretim unsurları açısından çocuk hakları ve çocuk haklarına ilişkin farkındalık durumları önem arz eden bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır.

Nitekim bu tespit, insan haklarının, eşitliğin ve demokrasi unsurlarının vazgeçil-

(13)

2 / Eğitim Hukukunda Çocuk Hakları ve Eğitimi

mez bir öneme sahip olduğu bu çağda, uluslararası hukukta bağlayıcılığa sahip antlaşmalarda ve sözleşmelerde de kendisini göstermektedir. Bu noktada, okul kültürünün, idareci yaklaşımlarının, öğretmen tutumlarının ve sınıf içi iklimin, çocuk haklarının gelişimi ve çocuk haklarının öğretimi açısından önemli unsurlar olduğu düşünülmektedir. Fazlıoğlu (2007) tarafından, ülkemizde öğretmen ve yöneticiler tarafından, çocuk haklarının öneminin kavranmış olmasına rağmen, bu konuya yönelik uygulama noktasında gerçekleştirilen faaliyetlerin istenen düzeyde olmadığına dikkat çekilmiştir. Belirtilen bu görüşle aynı doğrultuda Uçuş (2016), çocukların, haklar konusunda öğretmenlerinin ve ebeveynlerinin davranışlarından ve ön yargılardan etkilendiklerini belirtmiştir. Bu açıdan bakıl- dığında, sınıf içi faaliyetlerin ve tercih edilen öğretim yaklaşımlarının, öğrencile- rin çocuk haklarına ilişkin algı gelişimlerinin desteklenmesinde, bu konudaki farkındalık düzeylerinin artırılmasında, konuya ilişkin olumlu tutumların kazandı- rılmasında ve çocuk haklarına ilişkin yeterli bilgi düzeyine ve algıya sahip ola- bilmelerinde belirleyici bir unsur olacağı düşünülmektedir. Karaman Kepenekçi ve Baydık (2009) tarafından çocuk haklarına ilişkin olumlu tutumlara sahip olma ile çocuk hakları konusunda verilecek bir eğitime duyarlılık gösterme arasında doğrudan bir orantı olduğu ifade edilmiştir.

Çocuk hakları eğitimine ilişkin gerçekleştirilecek eğitim-öğretim süreçle- rinin çok boyutlu olarak ele alınması gerektiği, gerçekleştirilecek bu süreçlerin, gerek okul idarecileri ve öğretmenler gerekse öğrenciler açısından, çocuk hakla- rı konusuna ilişkin algıların ve farkındalık durumlarının gelişimine olumlu katkı sağlayacak bir kapsama ve nitelik düzeyine sahip olmasının önem ve gereklilik arz ettiği düşünülmektedir.

Diğer taraftan çocuk hakları konusuna yönelik gerçekleştirilecek nitelikli ve etkin bir öğretim sürecinde, sınıf içi öğrenme-öğretme faaliyetlerinin önemli bir diğer gereklilik unsuru olduğu düşünülmektedir. Erbay (2012), Milli Eğitim Bakanlığının çocuk haklarını yaygınlaştırma ve tanıtma yönündeki uygulamaları- nın ve öğretim programlarında bu konu ile ilişkili yer alan derslerin, çocuk hak- larına ilişkin farkındalık ve bilinç oluşturma yönünde yetersiz kaldığına ve ders içi öğrenme öğretme yaklaşımlarının, bu amacı karşılamaktan uzak olması ne- deniyle yoğun olarak eleştirildiğine dikkat çekmiştir. Çocuk hakları eğitiminin yanlış yöntemler ile gerçekleştirilmesi, çocukların insan haklarına yönelik algıla- rının ilerleyen zamanlarda istenmeyecek biçimde gelişmesine neden olabilecek- tir (Ersoy, 2012).

Bu noktadan hareketle, çocuk haklarına ilişkin konuların öğrencilere öğre- timi sürecinde, özgün ve farklı öğretim yaklaşımlarından ve tekniklerinden ya-

(14)

Giriş / 3 rarlanılmasının önemli bir gereklilik olduğu düşünülmektedir. Bu görüşü destek- leyen bir araştırma sonucu olarak, Uçuş (2009) tarafından gerçekleştirilen araş- tırmada, öğretmenlerin ve okul yöneticilerinin, çocuk haklarına ilişkin yeterince bilgiye sahip olmadığı ve doğrudan çocuk haklarının öğretilmesine yönelik uy- gulamaları ortaya koymadıklarına ilişkin bulgular elde edilmiştir. Bu noktada, çocuk hakları eğitiminde farklı eğitimsel yaklaşımların kullanılmasının etkili so- nuçlar verebileceğine güzel bir örnek olarak, Torun ve Duran (2014) tarafından öğrencilere oyun ile desteklenmiş çocuk hakları öğretimi gerçekleştirilmiş ve bu yöntem sonucunda, araştırmacının uyguladığı çocuk hakları öğretiminin, öğren- cilerin çocuk haklarına yönelik tutumlarında olumlu etki oluşturduğu belirlen- miştir.

Bu tespitler ışığında, bireylerin erken yaşlardan itibaren kendi haklarının bilincinde ve diğer insanların haklarına saygılı ve duyarlı bireyler olarak sosyal yaşam içerisinde yer almalarının, çocuklara erken yaşlardan itibaren bu konuda sunulabilecek kapsamlı ve nitelikli çocuk hakları eğitimi ile mümkün olabileceği düşünülmektedir. Sarıer (2010) tarafından, toplumsal yaşam içerisine insan hak- ları ve demokrasinin gerçekleştirilmesinin, toplum üyelerinin belirli bir eğitim düzeyine ulaşmaları ile mümkün olacağı ifade edilmiştir. Tezcan, Erdem, Sancak- tar ve Önok (2011), insan haklarının, doğal olarak bu hak çatısı altında doğmuş olan çocuk haklarının, ulusal ve uluslararası düzeyde tanınmasının, bu hakların korunmasında ve hayat bulmasında yeterli olmadığını belirterek; bireyler arası ilişkilerde de haklara ilişkin duyarlılığın ve bilincin artırılmasının bir zorunluluk olduğuna dikkat çekmiştir. Buradan hareketle, konunun temelde bir eğitim so- runu olduğuna vurgu yapılarak, hak temelli bir kültürün bireylere kazandırılma- sındaki önemli unsurlardan birinin doğru insan hakları/çocuk hakları eğitimi olduğu ifade edilmiştir.

(15)

(16)

BÖLÜM I

EĞİTİM HUKUKU

Değişim süreçlerine tabi olan bütün hayat unsurlarının, daha hızlı değişim profili sergilediği günümüz dünya yaşamında, insan hayatındaki temel gereksi- nimler, beklentiler ve deneyim alanları da bu “hızlı”’ değişim rüzgârı içerisinde yerini almıştır. İnsanın yaşamı boyunca, bütün yönleri ile gelişiminin sağlanması ve çeşitli alanlarda becerilerle donatılması sürecinin bir ifadesi olarak ele alabi- leceğimiz eğitim, zaman içerisinde bu değişimin esintileri ile kendi doğasını yoğurarak, insan hayatının önemli ve vazgeçilmez olguları arasındaki yerini ko- rumayı başarmıştır. Şişman (2012) tarafından eğitimin, insanî bir faaliyet olarak insanın bütün yönleri ile geliştirilmesi süreci ve sosyal, kültürel, politik, ekonomik boyutları ve işlevleri olan bir sistem olduğu ifade edilmiştir. Bu noktada eğitimin, insan haklarının, bilimselliğin ve mantığın, saygı ve hoşgörünün, barı- şın, huzurun ve demokratik tutumların hâkim olacağı bir toplumsal yaşam profi- linin ve bireylerin içerisinde yer aldıkları toplum ile uyum gösterebilmesinin temel ön koşullarından olduğu tartışılmaz bir gerçektir. Diğer taraftan, hayatın birçok alanında meydana gelen değişim ve gelişim hızı karşısında, birey-devlet, birey-toplum ve birey-birey ilişkilerinin bütüncül ifadesi olabilecek toplumsal yaşam düzeni ise yine mikro düzeyde toplumsal, makro düzeyde de dünya ya- şamının vazgeçilmez bir gerekliliği olarak açıklanabilir. Nasıl bir vücudun sağlıklı olarak yaşamını sürdürmesi, hücreden organa kadar bütün unsurların kendi görevlerini titizlikle yapmasına ve konulmuş ortak kurallara birlikte uymalarına bağlı ise, sağlıklı bir toplum için de tüm bireylerin ve toplulukların kurallara uy- ması gereklidir. Latincede ifade edildiği gibi: “Ubi societas, ibi jus”. Yani, nerede toplum varsa orada hukuk vardır (Deryal, 2008, s. 3). Hukuk en genel anlatımla, barış, güven, eşitlik ve özgürlük çerçevesinde toplum hayatını düzenleyen, kamu gücü ile desteklenen, devletin yetkili organları tarafından konulan, uyulması zorunlu ve maddî yaptırıma bağlanmış en önemli kurallar bütünü (Gözübüyük, 2015; Akyüz, 2012; Kayar ve Üzülmez, 2016) olarak açıklanabilir. Farklı bir yakla- şım ile Serozan (2013) hukuk biliminin kurgulara, önermelere ve varsayımlara dayandığını belirterek, bu bilim alanının insanlar tarafından her an değiştirilebilir kurallarla ve bunların içerdiği adalet değeri ile ilgilendiğini ifade etmiştir. Bu noktada eğitim ve hukuk, istenen toplumsal yaşam düzeni ve profili başta olmak üzere farklı açılardan da birbiri ile sıkı ilişkiye sahip iki unsur olarak karşı- mızda durmaktadır.

(17)

6 / Eğitim Hukukunda Çocuk Hakları ve Eğitimi Eğitim ve Hukuk Disiplinleri Arasındaki İlişki

Bu noktada, eğitim ve hukuk arasındaki ilişkinin ortaya konması amacına yönelik yaklaşımların ilk adımının, eğitimin farklı bağlamlarda hukukun konusu olduğunun göz önüne alınması olduğu söylenebilir. Bu görüşün temeli ise, gerek eğitim sisteminin, gerek eğitim faaliyetlerinin gerekse de eğitim hakkının ulusal ve uluslararası hukuk çerçevesindeki çalışmalar ile korunuyor ve sürdürü- lüyor olması olarak ifade edilebilir. Bingöl (2012), ailelerin ve devletlerin eğitimi farklı amaçlar ile kullanmak istemeleri durumunda ortaya çıkabilecek çıkar ça- tışmalarının dengelenmesi ve insanlara öz varlıklarını hayata geçirme yönündeki imkân ve araçların sağlanmasının, ulusal ve uluslararası hukuk kurallarınca çer- çevesi belirlenmiş eğitim kurumları ve yine bu doğrultuda eğitime ilişkin olarak gerçekleştirilen düzenlemeler ile mümkün kılınıyor olması tespitleriyle, eğitimin neden hukukun konusu olduğu sorusuna net bir biçimde açıklık getirmiştir. İdari kamu hizmetleri arasında yer almasından dolayı kamu hukuku kuralları içerisin- de yürütülen eğitim etkinlikleri, bu etkinliklere yön veren hukuk rejimi ve eğitim hakkının içeriği siyasî (hükümetlerin eğitim görüşleri), sosyal ve ekonomik unsurlar ile yoğun bir ilişkiye sahiptir (Söyler, 2008; Özdemir, 2009; Aksoy, 2016).

Eğitimin bir hak ve özgürlük olması dolayısıyla, bu hakkın sağlanması noktasın- da bireylerin, devletin ve toplumun belirli yükümlülüklere sahip olmasının, eği- timin kamusal bir hizmet olarak yürütülmesinin temel nedenlerinden bir tanesi olduğu (Aksoy, 2016) ifade edilmiştir. Kamu hizmeti kavramı hukuk literatürün- de iki farklı anlamda kullanılmaktadır. Bunlardan ilki “teşkilat” anlamındaki kamu hizmetidir. Örneğin Anayasanın 70’inci maddesinde geçen “her Türk kamu hiz- metlerine girme hakkına sahiptir” hükmündeki kamu hizmeti idarî teşkilatı an- latmak için kullanılmıştır. İkincisi ise toplumun ortak bir ihtiyacının karşılanması şeklindeki kamu yararına yönelik faaliyet (iş, uğraş) anlamında kullanılmaktadır (Çağlayan, 2017, s. 229-230). Gözübüyük (2012) kamu hizmeti kavramının, bir kamu kurumunun kendisi tarafından ya da yakın gözetimi altında, özel teşebbüs eli ile kamuya sağlanan hizmetler olarak bu ikinci anlamıyla açıklamaktadır. Bu noktada, eğitim uygulamalarının ve sistemlerinin farklı amaç ve yaklaşımlara karşı korunmasının, uluslararası hukuk çerçevesine uygunluk ekseninde, yerel hukuk kuralları ile büyük ölçüde mümkün olabileceği anlaşılmaktadır. Bu nokta- daki görüşü destekler nitelikte, Anayasamızda da yer alan “hukuk devleti^{” ilkesi} karşımıza çıkmaktadır. Hukuk devleti en kısa tanımıyla; vatandaşların hukukî güvenlik içinde bulundukları, devletin bütün eylem ve işlemlerinin hukuk kural- larıyla bağlı olduğu bir sistemi anlatır (Özbudun, 2013, s. 123). Hukuk devleti aynı zamanda idarenin hukuka bağlılığını hedef edinen ve kamu gücünün sınır- sız, ölçüsüz ve keyfi kullanılmasını önleyen bir sistemdir (Sezer ve Bilgin, 2009).

(18)

Eğitim Hukuku / 7 Bu noktada eğitim ile hukuk ilişkisinin bir yönü olarak, eğitim açısından bir ko- runma ve düzenlenme, hukuk açısından ise koruma ve yön verme anlamını ifade ettiği söylenebilir.

Bu konuda atılacak ikinci adımın ise eğitimin, hukukun amaçlarına hizmet etmesi ve hukukun ortaya koyduğu kuralların bütünsel hedefi olan toplumsal düzenin tahsis edilmesinin ve bunun devamlılığının sağlanmasının, ancak çağ- daş bir eğitim sistemi ve yürütülecek nitelikli eğitim-öğretim faaliyetleri ile bireylere kazandırılacak beceriler ile mümkün olabileceği gerçeğinin dikkate alın- ması olarak belirtilebilir. Aral (2012), hukukun ancak bir toplum içerisinde ve yine bir toplum için düşünülebileceğini belirtmiş, bu doğrultuda hukukun adale- tin tecelli etmesi anlamında yaşam mücadelesi içerisinde yer alan insanların birbirlerine karşı olan davranışları ve ilişkileri düzenlediğini ifade etmiştir. Huku- kun temel amacı, toplumsal yaşamı ve ilişkileri bir düzene bağlamak, toplumsal ihtiyaçları gidermek, toplum içerisinde eşitliği tahsis etmek, hukukî güvenliği sağlamak ve adaleti gerçekleştirmek (Esener, 1998, s. 4; Kayıhan, 2013; Ulukapı, 2009, s. 15) olarak ifade edilmiştir. Tezcan, Erdem, Sancakdar ve Önok (2011), uluslararası belgelerde öngörülen koruma mekanizmalarının ancak hak ihlalleri sonrasında devreye girdiklerini, bu nedenle önceliğin bu hak ihlallerinin gerçek- leşmesinden önce, insan haklarının ve dolayısıyla çocuk haklarının geleceğe yönelik olarak korunması olması gerektiğini belirtmişlerdir. Buradan hareketle de insan haklarını sağlamanın yolunun sadece yasalarla değil zihinlerle de ilgili bir konu olduğuna dikkat çekerek insan hakları eğitiminin ve çocuk hakları eği- timinin devreye sokulması gerektiği ifade edilmiştir. Benzer bir biçimde Çiçek Sağlam (2009), huzur ve güvenin tahsis edildiği, temel insan haklarının koruma altına alındığı ve bu haklara saygı atmosferinin hâkim kılındığı bir toplum düze- ninin, hukuk kuralları ve bu kurallara uygun hareket edecek nitelikli bireyler ile mümkün olabileceğine dikkat çekmiştir.

Herkes için özgürlük ancak paylaşılmış bir özgürlüktür (Küçük, 2013, s.

163). Çocuk haklarının daha geniş kapsamda insan haklarının gözetildiği ve gelişiminin sürekli olarak desteklendiği demokratik bir hukuk devletinde, bireylerin kendi haklarının bilincinde olmaları ve bu sayede başkalarının haklarına da duyarlılık göstererek bu konuda olumlu tutumlar sergilemeleri ve bu konuda yeterli düzeyde farkındalığa sahip olmaları beklenmektedir.