(Aralık/ December 2020) 19/2
ﺎﻴﻘﺮﻓﺇ ﺏﺮﻏ ﻦﺮﺸﻌﻟﺍ ﻥﺮﻘﻟﺍ ﺀﺍﺮﻌﺷ ﻯﺪﻟ ﺀﺎﺛّﺮﻟﺍ ّﻦﻓ
B A 20. A Ş M S
T A E W A P 20 C
FARUK ÇİFTÇİ - YOUSSOUFA SOUMANA
Prof. Dr., Kahramanmaraş Sütçü Imam Universitesi, Ilahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belagati
Kahramanmaraş, Türkiye
Prof. Dr., Kahramanmaraş Sütçü Imam Unıversıty, Faculty Of Theology, Depertment Of Arabic Language
And Rhetoric\ Kahramanmaraş, Türkiye fciftci@ksu.edu.tr Orcid.org/ 0000-0002-5994-2954
YOUSSOUFA SOUMANA
Oğretim Görevlisi, Kahramanmaraş Sütçü Imam Universitesi, Ilahiyat Fakültesi, Arap Dili ve
Belagati Kahramanmaraş, Türkiye Lecturer, Kahramanmaraş Sutcu Imam University,
Faculty Of Theology, Department Of Arabic Language And Rhetoric, Kahramanmaraş, Turkey
youssoufsoum@hotmail.com orcid.org/ 0000-0002-3133-579X
Artıcle Informatıon Makale Bilgisi
Makale Türü Article Types
Araştırma Makales Research Article
Geliş Tarihi Received
13.08.2020 13.08.2020
Kabul Tarihi Accepted
30.12.2020 30.12.2020
Yayın Tarihi Published
08.12.2020 08.12.2020
Yayın Sezonu Pub Date Season
Aralık December
Doi
https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.780296
A /C :
Çiftçi, Faruk; Soumana, Youssoufa, “ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ ﰲ ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا ءاﺮﻌﺷ ىﺪﻟ ء ّﺮﻟا ّﻦﻓ” [20. Asır Batı Afrika Şairlerinde Mersiye Sanatı], [The Art of Elegy by West African Poets of the 20th Century], Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergi-
si- Journal of Divinity Faculty of Hitit University 19/2 (December 2020): s. 851-887.
İ /P :
Bu makale, en az iki hakem tarafından incelendi ve intihal içermediği teyit edildi.
This article has been reviewed by at least two referees and scanned via plagiarism software.
Copyright © Published by Hitit Universitesi, Ilahiyat Fakültesi – Journal of Divinity Faculty of Hitit University, Çorum, Turkey. All rights reserved.
The Art of Elegy by West African Poets of the 20th Century Abstract
West Africa is a region that has had strong commercial and cultural rela- tions in the past with North Africa, which was ruled by the Arabs. However, narrative African Literature was not much affected by Arabic writing in trans- forming it into written literature before the arrival of Islam. When Islam came to the region, African Muslims were interested in Arabic, and they specialized in all branches of the Arabic language, especially in Arabic poetry. It was rare to come across a famous scholar who does not have a Divan (poetry collecti- on) or at least does not have an ode for the prophet or anyone else in the re- gionThese poets, however, were at the same time the scholars of the societies they were living in. For example, Ahmad Bamba al-Hadim from Senegal who was famous for his strong poems and had many divans was a religious leader and a faqih (expert in Islamic jurisprudence) who founded the Muridî sect in Senegal.
Despite all this, some subjects of Arab-African poetry remained undisco- vered by researchers and scholars of literature, so we deemed it beneficial to study one of these topics in a literal and rhetorical approach. The topic we settled on is the art of elegy by West African poets in the 20th century.
While expressing their perspectives towards life, African literati wrote the- ir poems based on Arabic poems and showed their own poetry skills. It could be argued that the interest of most poets of the region was different in terms of the genres to Arab poetry. They usually started their poems by praising primarily Hazrat Prophet then their sheikhs. In style and importance, there is not much difference between elegy and praise. While Sheikhs and scholars were included in their elegies, we were surprised that they didn’t give place to The Prophet (peace be upon him) nor his companions.
West African poets followed classical Arabic poets in terms of style and content in their laments and wrote dirges for people, places and animals.
They honor deceased persons, be it family members, relatives or friends, sc- holars, or prominent persons in the community. If the deceased were scholars or saints, they praised them by emphasizing their knowledge, piety, oracles and sufi rank. If the dead was one of the leaders, poets wrote about his strugg- les to free his country from the malicious colonists in their odes. In addition, innovations seem in odes written for people. For example, Poets developed a poetry type named in al-rasâ al-zâtî in which they imagined themselves as
dead and pitied themselves, thinking about their situations at the time of de- ath and what would happen on the Day of Judgment.
On the other hand, poets in their odes expressed their sorrow for the sac- red places and scientific centers that were destroyed due to external and inter- nal conflicts, both regionally and globally. Examples of these places include Sokoto, the capital city of the Islamic state founded by Fullânî Osman Dan Fûdî, which was destroyed by the British colonialists, the city of Masina, a scientific center destroyed due to the sectarian differences and clashes, or the Masjid al-Aqsa occupied by Israel.
As for the odes written for animals, death of animals did not seem to evoke the feelings of poets in the region. Only a very few poets addressed this issue in their poems. For example, the poet Ahmed ‘iyân Sî who was affected by the death of a cat, and Amir Samba, who was upset about the death of a parrot wrote odes for these pets.
Some West African poets expressed their sadness and grief as if they were wailing for the dead in their odes. However, while they expressed their deep grief, they did not leave the doctrines of Islam, immediately remembering that Allah pronounced death on all creations. After lamenting and crying for the dead person in their poems, some poets invited people to stay away from worldly desires and to prepare for the hereafter. Others did not stay away from their country’s social and political issues while describing the virtues and outstanding characteristics of the deceased. The poets artistically combi- ne Arabic and African styles which have literally displayed all the contents of odes that express their intense feelings.
Part of the findings we arrived at in this study is that there is a concentra- ted usage of rhetorical structures coupled with indigenous African phrases by African poets in their elegy, such as their analogy to the morals of the person they are praising or eulogizing with the purity of milk, which is an important food for poets from the tribes who are known herdsmen.
They used rhetoric widely and while using narrative arts, they mentio- ned the styles of African languages. Therefore, anyone who reads these odes can feel that they sometimes live together with classical Arab poets and/or in African culture due to these poets’ styles. As the poets of the region used Af- rican poetic styles, odes written in West Africa differed from those in classical Arabic poetry and brought a new and unique tone to African Arabic poetry.
In order to highlight these features of the specific African Arabic poetry in this
study, we tried to shed light on the types of elegies that the poets in the region tackled and the issues they considered while discussing the values of their dead. Also, the art of eloquence found in some of these elegies and the artistic methods poets derived from the African nature and the realities they lived were examined using an analytical method, in order to depict their mastery in the art of elegy.
Keywords: Arabic Language and Eloquence, Arabic literature, West Afri- ca, poetry, elegy
Batı Afrika 20. Asır Şairlerinde Mersiye Sanatı Öz
Batı Afrika, Arapların hüküm sürdüğü Kuzey Afrika ile geçmiş yıllara da- yalı güçlü ticarî ve kültürel ilişkileri bulunan bir bölgedir. Buna rağmen sözlü Afrika edebiyatı, bölgeye İslam gelmeden önce yazılı edebiyata dönüşecek kadar Arap yazısından etkilenmemiştir. Bölgeye İslam geldiğinde Afrikalı Müslümanlar, Arapçayla ilgilenmiş ve Arap dilinin tüm dallarında, özellikle de Arap şiirinin sanatında uzmanlaşmışlardır. Bölgenin meşhur âlimlerinden ya divan ya da en azından Hz. Peygamber’e veya başkasına övgü (medih) mahiyetinde kasidesi olmayan bir âlim yok gibidr. Bu sebeple Afrikalı şairler aynı zamanda bölgenin fukaha ve âlimleriydi. Örneğin; birçok şiir divanına sahip olan ve güçlü şairliğiyle bilinen Senegalli Ahmed Bamba el-Hadîm, Senegal’de Müridî tarikatını kuran dinî lider ve fakih biriydi. Bütün bunlara rağmen, Afrika Arap şiirinin bazı konuları üzerinde edebî inceleme yapılma- mıştır. Bu nedenle Batı Afrika 20. asır şairlerinin ele aldığı bu konulardan biri olan mersiye sanatı üzerinde incelemenin faydalı olacağıöngörülmüştür.
Afrika edebiyatçıları, hayata yönelik bakışlarını ve duygularını ifade et- mek için Arap şiirinin klasik vezinleri ile kasidelerini nazmetmişlerdir. Arap şiirinin her türüne değinmiş ve şiirsel yeteneklerini göstermişlerdir. Afrikalı şairlerin Arap şiiri türlerine ilgilerinin nicelik ve niteliğe göre değiştiği söy- lenmelidir. Onlar genelde teberrük için Hz. Peygamber’e daha sonra şeyhle- rine övgülerde bulunarakmedih şiirlerine başlamaktaydılar. Önem bakımın- dan mersiye türüne bakıldığında, medih türüyle aralarında çok fark olmadığı görülecektir. Fakat onların mersiye şiirlerinde şeyh ve âlimlerine yer verirken ne Hz. Peygamber’e ne de ashabına yer vermemeleri bizi şaşırtmıştır.
Batı Afrika şairleri, ağıt şiirlerinde stil ve içerik yönünden klasik Arap şa- irlerini takip etmiş ve insanlar, yerler ve hayvanlar için ağıt yakmışlardır. İn- sanlar hakkında nazmettikleri mersiyelerinde ölü ister aile ferdi, akraba veya
arkadaş olsun ister âlim ya da toplumda önde gelen biri olsun, onun erdem- lerini ve onurlu yönlerini zikretmişlerdir. Ölü, âlimlerden veya evliyalardan ise onu ilmi, dindarlığı, kerameti ve sufî rütbesiyle ile methetmişlerdir. Vefat eden, önderlerden biri ise, ülkesini kötü niyetli sömürgecilerin elinden alıp özgür kılmak için onun sürdürdüğü mücadelelerinden bahsetmişlerdir. Ay- rıca makalenin yazarları insanlar hakkında nazmedilen mersiyelerdeyeni bir üslup tespit etmişlerdir. Bu da şairin hayattayken kendi mersiyesini yazma- sıdır. Şairler yazdıkları bu mersiyeye er-resâu’z-zâtîdemişler, kendilerini bu mersiyelerde ölmüş gibi hayal edip ölüm anındaki durumlarını ve kıyamet gününde neler olacağını düşünerek kendilerini mersiyeye konu etmişlerdir.
Yerler hakkındaki mersiyelerde ise şairler, bölgesel ve küresel düzeyde dış ve iç çatışmalar nedeniyle yıkılan kutsal mekânlara ve ilmî merkezlere üzüntülerini ifade etmişleridir. İngiliz sömürgeciler tarafından tahrip edilmiş Fullânî Osman Dan Fûdî’nin kurduğu İslam devletinin başkenti olan Sokoto şehri, tarikat farklılıklarından dolayı yıkılan ilmî merkez olan Mâsina şehri ya da hala işgalci İsrail’in işgali altında olan Mescid-i Aksa buna örnektir.
Hayvanlar hakkında nazmedilen mersiyelere gelince; hayvanların ölümü, bölgedeki şairlerin duygularını harekete geçirmemiştir. Sadece çok az miktar- da olan şairler bu konuya değinmişlerdir. Bunlardan biri de kedinin ölümün- den etkilenen şair Ahmed ‘İyân Sî ve papağanın ölümüne üzülen şair Amir Samba’dır.
Bazı Batı Afrika şairleri, mersiye kasidelerinde ölüler için aşırı derecede ağlayarak üzüntü ve kederlerini dile getirmişlerdir. Fakat ağlayışı sırasında ölümün Allah’ın yaratıklarına takdir ettiği bir hükmü olduğun hatırlayıp İslam öğretilerinin dışına çıkmamışlardır. Bazıları ise, ölüye ağıt yakıp ağ- ladıktan sonra insanları dünyadaki arzulardan uzak kalmaya ve ahiret için hazırlanmaya davet etmişlerdir. Diğerleri ise, ölünün erdemlerini ve güzel sıfatlarını anlatırken ülkelerinin sosyal ve politik meselelerinden de uzak durmamışlardır. Şairler, yanan hislerini ifade eden bütün mersiye içeriklerini edebî bir şekilde görüntülemek için Arap ve Afrika üsluplarını birleştirerek sanatsal yönlerini kullanmışlardır. Varabildiğimiz sonuçlardan biri de şair- lerin belagat sanatlarını çokça kullanmları ve bu sanatları kullanırken Afrika dillerinin üsluplarına da değinmeleridir. Örneğin, ölen kişilerin ahlaklarının, çobanlık işiyle uğraşan kabilelerden gelen şairler için önemli bir besin olan sütün saflığına benzetilmesidir. Bunun için bu mersiyeleri okuyan her kim- senin, bazen şairlerin kullandıkları üsluplarında sanki klasik Arap şairler ile birlikte yaşadığını, bazen de Afrika geleneği ortasında kendini bulduğunu
hissetmesi mümkündür. Bölge şairlerinin Afrika üsluplarını kullanmaların- dan dolayı, Batı Afrika’da nazmedilen mersiye kasideleri, klasik Arap şiirin- deki mersiyelerden bir farklılık göstermiş, Afrika Arap şiirine özgü ve yeni bir tat kazandırmıştır. Afrika Arap şiirinin taşıdığı bu özellikleri ortaya koymak için buçalışmada, bölgedeki şairlerin ele aldığı mersiye türlerine ve onların ölülerinin değerlerinden bahsederken değindikleri konulara ışık tutulmaya çalışılmıştır. Yine, onların mersiye sanatındaki ustalıklarına vakıf olmak için veri analiz yöntemi kullanılarak bu mersiyelerin bir kısmında bulunan be- lagat sanatları ve şairlerin Afrika doğasından ve yaşadıkları gerçekliklerden elde ettikleri sanatsal yöntemleri incelenmeye tabi tutulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Arap Dili ve Belagatı, Arap edebiyatı, Batı Afrika, şiir, mersiye
ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ ﰲ ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا ءاﺮﻌﺷ ىﺪﻟ ء ّﺮﻟا ّﻦﻓ
ﻊﻣ ﻪﻧأ ﻻإ .ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ لﺎﴰ ﺔﻘﻄﻨﻣ ﻊﻣ ﺔﻳﻮﻗ ﺔﻴﻓﺎﻘﺛو ﺔﻳرﺎﲡ تﺎﻗﻼﻋ ماﻮﻋﻷا ﺮﺑﺎﻏ ﰲ ﺎﳍ ﺔﻘﻄﻨﻣ ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏﺺﺨﻠﻣ .بﻮﺘﻜﻣ بدأ ﱃإ ﻩِّﲑﺼﻳ اًﺮﺛ ﰊﺮﻌﻟا فﺮﳊ ﺔﻘﻄﻨﳌا ﱃإ مﻼﺳﻹا ءﻲﳎ ﻞﺒﻗ ﻲﻬﻔﺸﻟا ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بدﻷا ﺮﺛﺄﺘﻳ ﱂ ﻚﻟذ ﺪﻗو .ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ﻢﻈﻧ ﰲ ﺔﺻﺎﺧو ،ﺎ ﻮﻨﻓ ﻊﻴﲨ ﰲ اﻮﺼ ﱠﺼﲣو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟ ﺔﻗرﺎﻓﻷا ﱠﻢﺘﻫا ﺔﻘﻄﻨﳌا ﱃإ مﻼﺳﻹا ءﺎﺟ ﺎﳌو حﺪﻣ ﰲ ﺎﻣإ ،ﻪﺘﳛﺮﻗ ﺎ تدﺎﺟ ةﺪﻴﺼﻗ ِّﻞﻗﻷا ﻰﻠﻋ وأ ناﻮﻳد ﻪﻟ ﺲﻴﻟ ﻦﻳرﻮﻬﺸﳌا ﺔﻘﻄﻨﳌا ءﺎﻤﻠﻋ ﻦﻣ ِﱂﺎﻋ ﺪَﺟﻮﻳ نأ ﱠﻞﻗ ﻞﺜﻣ ،ﺎﻫؤﺎﻤﻠﻋو ﺔﻘﻄﻨﳌا ءﺎﻬﻘﻓ ﻢﻫ ﻪﺴﻔﻧ ﺖﻗﻮﻟا ﰲ ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺷ نﺎﻛ ﺪﻗو .ﻩﲑﻏ ﰲ وأ مﻼﺴﻟاو ةﻼﺼﻟا ﻪﻴﻠﻋ لﻮﺳﺮﻟا نآ ﰲ ﻮﻫو ،ﺔﱠﻳﻮﻘﻟا ﻪُﺘّـﻳﺮﻋﺎﺷ ﺪﺣأ ﻰﻠﻋ ﻰَﻔﲣ ﻻ يﺬﻟاو ،ةﲑﺜﻜﻟا ﻦﻳواوﺪﻟا ﺐﺣﺎﺻ ﺎﺒﲟ ﺪﲪأ ﱘﺪﳋا ﱄﺎﻐﻨﺴﻟا ﺮﻋﺎﺸﻟا ﺮﻌﺸﻟا ﻊﻴﺿاﻮﻣ ﺾﻌﺑ ﺖﱠﻠﻇ ﺪﻘﻓ ،ﻪﻠﻛ اﺬﻫ ﻢﻏرو .لﺎﻐﻨﺴﻟا ﰲ ﺔﻳﺪﻳﺮﳌا ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﺲّﺳأ مﺎﻣإو ﺪﺋﺎﻗو ﱂﺎﻋو ﻪﻴﻘﻓ ﺪﺣاو تﺎﻋﻮﺿﻮﳌا ﻩﺬﻫ ﺪﺣأ ﺔﺳارﺪﺑ مﻮﻘﻧ نأ ﺪﺋاﻮﻔﻟا ﻦﻣ ﻪﻧأ ﺎﻨﻳأﺮﻓ .ﲏﻔﻟا ﻞﻴﻠﺤﺘﻟاو ﺔﺳارﺪﻟا ﻦﻣ ﻆﲢ ﱂ ﺔﻤﻴﺘﻳ ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا ﰊﺮﻌﻟا .ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﺔﻘﻄﻨﲟ ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا ءاﺮﻌﺷ ىﺪﻟ ء ﺮﻟا ﻦﻓ ﻮﻫ ﻻأ ،ﺔﻴﺑدأ ﺔﺳارد ،ةﺎﻴﳊا َﻮﳓ ﻢ ﺎﻔﺴﻠﻓو ﻢﻬﻔﻃاﻮﻋ ﻦﻋ ﲑﺒﻌﺘﻠﻟ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا نازوأ ﻖﺴﻧ ﻰﻠﻋ ﻢﻫرﺎﻌﺷأ ضﺮﻘﺑ ﺔﻗرﺎﻓﻷا ء دﻷا مﺎﻗ ﻮﻫ ﻪﺑ لﻮﻘﻟا ﻲﻐﺒﻨﻳ ﺎﻣ ﻦﻜﻟو .ﻪﻴﻓ ﺔﻳﺮﻌﺸﻟا ﻢ ّﻮﻗ اوﺮﻬﻇأو ﻢﻬﺘﳛﺮﻗ تدﺎﺟ ﺪﻗو ﻻإ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا نﻮﻨﻓ ﻦﻣ ﺎًﻨﻓ اﻮﻛﱰﻳ ﱂو ّﻦﻔﺑ ﻢﻬﻣﺎﻤﺘﻫ نرﺎﻘﻳ ﻻ ء ﺮﻟاو حﺪﳌا ﻦﻔﺑ ﻢﻬﻣﺎﻤﺘﻫا ًﻼﺜﻤﻓ .ﺎًﻋﻮﻧو ﺎﻤَﻛ ﺔﺗوﺎﻔﺘﻣ ﺔﻳﺮﻌﺸﻟا نﻮﻨﻔﻟا ﻩﺬ ﻢ ﺎﻣﺎﻤﺘﻫا ﱠنأ .ﺪﻴﻌﺒﺑ حﺪﳌا ﻦﻋ ﺔﻴﳘﻷا ﰲ ء ﺮﻟا ﻦﻓ ﺎﻣو ،ﺎًﻛﱪﺗ ﻢﻬﺧﻮﻴﺷ ﰒ ﻢﻬﻴﺒﻧ حﺪﲟ ﻢﻬﻤﻈﻧ نﻮﺋﺪﺘﺒﻳ ﺮﻣﻷا ﺐﻟﺎﻏ ﰲ ﻢﻫ ذإ ؛ءﺎﺠﳍا ﺪﻘﻓ ﻢﻬﺧﻮﻴﺷو ﻢﻬﺋﺎﻤﻠﻋ ء ﺮﻟ ﻢﻬﻤﻈﻧ ﰲ ةﲑﺒﻛ ﺔﺣﺎﺴﻣ اﻮﻄﻋأ ﲔﺣ ﰲ ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺷ ّنأ ﻮﻫ ﺮﻣﻷا ﰲ ﺎﻨﺸﻫﺪﻳ ﺎﻣ نأ ﻻإ .ماﺮﻜﻟا ﻪﺑﺎﺤﺻأو مﻼﺴﻟاو ةﻼﺼﻟا ﻪﻴﻠﻋ لﻮﺳﺮﻟا ء ﺮﻟ ةﺪﻴﺼﻗ ﺺ ّﺼﺧ -ﺎﻨﻤﻠﻋ ﺐﺴﺣ– ﻢﻬﻨﻣ ﺪﺣأ ﻻ نأ ﺎﻨﻳأر ، ًىﻮﺘﳏو ًﻮﻠﺳأ ﻢ رد ﻰﻠﻋ اورﺎﺳو ،ﲔﻴﻣﻼﺳﻹاو ﲔﻴﻠﻫﺎﳉا بﺮﻌﻟا ءاﺮﻌﺸﻟا ﻢﻬﺋ ر ﰲ ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ ءاﺮﻌﺷ ﻊﺒﱠﺗا نﺎﻛأ ءاﻮﺳ ﻪﻣرﺎﻜﻣو ﺖﻴﳌا ﻦﺳﺎﳏ ﻢ ﺎﻴﺛﺮﻣ ﰲ اوﺮﻛذ ﺪﻘﻓ سﺎﻨﻟا ء ﺮﺑ ﻖﻠﻌﺘﻳ ﺎﻣ ﺎﻣﺄﻓ .ت اﻮﻴﳊاو ﻦﻛﺎﻣﻷاو سﺎﻨﻟا اﻮﺛﺮﻓ نإ ىﻮﻘﺘﻟاو عرﻮﻟاو ﻢﻠﻌﻟا ﺔﻔﺼﺑ ﺖّﻴﳌا اﻮﻔﺻوو ،ءﺎﺳؤﺮﻟاو ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﻦﻣ نﺎﻛ مأ ءﺎﻗﺪﺻﻷاو برﺎﻗﻷاو ﻞﻫﻷا ﻦﻣ ﺖﻴﳌا اﺬﻫ ةﺮﻔﻐﳌ ﻪﻟ اﻮﻋدو ،تﺎﻣﺎﻘﳌا ﻞﻫأو ءﺎﻴﻟوﻷا ﻦﻣ نﺎﻛ نإ ﻪﺗﺎﻣاﺮﻛو ﰲﻮﺼﻟا ﻪﻣﺎﻘﻣ اوﺮﻛذو ،تﺎﻓﺮﻌﳌاو ﻢﻠﻌﻟا ﻞﻫأ ﻦﻣ نﺎﻛ ﺎ اﻮﻣﺎﻗ ﱵﻟا ﻢ ﺎﻣوﺎﻘﻣو ﻢ ﻻﻮﻄﺑ اوﺮﻛذ تادﺎﻴﻘﻟا ﻞﻫأو ءﺎﺳؤﺮﻟا ﻦﻣ ﺖﻴﳌا نﺎﻛ نإو .تﺎﲪﺮﻟا يذ ﷲ ﻦﻣ ﺔﲪﺮﻟاو ء ر ﰲ ﺪﻳﺪﺟ بﻮﻠﺳأ دﻮﺟو ﱃإ نﺎﺜﺣﺎﺒﻟا ﻞ ّﺻﻮﺗ ﻞﺑ .تاﺮِﻤﻌﺘﺴﳌا تﺎﺜﻴﺒﳋا يد ﻷا ﻦﻣ ﻢ ﺎﻃوأ ﺮﻳﺮﲢ ﻞﺟأ ﻦﻣ ﺎﻣو تﻮﳌا تاﺮﻜﺳ ﺪﻨﻋ ﻢﳍاﻮﺣأ ﺮﻛﺬﺑ ﻢﻬﺴﻔﻧأ اﻮﺛﺮﻓ ًاﻮﻣأ ﻢﻬﺴﻔﻧأ اﻮﻠﱠﻴﺨﻓ ﰐاﺬﻟا ء ﺮﻟا ﻢﻈﻨﺑ اﻮﻣﺎﻗ ﺚﻴﺣ صﺎﺨﺷﻷا .ﺔﻣﺎﻴﻘﻟا َمﻮﻳ تﻮﳌا ﺪﻌﺑ ﻢﻫﺮﻈﺘﻨﻳ
ﺖﺑﱠﺮﲣ ﱵﻟا ﺔﺳﺪﻘﳌا ﻦﻛﺎﻣﻷاو ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا َﺰﻛاﺮﳌا ﻲﳌﺎﻌﻟاو ﻲﻤﻴﻠﻗﻹا ىﻮﺘﺴﳌا ﻰﻠﻋ ءاﺮﻌﺸﻟا ﻰﺛر ﺪﻘﻓ ﻦﻛﺎﻣﻷا ء ر ﺎﻣأو نوﺮﻤﻌﺘﺴﳌا ﺎ ﱠﺮﺧ ﱵﻟا ﺔﻴﻧ ﱠﻼُﻔﻟا ﺔﻴﻧﺎﻤﺜﻌﻟا ﺔﻟوﺪﻟا ﺔﻤﺻﺎﻋ ﻮﺘُﻜ ُﺻ ﺔﻨﻳﺪﻣ ﻞﺜﻣ ،ﺔﻴﺟرﺎﳋا وأ ﺔﻴﻠﺧاﺪﻟا تﺎﻓﻼﳋا ﺐﺒﺴﺑ ﺪﺠﺴﳌا وأ ،ﺔّﻴﻠﺧاﺪﻟا ﺔﻴﻔﺋﺎﻄﻟا تﺎﻓﻼﳋا ﺐﺒﺴﺑ ﺖﻣﺪ ا ﺎﻬﻨﻜﻟ ،ﻢﻠﻌﻠﻟ ةﺮﺿﺎﺣ ﺖﻧﺎﻛ ﱵﻟا ﺎﻨﻴِﺳﺎﻣ ﺔﻨﻳﺪﻣ وأ ،ﺰﻴﻠﳒﻹا ءاﺮﻌﺷ َﻒﻃاﻮﻋ ناﻮﻴﳊا ُتﻮﻣ كِّﺮﳛ ﻢﻠﻓ ت اﻮﻴﳊا ء ﺮﺑ ﻖﻠﻌﺘﻳ ﺎﻣ ﺎﻣأو .نﻮﺒﺻﺎﻐﻟا دﻮﻬﻴﻟا ﻪﻠﺘﳛ لاز ﺎﻣ يﺬﻟا ﻰﺼﻗﻷا ﺮﻋﺎﺸﻟاو ،ةّﺮِﳍا تﻮﻣ ﰲ ﺔﻴﻔﻃﺎﻌﻟا ﻪﺗﺬﺧأ يﺬﻟا ﻲـﺳ نﺎﻴﻋ ﺪﲪأ ﺮﻋﺎﺸﻟا ﻢﻬﻨﻣ ﻞﻴﻠﻗ دﺪﻋ ىﻮﺳ ﲑﺒﻛ ّﺪﺣ ﱃإ ﺔﻘﻄﻨﳌا .ءﺎﻐّﺒﺒﻟا تﻮﲟ ﺮﺛ يﺬﻟا ﺐﻤﺻ ﺮﻣﺎﻋ نوﺮﻛﺬﺘﻳ ﺎﻣ نﺎﻋﺮﺳ ﻢ ﱠأ ﻻإ ،ﻢﻫﺪﻴﻘﻓ ﻰﻠﻋ ﺮﺴﺤﺘﻟاو ءﺎﻜﺒﻟا ﺔﻳﺮﻌﺸﻟا ﻢ ﺎﻴﺛﺮﻣ ﰲ اوﺮﺜﻛأ ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺷ ﺾﻌﺑ نإ ﻢﻬﺋﺎﻜﺑ ﺪﻌﺑ ﻢﻬﻀﻌﺑ ﺪﺟوو .ﻢﻫﺪﺋﺎﺼﻗ ﰲ مﻼﺳﻹا ﻢﻴﻟﺎﻌﺗ ﻦﻋ ﻚﻟﺬﺑ نﻮﺟﺮﳜ ﻼﻓ ،ﻪﻘﻠﺧ ﻰﻠﻋ ﷲ ءﺎﻀﻘﺑ نﻮﺿﲑﻓ ﻢ ر ﺎ ًﻀﻳأ ﺮﺧﻵا ﺾﻌﺒﻟاو .ﻞﻴﺣﺮﻟا مﻮﻴﻟ داﺪﻌﺘﺳﻻاو ﺎﻴﻧﺪﻟا ﰲ ﺪﻫﺰﻟاو تاﻮﻬﺸﻟا ﻦﻋ دﺎﻌﺘﺑﻻا ﱃإ سﺎﻨﻟا نﻮﻋﺪﻳ ﻢﻫ ﻮﻣ ﻰﻠﻋ ﱵﻟا ت ﻮﺘﶈا ﻩﺬﻫ ﺮﻬﻈﺗ نأ ﻞﺟﻷو .ﺔﻴﺳﺎﻴﺴﻟاو ﺔﻴﻋﺎﻤﺘﺟﻻا ﺎﻀﻘﻟا ﺮﻛﺬﻟ ﺔﺻﺮﻓ نوﺰﻬﺘﻨﻳ ﺖﻴﳌا ﻦﺳﺎﳏ ﻢﻫﺮﻛذ ءﺎﻨﺛأ .ﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹاو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﲔﺘﺌﻴﺒﻟا ﺎﻬﻴﻓ اﻮﻌﲨ ﺔﻴﻨﻓ ﺐﻴﻟﺎﺳأ اﻮﻣﺪﺨﺘﺳا ،ﺎﻴﺑدأ اًﺮﻬﻈﻣ ﺔﻗرﺎﳊا ﻢﻬﻔﻃاﻮﻌﻟ نﺎﲨﺮﺗ ﺔﺑﺎﺜﲟ ﺎﻬﻴﻓ اﻮﳎدأ ﰒ ﺔﻴﺛﺮﳌا ﻢﻫﺪﺋﺎﺼﻗ ﰲ ﺔﻴﻏﻼﺒﻟا ﺐﻴﻛاﱰﻟا ماﺪﺨﺘﺳا اوﺮﺜﻛأ ﺔﻗرﺎﻓﻷا ءاﺮﻌﺸﻟا ﱠنأ ﻮﻫ ﺎﻬﻴﻟإ ﺎﻨﻠﺻﻮﺗ ﺎﳑ ﱠنإ ﻦﻳرﺪﺤﻨﳌا ءاﺮﻌﺸﻟا ﺪﻨﻋ ّﻢِﻬﻣ ءاﺬﻏ ﻮﻫ يﺬﻟا ﺐﻴﻠﳊا ءﺎﻔﺼﺑ ﻢﻬﻴﺣوﺪﳑ َقﻼﺧأ ﻢﻬﻬﻴﺒﺸﺗ ﻞﺜﻣ ،ﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا تارﺎﺒﻌﻟا ﲔﻣﺪﻘﺘﳌا بﺮﻌﻟا ءاﺮﻌﺸﻟا ﻊﻣ ﺶﻴﻌﻳ ﻪﻧﺄﻛ ﺲﳛ ﺎًﻨﻴﺣ تﺎﻴﺛﺮﳌا ﻩﺬﳍ ئرﺎﻗ ﻞﻛ نﺈﻓ اﺬﻟ .ﻲﻋﺮﻟا ﺔﻨﻬﳌ ﺔﻟواﺰﳌا ﻞﺋﺎﺒﻘﻟا ﻦﻣ اًﺮﻳﺎﻐﻣ ﻢ ﺎﻴﺛﺮﻣ ﻞﻌﳚ ﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا َﺐﻴﻟﺎﺳﻷا ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺷ ماﺪﺨﺘﺳا ﱠنإو .ﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا ﺔﺌﻴﺒﻟا ﻂﺳاوأ ﰲ ﻪﺴﻔﻧ ﺪﳚ ﺮﺧآ ﺎًﻨﻴﺣو ﻩﺬﻫ زاﺮﺑﻹو .ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ﺎ ﺰﻴﻤﺘﻳ ﺔﻬﻜﻧو اًﺪﻳﺪﺟ ﺎًﻤﻌﻃ ﺎﻬﺒﺴﻜﻳو ،ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ةﺮﻳﺰﳉا ﰲ ﺖﻠﻴﻗ ﱵﻟا تﺎﻴﺛﺮﻤﻠﻟ ﺎﳍوﺎﻨﺗ ﱵﻟا ء ﺮﻟا عاﻮﻧأ ﻰﻠﻋ ءﻮﻀﻟا ﻂِّﻠﺴﻧ نأ ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﰲ ﺎﻨﻟوﺎﺣ ،ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ﺎﻬﺼﺘﺧا ﱵﻟا تاﺰﻴﻤﳌا ﻩﺬﻫ ﺾﻌﺒﻟ ﺔﻴﻏﻼﺑ ﺔﻴﻨﻓ ﺔﺳارﺪﺑ ﺎﻨﻤﻗ ﺎﻤﻛو .ﻢﻫ ﻮﻣ ﻦﺳﺎﳏ ﻢﻫﺮﻛذ َءﺎﻨﺛأ ﺎﻬﻴﻟإ اﻮﻗﺮﻄﺗ ﱵﻟا تﺎﻋﻮﺿﻮﳌاو ،ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺷ ﻢﻬﻣاﺪﺨﺘﺳاو ،ﻦﻔﻟا اﺬﻫ ﰲ ﻢﻬﻨﱡﻨﻔﺗ ىﺪﻣ ﻰﻠﻋ فﻮﻗﻮﻟا ﻞﺟأ ﻦﻣ ﻲﻠﻴﻠﺤﺘﻟا ﰒ ﻲﺋاﺮﻘﺘﺳﻻا ﺞﻬﻨﳌا ﲔﻣﺪﺨﺘﺴﻣ تﺎﻴﺛﺮﳌا .ﻪﻴﻓ اﻮﺷﺎﻋ يﺬﻟا ﻢﻬﻌﻗاو ﻩزﺮﻓأ ﺎﳑ وأ ﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا ﺔﺌﻴﺒﻟا ﻦﻣ ﺎﻫﻮﺼﻠﺨﺘﺳا ﻲﻘﻳﺮﻓإ ﻊﺑﺎﻃ تاذ ﺐﻴﻟﺎﺳأ
ء ﺮﻟا ،ﺮﻌﺸﻟا ،ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ ،ﰊﺮﻌﻟا بدﻷا ،ﺎﻬﺘﻏﻼﺑو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا :ﺔﻴﺣﺎﺘﻔﳌا تﺎﻤﻠﻜﻟا ءاﺮﺤﺼﻟا َبﻮﻨﺟ ﻊﻘﺗ ﱵﻟا ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ دﻼﺑ اﻮّﲰ ﰊﺮﻐﻟا لﻼﺘﺣﻻا ءﻲﳎ ﻞﺒﻗ ﻢ أ ﺪﳒ بﺮﻌﻟا ﲔﺧرﺆﳌا ﺐﺘﻛ أﺮﻘﻧ ﺎﻣﺪﻨﻋﻞﺧﺪﻣ ﺔﻴﺴﻴﺋر مﺎﺴﻗأ ﺔﺛﻼﺛ ﱃإ ﺎﻫﻮﻤﺴﻗ ﱠَﰒ .ءادﻮﺴﻟا ةﺮﺸﺒﻟا ﻦﻣ نﺎﻜﺴﻟا ﺔﻴﺒﻠﻏأ نأ ﻰﻠﻋ ًﺔﻟﻻد ،نادﻮﺴﻟا دﻼﺒﺑ ىﱪﻜﻟا
:1ﻲﻫ ﺮﻏ رﻮﻓ راد ﻢﻴﻠﻗإ ﱃإ ﺮﲪﻷا ﺮﺤﺒﻟا ﻦﻣ ﺪﺘﳝو :ﻲﻗﺮﺸﻟا نادﻮﺴﻟا -أ
دﺎﺸﺗ ةﲑﺤﺒﺑ ﺔﻄﻴﶈا ﻖﻃﺎﻨﳌا ﻞﻤﺸﻳو :ﻂﺳوﻷا نادﻮﺴﻟا -ب ﺎﻫوؤﺎﺟ ﺎﳌ نﻮﻴﺑوروﻷا نوﺮﻤﻌﺘﺴﳌا ﺎﻬﻤﺴﻗ ﱵﻟا ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ ﺔﻘﻄﻨﲟ مﻮﻴﻟا ﻪﻴﻤﺴﻧ يﺬﻟا ﻮﻫو :ﰊﺮﻐﻟا نادﻮﺴﻟا -ـﺟ :ﻲﻫ ﺔﻟود ةﺮﺸﻋ ﺲﲬ ﻞﻤﺸﻳ َمﻮﻴﻟا ﱡﻲﻘﻳﺮﻓﻹا ُبﺮﻐﻟا ﻚﻟﺬﺑ ﺢﺒﺻﺄﻓ .ﺔﻴﺳﺎﻴﺴﻟا ﻢﻬﻓاﺪﻫأ ﻖﻓو ﺎﻫدوﺪﺣ اﻮﲰر لود ﱃإ ﻮﻏﻮﺗو ﺎﻏو جﺎﻌﻟا ﻞﺣﺎﺳو ﲑﺒﻴﻟو نﻮﻴﻟاﲑﺳو ﱄﺎﻣو يﺮﻛ ﻮﻛ ﺎﻴﻨﻴﻏو وﺎﺴﻴﺑ ﺎﻴﻨﻴﻏو لﺎﻐﻨﺴﻟاو ﺎﻴﺒﻣﺎﻏو ﺮﻀﺧﻷا سأﺮﻟا .لوﺪﻟا ﻩﺬﻫ ءاﺮﻌﺷ لﻮﺣ ﺎﻨﺘﺳارد نﻮﻜﺘﺳ ﻪﻴﻠﻋو . ﲑﺠﻴﻧو ﺮﺠﻴﻨﻟاو ﻮﺳﺎﻓ ﺎﻨﻴﻛرﻮﺑو ﲔﻨﺑو ﺎ دﺎﻋو ﺎﻬﺘﻐﻟ ﺎﳍ ﺔﻠﻴﺒﻗ ﻞﻜﻓ .تادﺎﻌﻟاو تﺎﻐﻠﻟا ﰲ ﺾﻌﺑ ﻦﻋ ﺎﻬﻀﻌﺑ ﺔﻔﻠﺘﳐو ةدﺪﻌﺘﻣ ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ ﻞﺋﺎﺒﻗ ﺖﻧﺎﻛ ﻢ ﻮﻜﻟ ،ﻢﻬﻌﻤﲡ ﺎﻣ فاﺮﻋﻷا ﻦﻣ ﺔﻛﱰﺸﻣ ﻢﺳاﻮﻗ كﺎﻨﻫ نﺈﻓ فﻼﺘﺧﻻا اﺬﻫ ﻊﻣو2.ﲏﻳﺪﻟا ﺪﻘﺘﻌﳌاو بﺮﺸﳌاو ﺲﺒﻠﳌا ﰲ ﺎ ﱵﻟا ﺔﻴﻬﻔﺸﻟا ﺔﻳاوﺮﻟا ةﺎﻨﻗ ىﻮﺳ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا تﺎﻴﻟﻮﺻأ فﺮﻌﺗ ﻞﺋﺎﺒﻘﻟا ﻩﺬﻫ ﺖﻧﺎﻛ ﺎﻣو .ﺔﻘﻄﻨﳌا ﰲ ﺐﻨﲜ ﺎﺒﻨﺟ نﻮﻴﺸﻌﻳ ﻩﺎﳉا يوذو ﻢﻫءﺎﺳؤرو ﻢ ﺎﺒﺣأ نﻮﺣﺪﳝ ﻞﺋﺎﺒﻘﻟا ﻩﺬﻫ ءاﺮﻌﺷ نﺎﻜَﻓ .بدأو ﻦﻓو ﺦﻳر ﻦﻣ ﺎﻬﺛاﺮﺗ ﻆﻔﲢ نأ ﺖﻋﺎﻄﺘﺳا
.4 :1 ،(2011 ،ﻮﻜﺴﻴﺴﻳإ :ط ﺮﻟا) ،ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ ﰲ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ،ناﺮﻤﻋ ﺎﺒﻛ 1 .33 ،(2011 ،ﻲﻣﻮﻘﻟا ﺰﻛﺮﳌا :ةﺮﻫﺎﻘﻟا) ،يﺪﲪ قدﺎﺻ ﺪﲪأ :ﺮﺗ ،ءادﻮﺴﻟا ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ ﰲ ت ﺪﻟا ،نﺎﺸﻳد ﲑﺑﻮﻫ 2
ﻞﺒﻗ ﻞﺋﺎﺒﻘﻟا ﻩﺬﻫ ﲔﺑو ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ لﺎﴰ بﺮﻋ ﲔﺑ كﺎﻨﻫ نأ ﻦﻣ ﻢﻏﺮﻟ 3.لﺎﻘَﳌاو ﺔﻫﺎﻔﺸﻟ ﻢ ﻮﻣ ﺪﻨﻋ ﻢ ﻮﺛﺮﻳ وأ ،مﺎﻘﳌاو ﺎﻀﻳأ ﻲﻀﺘﻘﺗ وأ ،ﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا تﺎﻐﻠﻟا ﺾﻌﺑ ﰲ ﺔﻳرﺎﲡ ﺔﻴﺑﺮﻋ ءﺎﲰأ دﻮﺟو لﺎﻤﺘﺣا ﻲﻀﺘﻘﺗ ﺔﻳرﺎﲡو ﺔﻴﻓﺎﻘﺛ تﺎﻗﻼﻋ مﻼﺳﻹا ﱂ ﺦﻳرﺎﺘﻟا نﺈﻓ ،ﺔﻳرﺎﺠﺘﻟا ﻢ ﺎﺟﺎﻴﺘﺣﻻ اﺪﺳ ﺎ اﻮﻤﻠﻜﺗ وأ ،ﻼﻴﻠﻗ ﻮﻟو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺔﻗرﺎﻓﻷا ﻦﻣ اﻮﻓﺮﻋ ﻦﻣ دﻮﺟو لﺎﻤﺘﺣا -يدﻼﻴﳌا ﻊﺑﺎﺴﻟا-يﺮﺠﳍا لوﻷا نﺮﻘﻟا ءﺎﺟ نأ ﱃإ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﺑﺎﺘﻜﻟا لﻮﺻأ ﻞﻬﲡ ﺖﱠﻠﻇ ﻞﺋﺎﺒﻘﻟا ﻩﺬﻫ نأ ىﻮﺳ دِّوﺰﻳ ﻚﻟذ ﺬﻨﻤﻓ 4.ﲔﻤﻠﺴﳌا ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ لﺎﴰ رﺎﲡ ﻖﻳﺮﻃ ﻦﻋ ﰒ ﻊﻓ ﻦﺑ ﺔﺒﻘﻋ ﻖﻳﺮﻃ ﻦﻋ ﺔﻘﻄﻨﳌا ﰲ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﻪﻴﻓ غﺰﺑ يﺬﻟا ﺮﺸﺘﻨﺗو ﻮﻠﻌﺗ ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ةرﺎﻀﳊا ﺢﻣﻼﻣ تأﺪﺑو ،ﲔﺣ ﻞﻛ ﺎﻬﻠﻛأ ﰐﺆﺗ مﻼﺳﻺﻟ ﺔﺒﺼﺧ ﺎﺿرأ ﺔﻘﻄﻨﳌا ﺖﺤﺒﺻأ ﺖﻗﻮﻟا ﺔﺤﺘﻔﻨﻣ ﺔﻴﺑﺮﻐﻟا ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ ﺖﺤﺒﺻأو ،بﻮﺘﻜﻣ بدأ ﱃإ ﰊﺮﻌﻟا فﺮﳊا ﻞﻀﻔﺑ ﻲﻬﻔﺸﻟا ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بدﻷا لﱠﻮﺤﺘَﻓ ،ﺔﻘﻄﻨﳌا ﰲ
5.ﺎﻴﻘﻳﺮﻓﻷ ﺦﻳرﺎﺘﻟا ب ﺢﺘﻓ يﺬﻟا ﻮﻫ مﻼﺳﻹا ن ﱄﻮﻏ ﺲﻧﻮﻔﻟأ ﻲﺴﻧﺮﻔﻟا خرﺆﳌا لﺎﻗ ﺎﻤﻛ ،ﻲﺟرﺎﳋا ﱂﺎﻌﻟا ﻰﻠﻋ ﰲ تﺮﻘﺘﺳاو ةﺰﻴﻤﺘﻣ ﺔﻧﺎﻜﲟ ﺖﻌﺘﲤو 6،ﺔﻘﻄﻨﳌا ﰲ ﺖﺴﺳ ﱵﻟا ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ﻚﻟﺎﻤﳌا ﺪﻬﻋ ﰲ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا تﺮﻫدزا ﺔﻗرﺎﻓﻷا ﻦﻣ ﻞﺋﺎﻫ دﺪﻋ ﺎ ثﱠﺪﲢو 7،ﺔﻴﺑوروﻷا تﺎﻐﻠﻟا ﻦﻣ ﺔﻐﻟ ﺔﻳأ لﻮﺧد ﻖﺒﺴﻳ ﻞﻳﻮﻃ ﺖﻗو ﺬﻨﻣ ﺔﻘﻄﻨﳌا ءﺎﳓأ ﺔﻴﺒﻟﺎﻏ
8.ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا مﻮﻠﻌﻟ ﺎﳌﺎﻋو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟ ًﺎﻨﻘﺘُﻣ نﺎﻛ يﺬﻟا ﱄﺎﻣ ﺔﻜﻠﳑ ﻚﻠﻣ ﻰﺳﻮﻣ ﺎﺴﻨﻣ ﻢﻬﻨﻣ ﻦﻳﺬﻟا قﺎﺤﺳإ ﰊأ لﺎﺜﻣﺄﻛ .ﺔﻘﻄﻨﳌا ﱃإ ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﻦﻣ ٌةﺮﻣز بﺮﻐﳌاو قﺮﺸﳌا ﻦﻣ تﺪﻓو ﺎﻣﺪﻌﺑ ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا ﰊﺮﻌﻟا بدﻷا ﺎَﳕ ﻊﺑاﺮﻟا نﺮﻘﻟا ﰲ ﻰﺳﻮﻣ ﺎﺴْﻨَﻣ ﰊﺮﻌﻟا بﺮﻐﳌا ﻦﻣ ﻪﺒﻠﳚﺬﻟا (م1346/ـﻫ747 .ت) ﻲﻃ ﺮﻐﻟا ﻲﻠﺣﺎﺴﻟا ﺪﻤﳏ ﻦﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ﺪﻤﳏ ﷲﺪﺒﻋ ﻮﺑأ ﻚﻟﺬﻛو 9.َِّﰲﻮُﺗ ﱴﺣ ﺎﻬﻴﻓ ﱠﻞﻇ ﱵﻟا ﻮُﺘﻜُﺒُْﲤ ﺔﻨﻳﺪﻣ ﰲ ﺔﻴﳜر ﺔﻤﺼﺑ ُﱂﺎﻌﻟا اﺬﻫ كﺮﺗ ﺪﻗو .يدﻼﻴﳌا ﺮﺸﻋ ﺲﻣﺎﳋا نﺮﻘﻟا ﰲ ﱄﺎﻣو ﲑﺠﻴﻧو ﺮﺠﻴﻨﻟا دﻼﺑ فﺎﻃ يﺬﻟا (م1504/ـﻫ909 .ت) يﺮﺋاﺰﳉا ﻲﻠﻴﻐﳌا ﱘﺮﻜﻟاﺪﺒﻋ ﻦﺑ ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﺔﻛﺮﳊا ﻩﺬﻬﺒﻓ 10.اﺮﻋﺎﺷ ﺎﺒﻳدأو ﺎﻬﻴﻘﻓ ﺎﳌﺎﻋ نﺎﻛ ﺪﻗو ،يﺎﻐﻨﺻ ﺔﻜﻠﳑ ﻚِﻠَﻣ ﺪﻤﳏ ﺎﻴﻜﺳأ ﺪﻬﻋ ﰲ يدﻼﻴﳌا ﺮﺸﻋ ﻢﻠﻌﻟا ﰲ ﻢ ﺄﺷ ﻦﻣ ﻞﱠﻠﻘُﻳ ﻻ ةﺬﺑﺎﻬﺟ اﻮﺤﺒﺻأ ﺪﻗو ﺔﻗرﺎﻓﻷا ءﺎﻨﺑأ ﺎﻬﻴﻓ جﱠﺮﲣ ﱵﻟا ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﺰﻛاﺮﳌا ﺔﻘﻄﻨﳌا ﰲ تﺮﺸﺘﻧا بدﻷا ﺢﺒﺻأ ذإ ،ةﺪﻳﺪﺟ ﺔﻐﺒﺻ ﺐﺴﺘﻜﻳ ﱠﻲﻘﻳﺮﻓﻹا َبدﻷا ﻞﻌﺟ نآﺮﻘﻟا ﺔﻐﻠﺑ ﺔﻗرﺎﻓﻷا ءﻻﺆﻫ مﺎﻤﺘﻫا ﱠنإو .بدﻷاو رﻮﻬﻇ ﻚﻟذ ﻦﻋ ﺞﺘﻨﻓ .ﺔﻴﺌﻴﺒﻟا ﻪﳏﻼﻣو ﻩرﺎﻜﻓأ ﺚﻴﺣ ﻦﻣ ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإو ﰊﻮﻠﺳﻷاو يﻮﻐﻠﻟا ﻪﺋﺎﻋو ﺚﻴﺣ ﻦﻣ ﺎﻴﺑﺮﻋ ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا .“ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا ﰊﺮﻌﻟا بدﻷا” ﻮﻫ ﺪﻳﺪﺟ ﺢﻠﻄﺼﻣ ﱂو ،ةﺎﻴﳊا ﻮﳓ ﻢ ﺎﻔﺴﻠﻓو ﻢﻬﻔﻃاﻮﻋ ﻦﻋ ﲑﺒﻌﺘﻠﻟ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا نازوأ ﻖﺴﻧ ﻰﻠﻋ ﻢﻫرﺎﻌﺷأ نﻮﺿﺮﻘﻳ ﺔﻗرﺎﻓﻷا مﺎﻗ ،ﺔـﺜﻳﺪﺣ ﺔﻴﺑدأ تارﺎـﻴﺗ ﻦـﻣ ﻪـﻴﻓ يﺮـﳚ ﺎـﻣو ﺮﺼـﻌﻟا ﺔﺒﻛاﻮﲟو .ﻪﻴﻓ ﻢﻬﺘﳛﺮﻗ تدﺎﺟ ﺪﻗو ﻻإ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا نﻮﻨﻓ ﻦﻣ ﺎﻨﻓ اﻮﻛﱰﻳ ﻢ أ ﺪﳒ اﺬﳍو .ُﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا ُﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ُﺔﻴﺑدﻷا ُﺔـﻛﺮﳊا ﻢﻬﻨﻣ ﻦﻳﺮﺧﺄﺘﳌا ﺪﻨﻋ ﺎﻤِّﻴﺳ ﻻو ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا ءاﺮﻌﺷ يﺪﻳأ ﻰﻠﻋ تدﱠﺪـﲡ تاﲑﻴﻐﺘﻟا ﻩﺬﻫو .ثورﻮﳌا يﺪﻴﻠﻘﺘﻟا ﻲﺋ ﺮﻟا ﺮﻌﺸﻟا ﱃإ ةﺪﻳﺪﺟ ﺔﻴﻘﻳﺮﻓإو ﺔﻳﺮﺼﻋ ﺢﻣﻼﻣ ﺔﻓﺎﺿ اﻮﻣﺎﻗ -ﰐﺄﻴﺳ ﺎﻤﻛ- ﺔﻓﺎﺿإو .ﻦﻔﻟا اﺬﻫ ﰲ ضﻮﳋا ﱃإ ﺎﻨْﺘَـﻗﺎﺳ ﱵﻟا ﺔﻴﺳﺎﺳﻷا ﻊﻓاوﺪﻟا ﻦﻣ ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا ﻢﻬﻌﻗاﻮﺑ ﺎﻫﻮﻄﺑرو ﺎﻫﻮﺛﺪﺣأ ﱵﻟا ﺢﻣﻼﳌاو فﻮﻓﺮﻟا ﲔﺑ ةءﻮﺒﳐ ﺖﻟاز ﺎﻣ ﱵﻟا ﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻳﺮﻌﺸﻟا ﻢﻴﻘﻟا ﻩﺬﻫ زاﺮﺑإ ىﱪﻜﻟا ﺔﻴﳘﻷا ﻦﻣ ﻪﻧأ ﺎﻨﻳأر ،ﻚﻟذ ﱃإ ﺔﻴﺑدأ ةرﻮﺻ ﻞﻗﻷا ﻰﻠﻋ ﻲﻄﻌﻧ نأ ءﻲﺷ ﻞﻛ ﻞﺒﻗ ﺎﻀﻳأ ﺎﻨﻳأر ﺎﻤﻛ .ﺔﺻﺎﳋا ﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا تﺎﺒﺘﻜﳌا ﰲ تﺎﻃﻮﻄﺨﳌا ﻖﻳدﺎﻨﺻو
.37 ،(1993 ،ﺔﻓﺮﻌﳌا ﱂﺎﻋ :ﺖﻳﻮﻜﻟا) ،ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بدﻷا ،ﺶﻠﺷ ﻲﻠﻋ 3 ﺢﺗﺎﻓ يﺮﻬﻔﻟا ﻊﻓ ﻦﺑ ﺔﺒﻘﻋ ،ﻲﺿﺎﻘﻟا دﻮﻤﳏ ﺪﻤﳏ ؛60 ،(2016 ،ﺔﻣﻷا راد :ﻮﻧﺎﻛ) ،3ط ، ﲑﺠﻴﻧ ﰲ ﺎ ادآو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺔﻛﺮﺣ ،ﻲﺜﻧدﻼﻏ ﺪﻴﻌﺳ ﺪﲪأ ﻮﺨﻴﺷ 4 ةرﻮﻠﺑ ﰲ ﰲﺎﻘﺜﻟاو ﻲﻤﻴﻠﻌﺘﻟا ﺎﻫرودو ،ﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا ةرﺎﻘﻟا ﰲ ﺔﻳرﺎﻀﳊا ﺰﻛاﺮﳌا ،ﱐﺎﻌﻄﻘﻟا ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ﺰﻳﺰﻌﻟا ﺪﺒﻋ ﺔﻳدﺎﻓ ؛15 ،(1999 ،ﺮﺸﻨﻟاو ﺔﻋﺎﺒﻄﻟا راد ﻊﺑﺎﻄﻣ :ةﺮﻫﺎﻘﻟا) ،ﺔﻴﻘﻳﺮﻓإ
.67 ،(2015 ،ﺔﻤﻠﻜﻟا راد :ةﺮﻫﺎﻘﻟا) ،ﺔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا ﺔﻴﺼﺨﺸﻟا .Alphonse Gouilly, L’İslam dans l’Afrique Occidentale Française, (Paris Editions Larose, 1952), 45 5
.(1961 ،ﺲﻠﻃأ ﺔﺒﺘﻜﻣ :ﻖﺸﻣد) ،مﻼﺳﻹا ﻞﻇ ﰲ ﺔﻴﺑﺮﻐﻟا ﺔﻴﻘﻳﺮﻓأ ،حاﺪﻗ ﻢﻴﻌﻧ :ﺮﻈﻧا ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ﻚﻟﺎﻤﳌا ﻩﺬﻫ ﻰﻠﻋ فﻮﻗﻮﻠﻟ 6 ،ﺔﻓﺮﻌﳌا ﱂﺎﻋ :ﺖﻳﻮﻜﻟا) ،ﺎﻴﻘﻳﺮﻓﻷ ﰊوروﻷا رﺎﻤﻌﺘﺳﻻاو نﻮﻤﻠﺴﳌا ،ﻢﻴﻫاﺮﺑإ قازﺮﻟا ﺪﺒﻋ ﷲ ﺪﺒﻋ :ﺮﻈﻧا .ﺮﺸﻋ ﻊﺳﺎﺘﻟا نﺮﻘﻟا ت اﺪﺑ ﰲ ﺔﻳرﺎﻤﻌﺘﺳﻻا ﺎ ﺎﻴﻟﺎﻌﻓ تأﺪﺑ وروأ 7
.(1989 .57 :4 ،(2010 ،ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :توﲑﺑ) ،رﺎﺼﻣﻷا ﻚﻟﺎﳑ ﰲ رﺎﺼﺑﻷا ﻚﻟﺎﺴﻣ ،يﺮﻤﻌﻟا ﻲﳛ ﻦﺑ ﺪﲪأ ﻦﻳﺪﻟا بﺎﻬﺷ 8 ﻦﺼﻏ ﻦﻣ ﺐﻴﻄﻟا ﺢﻔﻧ ،يﺮﱠﻘﳌا ﺪﻤﳏ ﻦﺑ ﺪﲪأ ؛267 :6،(2000 ،ﺮﻜﻔﻟا راد :توﲑﺑ) ،ﺮﺑﱪﻟاو بﺮﻌﻟا ﺦﻳر ﰲ ﱪﳋاو أﺪﺘﺒﳌا ناﻮﻳد ،نوﺪﻠﺧ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ﻦﺑ ﻦﲪﺮﻟا ﺪﺒﻋ 9
.194 :2 ،(1968،ردﺎﺻ راد :توﲑﺑ) ،ﺐﻴﻃﺮﻟا ﺲﻟﺪﻧﻷا ،ثاﱰﻟا ﰲ ثﺎﲝأ تاﻮﺗ ﺦﻳر ﻦﻣ ،يﺮﻔﻌﺟ ﰲﺎﺼﻟا ﻮﺑأ ﺪﲪأ ؛48 (2000 ،ﲔﻣﻷا راد :ةﺮﻫﺎﻘﻟا) ،ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ةرﺎﻀﳊا روﺬﺟ ،ىر ﺎﳝاﺮﺑ نﺎﻤﺜﻋ 10 تﺎﻋﻮﺒﻄﳌا ناﻮﻳد :ﺮﺋاﺰﳉا) ،ﲔﻤﻠﺴﳌاو بﺮﻌﻟا تﺎﻔﻟﺆﻣو ﺮﺛﺂﻣ ﰲ ءاﺮﺤﺼﻟا بﻮﻨﺟ ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ ﻦﻋ ﺔﺳارد ،ﺔﻳد ز ردﺎﻘﻟاﺪﺒﻋ ؛17 ،(2011 ،ةرﺎﻀﳊا تارﻮﺸﻨﻣ :ﺮﺋاﺰﳉا)
.131 ،(ت.د ،ﺔﻴﻌﻣﺎﳉا
نأ ْﻦﻋ ﻼﻀﻓ ﲔﺳراﺪﻟا ﻦﻣ ﲑﺜﻛ ىﺪﻟ لﻮﻬﳎ -ﺪﻘﺘﻌﻧ ﺎﻤﻛ- ﺔﻘﻄﻨﳌا بدأ ذإ .مﻮﻤﻌﻟا ﻪﺟو ﻰﻠﻋ ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺸﻟ ﺔﻴﺒﻳﺮﻘﺗ ﲔﺑ ﺔﻛﱰﺸﳌا ﺐﻧاﻮﳉا ﻰﻠﻋ ﰐﺄﻴﺳ ﺎﻤﻴﻓ ﺮﺜﻛأ ﺰﻛﺮﻨﺳ ﻪﻴﻠﻋو .ﺔﻘﻄﻨﳌا ﻩﺬﻫ لود ﻦﻣ ﺔﻟود ﻞﻛ بدأ ﻰﻠﻋ ﲔﻔﻗاو اﻮﻧﻮﻜﻳ .ﺚﺤﺒﻟا ﺔﻌﻴﺒﻄﻟ ًةﺎﻋاﺮﻣو ﺔﻟﺎﻃﻹا ﺔﻴﺸﺧ رﻮﻣﻷا ﻖﺋﺎﻗد ﻞﻴﺼﻔﺗ ﰲ ضﻮَﳋا نود ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺷ
ﺎﺣﻼﻄﺻاو ﺔﻐﻟ ء ﺮﻟا مﻮﻬﻔﻣ .1 ﻰﻠﻋ ءﺎﻜﺒﻟا ﻮﻫ ء ﺮﻟا نأ ﱃإ ﲑﺸﺗ ﱵﻟا ﱐﺎﻌﳌا ﻦﻣ ﻮﻠﳜ ﻻ ،ﺔﻐﻟ ء ﺮﻟا ﻒﻳﺮﻌﺗ ﻦﻣ ﻢﺟﺎﻌﳌا بﺎﺤﺻأ ﻩدرﻮﻳ ﺎﻣ نإ ﺔَﻴﺛْﺮﻣو ﺎًﻴْـﺛَر ﻪﻴِﺛﺮَﻳ ﻼﻓ نﻼﻓ ﻰﺛر :(م786/ـﻫ170 ت) يﺪﻴﻫاﺮﻔﻟا ﺪﲪأ ﻦﺑ ﻞﻴﻠﳋا لﻮﻘﻴﻓ .ﻪﻨﺳﺎﺤﲟ ﻪﺣﺪﻣو ﺖﻴﳌا11
.ﻪُﺣﺪﳝو ﻪﻴﻜﺒﻳ :يأ اذإ ﺖﻴﳌا ُتﻮﺛر :لﺎﻘﻳ وأ 12،ﻪﺗﻮﻣ ﺪﻌﺑ ﻪﺘﺣﺪﻣ ً ر َﻞﺟﺮﻟا ُت ر :(م1311/ـﻫ711 ت) رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا لﻮﻘﻳو ﻒﻟأ ﻞﺻأ نأ ﻢﻬﻔﻳ ﺎﻨﻫ ﻦﻣو 13.اﺮﻌﺷ ﻪﻴﻓ ُﺖﻤﻈﻧ اذإ وأ ،تﻮﳌا ﺪﻌﺑ ﻪَﺘﺣﺪﻣ اذإ ﺎﻴﺛر ﻪُﺘﻴﺛر وأ ،ﻪﻨﺳﺎﳏ َتْدَﺪﻋو ﻪَﺘﻴﻜﺑ
.ء ﺮﻟا ﺔﻤﻠﻛ ﰲ ﺔﻐﻟ ﺎﻬﻠﻛو ،ءﺎﻴﻟ وأ واﻮﻟ ﺔﻠﺘﻌﻣ وأ ةزﻮﻤﻬﻣ نﻮﻜﺗ ﺪﻗ “ ر” ﻆﻔﻟ ﺖﻗّﺮﻓ ﻦﳌ ﺔﻴﻠﺴﺗ ﺔﻟﺰﻨﲟ ء ﺮﻟا ﻞﻌﺟ ﻦﻣ ﻢﻬﻨﻤﻓ .ﻪﻴﻓ ء دﻷا لاﻮﻗأ تدﺪﻌﺗ ﺪﻘﻓ ﻲﺣﻼﻄﺻﻻا ﲎﻌﳌ ء ﺮﻟا ﺎﻣأو15
.تﻮﳌا عﺎﺟوأ ﻰﻠﻋ ﱪﺼﻟا ﻦﺴﺣو ﻮﻠﺴﻟا ﻮﻫ يﺬﻟا ءاﺰﻌﻟا ﻰﻠﻋ َء ﺮﻟا ﺮﺼﺣ ﻦﻣ ﻢﻬﻨﻣو 14.ﻪﺑﺎﺒﺣأ ﲔﺑو ﻪﻨﻴﺑ ُثداﻮﳊا
16.ﺔﻳﺰﻌﺘﻟاو ﲔﺑﺄﺘﻟاو بﺪﻨﻟا ﻪﻧ لﺎﻘﻓ ﻖﻠﻃأ ﻦﻣ ﻢﻬﻨﻣو ﻦﻜﳝ اﺬﻫ ﻰﻠﻋو .يﻮﻐﻠﻟا ﲎﻌﻤﻠﻟ داﺪﺘﻣا ﻻإ ﻮﻫ ﺎﻣ ﻲﺣﻼﻄﺻﻻا ﲎﻌﳌا نﺈﻓ ،ﻆﺣﻼﻳ ﺎﻤﻛ ﺮﻣأ ﻦﻣ ﻦﻜﻳ ﺎﻤﻬﻣو اﺬ و .سﺎﻨﻟا بﻮﻠﻗ ﰲ ﻰﺳﻷا ﻦﻣ ﻪﻛﱰﻳ ﺎﻣ ءاﺪﺑإو ،ﻪﻠﺋﺎﻀﻓو ﻪﻨﺳﺎﳏ ﺮﻛذو ﺖﻴﳌا ﻰﻠﻋ ءﺎﻜﺒﻟا ﻮﻫ ء ﺮﻟا ن لﻮﻘﻟا ﻦﺳﺎﶈ اﺮْﻛذ حﺪﳌا نﻮﻜﻳ ﲔﺣ ﰲ ،تاﻮﻣﻷا ﻦﺳﺎﶈ ٌﺮﻛذ ء ﺮﻟا نأ ﻮﻫ حﺪﳌاو ء ﺮﻟا ﲔﺑ قﺮﻔﻟا نأ ﺢﻀﺘﻳ ﻒﻳﺮﻌﺘﻟا .ءﺎﻴﺣﻷا ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ﰲ ء ﺮﻟا .2 ﰲ اوﺮﻬﻇأ ﺚﻴﺣ ﻢﻬﺋ ر ﰲ ﻢﻬﻄﳕ ﻰﻠﻋ اورﺎﺳو ،ﲔﻴﻣﻼﺳﻹاو ﲔﻴﻠﻫﺎﳉا بﺮﻌﻟا ءاﺮﻌﺸﻟ ﺔﻗرﺎﻓﻷا ءاﺮﻌﺷ ﻰﻔﺘﻗا ﱃإ ﺎﻀﻳأ نوﲑﺸﻳ اﻮﻧﺎﻛو .ﻢﻬﻠﺧاد قﺎﻤﻋأ ﰲ لﻮﲡ ﱵﻟا ﺔﻗرﺎﳊا ﻢﻬﺴﻴﺳﺎﺣأ ﻦﻋ ةرﺎﺒﻋ ﻮﻫ يﺬﻟا ءﺎﻜﺒﻟا ﻢﻫرﺎﻌﺷأ ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا نﺪﳌاو ،تﻮﻤﻠﻟ ﺔﺴﻳﺮﻓ ﺔﻄﻗﺎﺴﻟا ت اﻮﻴﳊا ﻊﻣ اﻮﻔﻃﺎﻌﺗو .ﺮﺧآ ﱃإ ﺖﻴﻣ ﻦﻣ ﻒﻠﺘﲣ ﱵﻟا مرﺎﻜﳌاو ﻦﺳﺎﶈا ﺮﻌﺸﻟا ﰲ ء ﺮﻟا عاﻮﻧأ ن لﻮﻘﻟا ﻦﻜﳝ ﻪﻴﻠﻋ ءﺎﻨﺑو .ءاﺪﻋﻷا ﻪﺑ مﺎﻗ يﺬﻟا رﺎﻣﱠﺪﻟا ﻦﻣ ﺞﻨﺗ ﱂ ﱵﻟا ﺔﺳﺪﻘﳌا ﻦﻛﺎﻣﻷاو :ﻲﻠﻳ ﺎﻣ ﻲﻫ ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا ﰊﺮﻌﻟا
ﻲﺳ ﻷا ء ر .2.1 ﻦﻳرﺪﺤﻨﻣ ﻢ ﻮﻜﻟو .ﺔﻤﻬﻣ تﺎﻴﺼﺨﺷ ﺎ أ ﺎ وﺮﻳ ﱵﻟا تﺎﻴﺼﺨﺸﻟا ﻒﻠﺘﳐ ء ﺮﺑ اﻮﻣﺎﻗ ﺎﻣﻮﻤﻋ ﺔﻗرﺎﻓﻷا ءاﺮﻌﺷ نإ لﻮﻘﻟا ﻦﻜﳝ ﻖﻠﻄﻨﳌا اﺬﻫ ﻦﻣو .ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا تﺎﻣﺎﻘﳌا بﺎﺤﺻأو خﻮﻴﺸﻟاو ءﺎﻤﻠﻌﻟا ء ر ﰲ اﻮﺒﻬﺳأ ﺪﻘﻓ ﺔﻴﻓﻮﺼﻟا تﺎﻘﺒﻄﻟا ﻦﻣ ىﺪﺘﻬﻳ ﻢﻬﻣاﻮﻗأ ﲔﺑ ﻦﻳﺪﻟا ءﺎﻤﻋزو ءﺎﻬﻘﻓو ءﺎﻤﻠﻋ ﻢﻬﻓ .ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا مﻮﻠﻌﻟا ﰲ نوﺮﺤﺒﺘﳌا ﻚﺌﻟوأ ﻢﻫ ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ ءاﺮﻌﺷ ن
.97 :2 ،(2003 ،ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :توﲑﺑ) ،يواﺪﻨﳍا ﺪﻴﻤﳊا ﺪﺒﻋ :ﺢﺗ ،ﲔﻌﻟا بﺎﺘﻛ ،يﺪﻴﻫاﺮﻔﻟا ﺪﲪأ ﻞﻴﻠﳋا 11 .83 :1 ،(ـﻫ1414 ،ردﺎﺻ راد :توﲑﺑ) .3ط ،بﺮﻌﻟا نﺎﺴﻟ ،رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑ مﺮﻜﻣ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ 12 .309 :14 ،بﺮﻌﻟا نﺎﺴﻟ ،رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا 13 .160 :5 ،(1983 ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :توﲑﺑ) ،ﺔﺤﻴﻤﻗ ﺪﻤﳏ ﺪﻴﻔﻣ :ﺢﺗ ،بدﻷا نﻮﻨﻓ ﰲ برﻷا ﺔﻳﺎ ،يﺮﻳﻮﻨﻟا بﺎﻫﻮﻟا ﺪﺒﻋ ﻦﺑ ﺪﲪأ ﻦﻳﺪﻟا بﺎﻬﺷ ،ﺮﻈﻧا 14 .45 ،(ت.د ،ﺔﻀ راد :ﺮﺼﻣ) ،ﻞﻤﳉا ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ﺪﻤﳏ :ﺢﺗ ،ﻢﻜﳊاو ﺎﺻﻮﻟاو ﻆﻋاﻮﳌاو ﻲﺛاﺮﳌاو يزﺎﻌﺘﻟا ،ﺪﻳﺰﻳ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ سﺎﺒﻌﻟا ﻮﺑأ دﱪﳌا ،ﺮﻈﻧا 15 .117 ،(1987 ،فرﺎﻌﳌا راد :ةﺮﻫﺎﻘﻟا) 4ط ،ء ﺮﻟا ،ﻒﻴﺿ ﻲﻗﻮﺷ ،ﺮﻈﻧا 16
ﻪﻨﻴﺑ و ﻩءﺎﻜﺑ ﺎﻬﻴﻓ ﺮﻛﺬﻳ ةﺪﻴﺼﻗ ﰲ 17ﺎَﺒَْﲟ ﺪﲪأ ﻪﺨﻴﺷ ﻲﺛﺮﻳ ﺪﻴﻌﺳ ﺪﲪأ ﱄﺎﻐﻨﺴﻟا ﺮﻋﺎﺸﻟا ﻮﻫ اﺬﻬﻓ .ﻦﻳﺪﻟا رﻮﻣأ ﰲ ﻢ [ﻞﻣﺎﻜﻟا] :ﻪﻟﻮﻗ ةﺪﻴﺼﻘﻟا ﻩﺬﻫ ﻦﻤﻓ .ﻊﻴﻓر ّﲏﻓ ٍﺮﻳﻮﺼﺗ ِﺐﻟﺎﻗ ﰲ ﻪﻤﻠﻋ ﺔﻌﺳو ﻪﻣرﺎﻜﻣ ﺪﻌﻳو ،ﻪﻴﻠﻋ
ِرﺎ َﺤْﺳَْﻷاَو ِلﺎ َﺻ ْﻵا ِﰲ ِﻪﻴِﻜْﺑَأ ىَﺪَﻤْﻟا َلﻮُﻃ َﻼَﻤْﻟا ِﺦْﻴَﺷ ﻰَﻠَﻋ ﻲِﻜْﺑَأ
18ِرﺎَﺜﻳِْﻹاَو ِرﺎ َﺴْﻋِْﻹا ِﺔَﻟﺎَﺣ ِﰲ ىَﺪﱠﻨﻟا ﻲِﻣﺎَﻫ ىَﺪﱠﻨﻟا ُﺮَْﲝ ىَﺪُْﳍا ُرْﺪَﺑ ﺎًﻘﻳﺮُﻣو َنﺰﳊا اًﺮﻬﻈُﻣ اَﻮَـﻴْـﻨِِﳎ ﺮﻜﺑ أ ﻪﺨﻴﺷ ﻲﺛﺮﻳ ﻩﺪﳒ (1974 .ت) ﻖﻴﺘﻋ ﺮﻜﺑﻮﺑأ 19يﲑﺠﻴﻨﻟا ﺮﻋﺎﺸﻟا ﻚﻟﺬﻛو
[برﺎﻘﺘﳌا] :لﻮﻘﻴﻓ ،عﻮﻣﺪﻠﻟ
ْﺪﻴِﻗَﻮْﻟﺎَﻛ ْﻦُﻛَو ْقِﺮْﺣِا َِﱯْﻠَـﻗَو ْﺪﻴِﻘَﻔْﻟا اَﺬَِﳍ ِﻚْﺑا َِﲏْﻴَﻋ ََأ
21ْﺪﻴِﻟَﻮْﻟا ﻲِﻣﺎَﺣ 20ِﻢَﻠَﻌﻟا ٍﺮْﻜَﺑ ِﰊَأ يِذ َﻼَﻣ ﻲِﺨْﻴَﺷَو ﻲِﻣﺎَﻣِإ ِﺪْﻘَﻔِﻟ ﺦﻴﺸﻟ ﺔﺴﱠﻤﺨﳌا ﺔﻴﺛﺮﳌا ﻪﺗﺪﻴﺼﻗ ﺺ ِّﺼ ُﳜ ﻻ ﻪﻧأ ﺪﺠﻨﻓ 22ﻲﻗرﺎﻄﻟا ﻲﻠَﺟوﻷا ﺪﻤﳏ ﺦﻴﺸﻟا يﺮﺠﻴﻨﻟا ﺮﻋﺎﺸﻟا ﺎﻣأو
[ﻞﻣﺎﻜﻟا] :ﻢﻬﺋﺎﻀﻘﻧا ﻰﻠﻋ ﺮﺴﺤﺘﻟ ﺪﺘﺒﻣ لﺎﻘﻓ .ﻪﻧﺎﻣز ﰲ اﻮﺗﺎﻣ ﻦﻳﺬﻟا ﻪﺧﻮﻴﺷ ﻦﻣ ﺔﻋﻮﻤﳎ ﻲﺛﺮﻳ ﻞﺑ ،ﺪﺣاو ﻰَﻤَﻌْﻟا َﻦِﻣ َبﻮُﻠُﻘْﻟا ﻲِﻔ ْﺸَﻳ ْﻦَﻣ ِسﺎﱠﻨﻟا ِﰲ ﺎَﻣ َﻞﻴِﻗ ْذِإ ﺎَﻬُﻠْﻫَأَو ُد َﻼِﺒْﻟا َﻚَﻠَﻫ
ﺎَﻤَﻨﻴِﺣ ِﺶْﻴَﻌْﻟا ُﺐﻴِﻃَو ُﺬﻳِﺬﱠﻠﻟا َﺐَﻫَذ ﺎًﻣِّﺪَﻨَـﺘُﻣ ﺎًﻴِﻛﺎَﺒَـﺘُﻣ ْﻞُﻗ َن ْﻵاَو [ﻞﻣﺎﻜﻟا] :ًﻼﺋﺎﻗ ةﺪﻴﻤﳊا ﻢ ﺎﻔﺻ ﺮﻛﺬﻳ أﺪﺑ ﰒ
23ْﺶَﻗَر ْﺶَﻗَر ٍباﱠﺬَﻛ َلﺎَﻘَﻣ َنﻮُﻠِﻄْﺒُﻤْﻟا ْﺶَﺒَﻐْﻟا َﺖْﻗَو ْﻢَِِّﺮِﻟ َنوُﺪِﺑﺎَﻌْﻟا ﻢﻬﺧﻮﻴﺸﻟ ﻢﻬﺋ ر ةﺮﺜﻛ ﻢﻏر ﻪﺑﺎﺤﺻأ ﻻو ﻢّﻠﺳو ﻪﻴﻠﻋ ﷲ ﻰﻠﺻ ﱯﻨﻟا اﻮﺛر ﻢ أ ﺪﳒ ﱂ ﺎﻨﻧأ ﻮﻫ ﺮﻈﻨﻟا ﺖﻔﻠﻳ ﺎّﳑ ﻦﻜﻟو ﻦﻋ َبﺎﻏ ﱞﻲﺣ ﻻإ ﺔﻘﻴﻘﳊا ﰲ ﻮﻫ ﺎﻣ لﻮﺳﺮﻟا ن نوﺪﻘﺘﻌﻳ ﲔﻓﻮﺼﺘﻣ ءاﺮﻌﺷ ﻢ ُﻮﻛ ﻚﻟذ ﰲ ﻞﻴﻟﺪﻟا ﻞﻌﻟو .ﻢﻬﺋﺎﻤﻠﻋو ِﱠ ا ِﻞﻴِﺒَﺳ ِﰲ اﻮُﻠِﺘُﻗ َﻦﻳِﺬﱠﻟا ﱠَﱭَﺴَْﲢ َﻻَو ﴿ :ﱃﺎﻌﺗ ﻪﻟﻮﻗ ﻢﻬﻴﻠﻋ ﻖﺒﻄﻨﻳ ﻦﻳﺬﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ ﷲ ناﻮﺿر ﻪﺑﺎﺤﺻأ ﻚﻟﺬﻛ ،ﺎﻨﻨﻴﻋأ .ﻰﺗﻮﻤﻠﻟ ﻻإ نﻮﻜﻳ ﻻ ء ﺮﻟاو 24﴾َنﻮُﻗَزْﺮُـﻳ ْﻢَِِّر َﺪﻨِﻋ ٌءﺎَﻴْﺣَأ ْﻞَﺑ ًاَﻮْﻣَأ ﻲﻔﺘﻜﻨﺳ اﺬﻟ .ﰐﺄﻴﺳ ﺎﻤﻴﻓ ﻚﻟذ ىﺮﻨﺳ ﺎﻤﻛ ءﺎﻗﺪﺻﻷاو برﺎﻗﻷاو ﻞﻫﻸﻟ ﻢﻫؤ ر ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ ءاﺮﻌﺷ تﺎﻴﺛﺮﻣ ﻦﻣو ﻩﻮﺑأ ﻦﻓﺪُﻳ ﺎﻣﺪﻨﻋ سﺎﻨﻟا ﻊﻣﺎﺴﻣ ﻰﻠﻋ ﺎﻫﺎﻘﻟأ ﺪﻗو ،(1978 .ت) ﻲِﻛاَو ﺐْﻧِد ﻪﻴﺑأ ﰲ ﺎﳍﺎﻗ ﱵﻟا ﱄﺎﳌا ﺮﻋﺎﺸﻟا ﺔﻴﺛﺮﲟ ﺎﻨﻫ
[ﻞﻳﻮﻄﻟا] :ﺔﲪﺮﻟاو ةﺮﻔﻐﳌ ﻪﻟ ﺎﻴﻋادو ،ﻲﻤﻠﻌﻟا ﻪﻣﺎﻘﻣ اﺮﻛاذ
ِّﰲﻮﺗ .ﺔّﻳﺮﻌﺸﻟا ضاﺮﻏﻷا ﻦﻣ ﲑﺜﻛ ﰲ ﺔﻀﻴﻔﺘﺴﻣ ﺪﺋﺎﺼﻗ ﻪﻟ ذإ ،ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺷ ﻢﻫأ ﻦﻣ ﺦﻴﺸﻟا ﱡﺪﻌﻳو .لﺎﻐﻨﺴﻟا ﰲ ةرﻮﻬﺸﳌا ﺔﻳﺪﻳﺮﳌا ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﺲﺳﺆﻣو ﺮﻋﺎﺷو ﻪﻴﻘﻓو ﱂﺎﻋ ﻮﻫ 17 .218 :2 ،(1978 ،ﺔﻴﻨﻃﻮﻟا ﺔﻛﺮﺸﻟا :ﺮﺋاﺰﳉا) ،ﰊﺮﻌﻟا ﱄﺎﻐﻨﺴﻟا بدﻷا ،ﺐﻤﺻ ﺮﻣﺎﻋ :ﺮﻈﻧا ﻞﻴﺼﻔﺘﻠﻟ .1927 ﺔﻨﺳ
.37 ،(ت.د ،ط.د :لﺎﻐﻨﺴﻟا) ،ﱘﺪﳋا ﺦﻴﺸﻟا ﺢﻳﺪﻣ ﰲ ﲔﻴﻟﺎﻐﻨﺴﻟا ءاﺮﻌﺸﻟا ﻦﻳواود ،ﺪﻴﻌﺳ ﺪﲪأ 18 .ﺎﻤﻬﻨﻴﺑ قﺮﻔﻠﻟ ﻢﻴﳉا ّﺪﲟ “يﲑﺠﻴﻨﻟا” ﻆﻔﻟ مﺪﺨﺘﺴﻧ ﲑﺠﻴﻧ ﺔﻟود ﱃإ ﻮﺴﻨﻣ نﺎﻛ اذإو ،“يﺮﺠﻴﻨﻟا” ﻆﻔﻟ مﺪﺨﺘﺴﻧ ﺮﺠﻴﻨﻟا ﺔﻟود ﱃإ ﻮﺴﻨﻣ ﺮﻋﺎﺸﻟا نﺎﻛ اذإ 19 ﱐزو ﺮﺴﻛ ﻪﻴﻓ 20 .153 ،ﲑﺠﻴﻧ ﰲ ﺎ ادآو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺔﻛﺮﺣ ،ﻲﺜﻧدﻼﻏ 21 ﺔﺳارﺪﺑ ﺖﻣﺎﻗ ﱵﻟا ﻩارﻮﺘﻛﺪﻟا ﻪﺘﻟﺎﺳر ﰲ بﻮﻘﻌﻳ ﻲﻠﻋ ذﺎﺘﺳﻷا ﻩﺮﻛذ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ ادﺎﻤﺘﻋا ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا ءاﺮﻌﺷ ﲔﺑ ﻦﻣ ﻩ دﱠﺪﻋ ﺎﻨﻧأ ﻻإ ﺮﻋﺎﺸﻟا ةﺎﻴﺣ ﻦﻣ ةﺬﺒﻧ ﻰﻠﻋ ﻞﺼﳓ ﱂ 22
.1960-1897 ﲔﺑ ﺎﻣ ةﱰﻔﻟ رﺎﻤﻌﺘﺳﻻا ﺪﻬﻋ ﰲ ﺮﺠﻴﻨﻟا ﰲ ﺎ ادآو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺔﻛﺮﺣ .162 ،(2005،يدﻮﻓ ﻦﺑ نﺎﻤﺜﻋ ﺔﻌﻣﺎﺟ ،ﻩارﻮﺘﻛد ﺔﻟﺎﺳر) ،رﺎﻤﻌﺘﺳﻻا ةﱰﻓ لﻼﺧ ﺮﺠﻴﻨﻟا ﺔﻳرﻮﻬﲨ ﰲ ﺎ ادآو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ،بﻮﻘﻌﻳ ﻲﻠﻋ 23
.169/2 ناﺮﻤﻋ لآ 24
ِﺐِﻫاَﺬـَﻤْﻟا َﺰـْﻨَﻛ ِﺲْﻣﱠﺮﻟا ِﰲ ُﻢُﺘﺒﱠﻴَﻏَو ﺎ َﻀـَﻘْﻟاَو ِﻮـ ْﺤﱠﻨﻟاَو ِﻪـْﻘِﻔْﻟا َﻞﻳِﺪـَﺟ ْﻢُﺘْـﻨَـﻓَد
25ِﺐِﺗاَﺮَﻤْﻟا ﻰَﻠْﻋَأ َسوَدْﺮِﻔْﻟا ُﻪَﻨَﻜْﺳَأَو ﺎَﻨِﺨْﻴَﺸِﻟ ُرﻮُﻔَﻐْﻟا ُﷲ َﺮَﻔَﻏ َﻻَأ خﻮﻴﺸﻟاو ءﺎﻤﻠﻌﻟا ء ر ﻦﻣ ءﺎﻣﺪﻘﻟا ﺔﻗرﺎﻓﻷا ءاﺮﻌﺸﻟا ﻪﻔﻟأ ﺎﳑ اﻮﺟﺮﺨﻓ ،ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا ءاﺮﻌﺷ ﺪﻨﻋ ﻦﻔﻟا اﺬﻫ رﱠﻮﻄﺗو ﻚﻟذ ﰲ ﻼﺜﻣ بﺮﻀﻨﻟو .ءاﺮﻤﺴﻟا ةرﺎﻘﻟا ﺮﻳﺮﲢ ﻞﺟأ ﻦﻣ لﺎﻀﻨﻟاو ﺔﺤﻓﺎﻜﳌا لﺎﳎ ﰲ ةزر ﺔﻴﻘﻳﺮﻓإ تﺎﻴﺼﺨﺷ ء ر ﱃإ ﱵﻟا ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ﻢﳍودو كﻮﻠﳌا ﻖﺣ ﰲ ﻪﻤﻈﻧ يﺬﻟا (1984 .ت) ﻲِﺳ نﺎﻴﻋ ﺪﲪأ ﱄﺎﻐﻨﺴﻟا ﺮﻋﺎﺸﻟا ء ﺮﺑ ﲔﺋﺪﺘﺒﻣ ﺮﻣأ تﻮﳌا ﱠنﻷ باﻮﳉا ﱃإ جﺎﺘﳛ ﻻ ﺎﻣﺎﻬﻔﺘﺳا ﺎﻤﻬﻔﺘﺴﻣ لﻮﻘﻴﻓ .ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ اﻮﻠﺧد ﺎﻣﺪﻨﻋ نوﺮﻤﻌﺘﺴﳌا ﺎﻬﻴﻠﻋ ﻰﻀﻗ [ﻂﻴﺴﺒﻟا] :ﺲﻔﻧ ﻞﻛ ﻰﻠﻋ ٍرﺎﺟ ﻲﻤﺘﺣ
٢٦ِفَﺮﱠﻈﻟاَو ِنﺎَﺴْﺣِْﻹا ﻮُﻟوُأَو ىَﺮﱠﺸﻟا ُﺪْﺳُأ ُﻢُﻬُـﺑﺎَﻬَـﺗ ْﺖَﻧﺎَﻛ ﻲِﺘﱠﻟا ُكﻮُﻠُﻤْﻟا َﻦْﻳَأ ﺔﻴﺛﺮﻣ ﻪﻠﻓ ،ﻦﻳﺮﺸﻌﻟاو ﺪﺣاﻮﻟاو ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا ﲔﻧﺮﻘﻟا شﺎﻋ يﺬﻟا (2012 .ت) ﻼْﻧﺮﻛ ﺪﻤﳏ ﺦﻴﺸﻟا ﱯﻣﺎﻐﻟا ﺮﻋﺎﺸﻟا ﺎﻣأو
[ﻞﻣﺎﻜﻟا] :لﺎﻘﻓ ،ﰊﺮﻐﻟا رﺎﻤﻌﺘﺳﻻا ﺪﺿ ﻪﻓﻮﻗوو ﻪﻟﺎﻀﻨﺑ رﻮﻬﺸﳌا ﺎﻴﻨﻴﻏ ﺲﻴﺋر (1984 .ت) ىرﻮﺗ ﻮﻜﻴﺳ ﺪﲪأ ﰲ
ْةَﺮِﻤْﻌَـﺘ ْﺴُﻤْﻟا َﻲِﻫ ْذِإ ﺎَﺴْﻧَﺮَـﻓ ﱡﺪ ِﺿ27 ْةَرْﻮﱠـﺜﻠِﻟ ٌﺪِﺋﺎَﻗ ٌﻢﻴِﻈَﻋ ٌﻞَﻄَﺑ
ْﺔـﱠﻳِدﻮُﺒُﻌْﻟاَو ِّقِّﺮﻟا ِنﺎَﻣَز َﺪْﻌَـﺑ ْﺔـﱠﻳِّﺮُﺤـْﻟا َﱃِإ ﺎَﻴِﻨﻴِﻏ َدﺎَﻗ ﻰﻠﻋ ﺎﻨﻴﺠﺳ تﺎﻣ يﺬﻟا ىرﻮ ُﺻ فﻮُﺟ ﻪﻘﻳﺪﺻ ﻲﺛﺮﻳ .28مﻮﺘﻜﳌا ﻲﺳ ﱐﺎﺠّﺘﻟا ﺪﲪأ ﱄﺎﻐﻨﺴﻟا ﺮﻋﺎﺸﻟا ﻮﻫ اﺬﻫو
[ﻞﻳﻮﻄﻟا] :ءيﺮﳉا ﻪﻔﻗﻮﻣو ةﺪﻴﻤﳊا ﻪﺘﻟﻮﻄﺑ اﺮﻛاذو ﻪﻴﻠﻋ ﺎﻴﻛ لﺎﻘﻓ .ﺔﻤﻠﻈﻟا ﺔﺳﺎﺴﻟا لﺎﺟر يﺪﻳأ
ِّﺮـِﺒْﻟا ِﺔﱠﻨَﺟ ِﰲ َتْﺮ ِﺻ ْﺪَﻗ ْنَأ ِﻲْﻌﱠـﻨﻟا َﻦِﻣ ﻰَﺗَأ ﺎَﻣ ِﻦ ْﺠ ِّﺴﻟا ِﰲ ِمْﻮَـﻴْﻟا َرﺎَﻬَـﻧ َ ََأ
29ِﺮـْﻛِّﺬﻟا َﺪِﻟﺎَﺧ ْﻦُﻛ ِﻲْﻐَـﺒْﻟا َﻊﻳِﺮ َﺻ َ َﻻَأ ٌةَرﻮـ ُﺻ َﻚـِﻟﺎ َﺼِﺧ ْﻦِﻣ ﺎَﻨﻴِﻓَو ﺎَﻨْﻠُﻘَـﻓ ﻞﺟأ ﻦﻣ ﲔﻠﺿﺎﻨﳌاو ةرﻮﺜﻟا ءﺎﻤﻋز ﻲﺛاﺮﲟ اﻮﻤﺘﻫا ﺪﻗ ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا ﰲ اﻮﺷﺎﻋ ﻦﻳﺬﻟا ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺷ ﺾﻌﺑ نأ ىﺮﻧ ﺎﻨﻫ ﻦﻣ ظﺎﻘﻳإ ﻊﻓاود ﻦﻣ ﺖﻧﺎﻛ ﺔﻴﻟﺎﻀﻨﻟا ﻒﻗاﻮﳌا نأ ﻰﻠﻋ لﺪﻳ اﺬﻫو .ﺔﻴﺑﺮﻐﻟا ﺔﻳرﺎﻤﻌﺘﺳﻻا تاءﻼﻣﻹا ﻦﻣ رﺮﺤﺘﻟاو ﰐاﺬﻟا لﻼﻘﺘﺳﻻا ﱃإ ﻲﻤﻴﻠﻗﻹا ىﻮﺘﺴﳌا ﻦﻣ ﲔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا ةرﻮﺜﻟا ءﺎﻤﻋز ﻲﺛاﺮﲟ اﻮّﻄﲣ ﻢ أ ىﺮﻧ اﺬﳍو .ضﺮﻐﻟا اﺬﻫ ﰲ ضﻮﳋا ﰲ ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺷ ﻢَِﳘ ﲑﻏ ﲔﻠﺿﺎﻨﳌا نﻮﺛﺮﻳ ﻢﻫ ﺪﺟو ﺪﻗو ﻞﺑ .ﻲﻣﻼﺳﻹا ﱂﺎﻌﻟا ﰲ ﺔﻳﺮﳊا ﻞﺟأ ﻦﻣ اﻮﻟدﺎﺟ ﻦﻳﺬﻟا راﻮﺜﻟا ﺾﻌﺑ اﻮﺛﺮﻓ ،ﻲﳌﺎﻌﻟا ىﻮﺘﺴﳌا ﺲﻴﺋر ﻰﺛر يﺬﻟا مﻮﺘﻜﳌا ﻲِﺳ ﱐﺎﺠﺘﻟا ﺪﲪأ ﺦﻴﺸﻟا ﱄﺎﻐﻨﺴﻟا ﺮﻋﺎﺸﻟا ءﻻﺆﻫ ﻦﻤﻓ .ﻢ ﺮﺣ ﻞﺟأ ﻦﻣ اﻮﻣوﺎﻗ ﻦﻳﺬﻟا ﲔﻤﻠﺴﳌا “Aldo Moro» ورﻮﻣوﺪْﻟَأ ﺎﻴﻟﺎﻄﻳإ ءارزو ﺲﻴﺋرو (1976 .ت) “Chou En-lai «يَﻻ ْنِإ ﻮﺷ ﲔﺼﻟا ءارزو وذ ﻲﺳﺎﻴﺳو ٍمﻼﺳ ﻞﺟر ﻪﻧأ ﻩاﺮﻳ يﺬﻟا ﲔﺼﻟا ءارزو ﺲﻴﺋر ﻦﻋ ﺮﻋﺎﺸﻟا ﺎ لﺎﻗ يﺬﻟا ء ﺮﻟ ﻲﻔﺘﻜﻨﻓ .30(1978.ت) [ﻞﻳﻮﻄﻟا] :ﺔﻴﻟﺎﻀﻨﻟا ﻩرﺎﻜﻓأ نﻮﻨﺒﺘﻳ ﻦﳑ رﺎﺼﻟ ﺔﻨﺴﻟاو نآﺮﻘﻟا يﺪﻫ ﻻﻮﻠﻓ .ﺔﻤﻜﺣ
.494 :2 ،ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ،ناﺮﻤﻋ 25 .118 :1 ،ﰊﺮﻌﻟا ﱄﺎﻐﻨﺴﻟا بدﻷا ،ﺐﻤﺻ 26 .500 :2 ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ،ناﺮﻤﻋ 27 ﰲﻮﺗ .ةﺪﻳﺪﻋ ضاﺮﻏأ ﰲ رﺎﻌﺷأ ﻪﻟو ،ﺔﻘﻄﻨﳌا ﰲ ﺔﺴﻣﺎﳋا ﺔﻴﻧﺎﺠﻴﺘﻟا ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﺔﻔﻴﻠﺧ نﺎﻛو ،1925 مﺎﻋ لﺎﻐﻨﺴﻟ يِﻮُﻟ ْنﺎﺳ ﺔﻨﻳﺪﻣ ﰲ مﻮﺘﻜﳌا ﻲﺳ ﱐﺎﺠﺘﻟا ﺪﲪأ ﺮﻋﺎﺸﻟا ﺪﻟو 28 ﺪﻴﺴﻠﻟ يﺮﻌﺸﻟا جﺎﺘﻧﻹا ﻦﻣ تﺎﻄﻘﺘﻠﻣ ﺾﻌﺑ ،ﱯﻣا نﺎﻤﻴﻠﺳ ﻦﺑ ﺮﻜﺑﻮﺑأ ؛169 :1 ،ﰊﺮﻌﻟا ﱄﺎﻐﻨﺴﻟا بدﻷا ،ﺐﻤﺻ :ﺮﻈﻧا ﻩﺮﻌﺷو ﻪﺗﺎﻴﺣ ﻰﻠﻋ عﻼﻃﻼﻟ .2017 ﺔﻨﺳ
.(ت.د ،ط.د :لﺎﻐﻨﺴﻟا) ،مﻮﺘﻜﳌا ﻲﺳ ﱐﺎﺠﺘﻟا ﺪﲪأ ﺦﻴﺸﻟا .24،مﻮﺘﻜﳌا ﻲﺳ ﱐﺎﺠﺘﻟا ﺪﲪأ ﺦﻴﺸﻟا ﺪﻴﺴﻠﻟ يﺮﻌﺸﻟا جﺎﺘﻧﻹا ﻦﻣ تﺎﻄﻘﺘﻠﻣ ﺾﻌﺑ ،ﱯﻣا 29
.501 :2 ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ،ناﺮﻤﻋ 30
ِﺐِﻧﺎَﺟَْﻷا ِةﺎَﻐﱡﻄﻟا يِﺪْﻳَأ ﺎَﻬُـﻗِّﺰَُﲤ يِﺬﱠﻟا َِﱂﺎَﻌْﻟا ِﻦَﻋ ْﻞَﺣْﺮَـﺗ َﻻ َي َﻼْﻫَﻮَﺷ
ِﺐ ِﺻﺎَﻨَﻤْﻟا َﻞْﺒَـﻗ َق َﻼْﺧَْﻷا ىَﺮَـﻳ ﺎًﻤﻴِﻜَﺣ31 اًﺮِﻫﺎَﻣ ِﺔَﺳﺎَﻴِّﺴﻟا ِﰲ ﺎًﺒﻳِدَأ َﺖْﻨُﻛَو
ِبِز َﻼُﻤَﻛ ِﻪِﺋﺎ َﻀْﻋَأ ِﰲ ُﺖ ْﺤَﺒ ْﺻََﻷ ِﻪﻠْﻫَأَو ِم َﻼْﺳِْﻹا ُﻢﻴِﻟﺎَﻌَـﺗ َﻻْﻮَﻟَو ﺔﻃﺎﺣإ ﻰﻠﻋ ﺎﻀﻳأ لﺪﺗ ﺎﳕﺈﻓ ،ﻪﺑ ﻩِرﺎﻬﺒﻧاو ﻞﺟﺮﻟا اﺬﳍ ﻲﺳﺎﻴﺴﻟا ﻩﺎﲡﻻ ﺮﻋﺎﺸﻟا ﺮﺛ ﻰﻠﻋ تﺎﻴﺑﻷا ﻩﺬﻫ ﺖﱠﻟد نإ ﲔﻴﻘﻳﺮﻓﻹا ءاﺮﻌﺸﻟا ﻦﻣ ﲑﺜﻜﻟ ﺢﻴﺘُﻳ ﻻ ﺎﻣ اﺬﻫو .ﺔﻴﳌﺎﻌﻟا ﺎﻀﻘﻟاو ﺔﻴﺳﺎﻴﺴﻟا ت ﺮﺠﻤﻠﻟ ﻪﺘﻓﺮﻌﻣو ﻩﺮﺼﻋ ﺔﻓﺎﻘﺜﺑ ﺮﻋﺎﺸﻟا
.ﻲﺟرﺎﳋا ﱂﺎﻌﻟا ﻰﻠﻋ ﺮﺜﻛﺄﻓ ﺮﺜﻛأ اﻮﻌﻠﻄﻳ ﱴﺣ ﲔﻘﺑﺎﺴﻟا ﲔﺑﺮﻌﺘﺴﳌا ﺪﻨﻋ ﻢﳍاﻮﺣأ ﺮﻛﺬﺑ ﻢﻬ َﺴﻔﻧأ اﻮﺛﺮﻓ ، اﻮﻣأ ﻢﻬَﺴﻔﻧأ اﻮﻠﱠﻴﺧ ﻢ إ ﺚﻴﺣ ،ﰐاﺬﻟا ء ﺮﻟا ﺎﻀﻳأ عﻮﻨﻟا اﺬﻫ ﻦﻣ ﻪﺑ اﻮﻣﺎﻗ ﺎﳑو32
ُﻚﻴِﺳ رﺎﺘﳐ ﺪﲪأ ﺮﻋﺎﺸﻟ أﺪﺒﻨﻠﻓ .حﻮﻧو ءﺎﻜﺑ ﻦﻣ ﻢﻫﺪﻌﺑ ﻦﻣ نﻮﻜﻴﺳ ﺎﻣو ،ةﺮﺧﻵا ﰲ ﻢﻫﺮﻈﺘﻨﻳ ﺎﻣو ،ﻩﺪﻌﺑو تﻮﳌا [ﺮﻓاﻮﻟا] :ﻪﺴﻔﻧ ﻦﻋ لﺎﻘﻓ .ةﺎﻴﳊا ةﺬﻠﺑ ﺮﻌﺸﻳ ﻻ ﺢﺒﺻأ ﱪﻘﻟا ﱃإ ﻪﺟوﺮﺧو تﻮﳌ ﻩﺮﻜﻔﺗ ةﺮﺜﻛ ﻦﻣ يﺬﻟا
ِروُﺮُﺳ ْﻦَﻋ ِﱐﺎََﲪ ُﻩُﺮﱡﻜَﻔَـﺗ ِرﻮُﺒُﻘْﻠِﻟ ِﰐﻮُﻴُـﺑ ْﻦِﻣ ﻲِﺟوُﺮُﺧ
33ِﲑ ِﺴَﻌْﻟا ِمْﻮَـﻴْﻟاَو ِتْﻮَﻤْﻟا ِﺮْﻛِﺬِﻟ ِﱄﺎَﻴﱠﻠﻟا َنﺎَﻈْﻘَـﻳ َمْﻮﱠـﻨﻟا ُﺖْﻛَﺮَـﺗ ﺪﻤﳏ ﲏﻴﻐﻟا ﺮﻋﺎﺸﻟا نﺈﻓ ،تﻮﳌا ﻩﺎﲡ ﺪﻳﺪﺸﻟا ﻪﻧﺰﺣو ﻖﻴﻤﻌﻟا ﻩﲑﻜﻔﺗ ﺎﻨﻟ رﻮﺼﻳ ُﻚﻴِﺳ رﺎﺘﳐ ﺪﲪأ ﺮﻋﺎﺸﻟا نﺎﻛ اذﺈﻓ لﻮﻘﻴﻓ .نﺎﺴﻧإ يأ ﺎﻬﻨﻣ ﺖﻠﻔﻨﻳ ﻻ ﱵﻟا ﺔﻛﺎﺘﻔﻟا ﻪﻨﻴﺛاﺮﺑو ﻪﺗاﺮﻜﺴﺑ تﻮﳌا ﻪﺑ ﻞﳛ ﺎﻣﺪﻨﻋ ﻪﻟﺎﺣ ﺎﻨﻟ رِّﻮﺼﻳ 34ﰊﺎﺟ ﲔﻣﻷا
[ﻞﻣﺎﻜﻟا] :ﻪﻨﻋ تﻮﳌا عﺎﻓد ﻦﻋ بﺎﺒﺣﻷاو ءﺎﺒﻃﻷا ﺰﺠﻋ اﺮﻬﻈُﻣو ﻪﺴﻔﻧ ﻰﻠﻋ ﺎ ِّﲪﱰﻣ
ِﻦَﻣْﺄــَﻤْﻟا ِﺮـْـﻴَﺧ ِﺪــﻴِﺣْﻮﱠـﺘﻟا ﻰــَﻠَﻋ ﻲــِﺒْﻠَـﻗ َْﱳـِّﺒَـﺜَـﻓ ُةﺎــَﻓَﻮﻟا ﻲـِّـﻨِﻣ ْﺖــَﻧَد اَذإَو ﻲـِـﻧﱡﺰُﻬَـﻳ َﻮْﻫَو ِتْﻮــَﻤْﻟا َك َﻼــَﻣ ﱠﻻِإ ىَرَأ َﻻ ِةَداَر ْﻹا َبﻮُﻠ ْﺴــَﻣ ُنﻮــُﻛَأَو ﻲـِﻨَﻧﻮـُـﺛْﺮَـﻳ ﺎــَﻜُﺒْﻟا ىَﻮــِﺳ َنﻮــُﻜِﻠْﻤـَﻳ َﻻ ْﻢـُﻬﱠـﻧَِﻷ َنﻮُﺘِﻣﺎـ َﺻ ﻲـِﻟْﻮـَﺣ ُﻞـْﻫ ْﻷاَو
35ﻲـِﻧُﺪــﻴِﻔُﻳ ِﺐــﻴِﺒﱠﻄﻠِﻟ ٍءاَوَد ﻦْــِﻣ ْﻞـَـﻫ ُﻪـُﺟ َﻼِﻋ َدﺎـَﻓَأ ﺎـَﻤَﻓ َﺐـﻴِﺒﱠﻄﻟا اﻮُﺒَﻠَﻃ ﰲ 36يدﺎﳍا ﺪﻤﳏ ﱡﱄﺎﳌا ﺮﻋﺎﺸﻟا ﺎﻨﻟ رِّﻮ َﺼُﻳ ،ﻪﺑر راﻮﺟ ﱃإ نﺎﺴﻧﻹا حور ﺎﻬﻴﻓ ﻞﻘﺘﻨﺗ ﱵﻟا ﺔﻳوﺎﺳﺄﳌا ﺔﻟﺎﳊا ﻩﺬﻫ ﺪﻌﺑو
[نوزﻮﻣ ﲑﻏ] :ًﻼﺋﺎﻗ ﻪﻨﻓدو ﻪﻨﻴﻔﻜﺗو ﺖﻴﳌا ﻞﻴﺴﻐﺗ ﺎﻬﻴﻓ ﻢﺘﻳ ﱵﻟا ﺔﻧﺰﶈا ﺔﻟﺎﳊا “ﺲﻔﻨﻟا ء ر“ـﺑ ةﺎﻤﺴﳌا ﻪﺗﺪﻴﺼﻗ ل َﻼَْﳉا وُذ ِﻦِﻤْﻴَﻬُﻤْﻟا ِﷲ ىﻮﺳ اﻮُﻨﱠﻔَﻛَو ِﱐﻮُﻠﱠﺴَﻏ َﲔِﺣ ِﱄ ﺎَﻣَو
38ﻞﻴِﻠَْﳉا ُﷲ ُﻢُﻫاَﺰَﺟ ﱠﻲَﻠَﻋ 37اﻮﱡﻠ َﺻَو يِْﱪَـﻗ َﱃِإ ِﰊ اﻮُﺒَﻫَذَو
.45 ،مﻮﺘﻜﳌا ﻲﺳ ﱐﺎﺠﺘﻟا ﺪﲪأ ﺦﻴﺸﻟا ﺪﻴﺴﻠﻟ يﺮﻌﺸﻟا جﺎﺘﻧﻹا ﻦﻣ تﺎﻄﻘﺘﻠﻣ ﺾﻌﺑ ،ﱯﻣا 31 :ﻪﺑﺎﺘﻛ ﰲ 1987ﺔﻨﺳ ﱠﰱﻮﺘﳌا ﺐﻤﺻ ﺮﻣﺎﻋ ُﺮﻋﺎﺸﻟا ﻩﺮﺷﺎﻋ ﻦﻣ ﻪﻨﻋ لﺎﻗ ﺚﻴﺣ ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا ءاﺮﻌﺷ ﻦﻣ ﻪﻧأ ﱃإ ﲑﺸﻳ ﺎﻣ ﻻإ ﻪﺗﺎﻓو ﺦﻳر ﻰﻠﻋ ﻞﺼﳓ ﱂ ﱄﺎﻐﻨﺳ ﺮﻋﺎﺷ ﻮﻫ 32
.310 :2 ،ﰊﺮﻌﻟا ﱄﺎﻐﻨﺴﻟا بدﻷا ،ﺐﻤﺻ ،ﺮﻈﻧا .«ﷲ ﻪﲪر ﰲﻮﺗ ﻞﺋﻼﻗ م أ ﺪﻌﺑو»
.503 :2 ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ،ناﺮﻤﻋ 33 -نآﺮﻘﻟا ﰲ ﻞﺑﺎﻘﺘﻟا بﺎﺘﻛ :ﺎﻬﻨﻣ ةّﺪﻋ تﺎﻔﻟﺆﻣ اذ ،ﺮﺠﻴﻨﻟ ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ﺔﻌﻣﺎﳉا ﰲ ﺎﻨﻟ اذﺎﺘﺳأ -ﷲ ﻪﲪر- نﺎﻛو 1952 َمﺎﻋ يﺮﻛ ﻮﻛ ﺎﻴﻨﻴﻏ ﺔﻟوﺪﺑ « ﺪﻨﻛ» ﺔﻨﻳﺪﻣ ﰲ ﺪﻟو 34 ،ﲔﻣﻷا ﺪﻤﳏ ،ﰊﺎﺟ ﺮﻈﻧا .2016 مﺎﻋ ﰲﻮﺗ 1992 مﺎﻋ ﺎﻬﻀﻌﺒﺑ ﺪﻬﺸﺘﺳا ﱵﻟا ةﺪﻴﺼﻘﻟا ﻩﺬﻫ ﺐﺘﻛ ﺪﻗو ،«ﺎﺘﻨﻓ» ب ﺎﻫﺎﲰأ ﺔﻤﺤﺿ ﺔﻳاورو ﺮﻌﺷ ناﻮﻳدو -عﻮﺒﻄﻣ ﻮﻬﻓ
.5 ،(ﻒﻟﺆﳌا ﺔﺒﺘﻜﻣ ﰲ ﺔﻃﻮﻄﳐ :ﺎﻴﻨﻴﻏ) ،ﻪﻧاﻮﻳد .6 ،ﻪﻧاﻮﻳد ،ﰊﺎﺟ 35 .ناﺮﻤﻋ ﺎﺒﻛ ذﺎﺘﺳﻸﻟ ﻲﺤﻴﺴﳌا ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا لﻼﺧ ﻦﻣ ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا بﺎﺘﻛ ﰲ ﻩدورو ﻰﻠﻋ ْﺪﻤﺘﻋﺎﻓ ،ﻪﺗﺎﻴﺣ ﻦﻣ ةﺬﺒﻧ ﻰﻠﻋ ﻞﺼﳓ ﱂ 36 ﺮﻋﺎﺸﻟا مّﺪﻗ ﺎﲟﺮﻟو .ةﱪﻘﳌا ﱃإ ﻪﻠﲪ ﻞﺒﻗ ﺖﻴﳌا ﻰﻠﻋ ةﻼﺼﻟا نﻮﻜﺗ ذإ ،ﺔﻘﻄﻨﳌا ﰲ ﺔﻳرﺎﳉا ةدﺎﻌﻠﻟ فﻼﺧ اﺬﻫو ،ةﱪﻘﳌا ﰲ نﻮﻜﺗ ةزﺎﻨﳉا ةﻼﺻ نأ ﺮﻋﺎﺸﻟا لﻮﻗ ﻦﻣ ﻢﻬﻔﻳ 37
.ﺮﻌﺸﻟا ةروﺮﻀﻟ ،ةزﺎﻨﳉا ةﻼﺻ .504 :2 ،ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ،ناﺮﻤﻋ 38
ﲑﺠﻴﻨﺑ ﺔﻳردﺎﻘﻟا ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﺦﻴﺷ (1996 .ت) اَﺮَـﺒَﻛ ﺮﺻﺎﻨﻟا ٌﺪﻤﳏ يﲑﺠﻴﻨﻟا ُﺮﻋﺎﺸﻟا َيدﺎﳍا اًﺪﻤﳏ َﺮﻋﺎﺸﻟا ﻼﺗ ﰒ ﺎًﻨِّﻴﺒُﻣ لﻮﻘﻴﻓ تﻮﳌا ﺪﻌﺑ نﺎﺴﻧﻹا ﺎﻬﻴﻟإ ﻞﻘﺘﻨﻳ ﱵﻟا ﻒﻗاﻮﳌا ﺮﻳﻮﺼﺗ ﻞﺻاو ﺚﻴﺣ ،يوﺎﺳﺄﳌا ﺮﻳﺮﳌا ﻒﻗﻮﳌا اﺬﻫ نﺎﻴﺑ ﰲ
[ﻂﻴﺴﺒﻟا] :ﺔﻤﻠﻈﻟاو ﺔﺸﺣﻮﻟا ﻪﻔﻨﺘﻜﺗ ﱵﻟا ﺔﻴﺧزﱪﻟا ةﺎﻴﳊا
ِنﻮُﻨ ْﺴَﻣ ُﺮْـﻴَﻏ ٌباَﺮُـﺗ ﻲِﻗْﻮَـﻓ ﱠﻦُﺳو39 ْﺖَﻨِﻓُد ْﺪَﻗَو ِﱄﺎ َﺻْوَأ َﻊﱡﻄَﻘَـﺗ ْﺮُﻈْﻧاَو
ِﲔِّﻄﻟا َﻊَﻣ يِﺮﻳِوﺎ َﺼَﺗَو ِﱯُﻛاَﺮَـﺗ ْﺖَﺒَﻫَذ ﺎَﻣ َﺪﻨِﻋ ﻲَِﳍِإ ﱠﻲَﻠَﻋ ْﻒِﻄْﻋاَو ﻦﻛﺎﻣﻷا ء ر .2.2 ﻢﻏرو .صﺎﺨﺷﻷا تﺎﻴﺛﺮﲟ ﺔﻧرﺎﻘﻣ ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ﰲ رد ﻞﻴﻠﻘﻟ ةﺪﻣﺎﳉا ءﺎﻴﺷﻷاو نﺪﳌاو ﻦﻛﺎﻣﻷا ء ر نإ .ﻢﻬﻨﻣ ﻼﻴﻠﻗ ادﺪﻋ ﻻإ ﻦﻛﺎﻣﻷا ﻩﺬﻫ ء ر ﱃإ اﻮﻗﺮﻄﺘﻳ ﱂ ﺎﻴﻘﻳﺮﻓإ بﺮﻏ ءاﺮﻌﺷ نﺈﻓ ﺔﻘﻄﻨﳌا ﰲ رﺎﻣﺪﻟاو مﺪﳍاو بوﺮﳊا ةﺮﺜﻛ ﻦﻣ عﻮﻨﻟا اﺬﻫ ﻦﻣ ﺔﻴﻟﺎﺧ ﻢﻫﺪﺋﺎﺼﻗ نﻮﻜﺗ دﺎﻜﺗ ﻦﻳﺬﻟا ﻰﻣاﺪﻘﻟا ﺔﻘﻄﻨﳌا ءاﺮﻌﺷ ﺞﻬﻨﲟ ﻢﻫﺮﺛ ﻚﻟذ ﰲ ﺐﺒﺴﻟا ﻞﻌﻟو نﺮﻘﻟا ﱃإ ﻊﺟﺮﺗ ةﺪﻴﺼﻗ ىﻮﺳ عﻮﻨﻟا اﺬﻫ ﱃإ قﺮﻄﺗ ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا ﻞﺒﻗ اﺮﻋﺎﺷ -ﺎﻨﺘﺳارد ﺐﺴﺣ- ﺪﳒ ﱂ ذإ ،ء ﺮﻟا ﻰﺛﺮﻓ .ﺎﻨﻴِﺳﺎﻣ ﺔﻟود ﲑﻣأ 40ﻮّﺒﻟ ﻮﻣ ﺪﲪأ ﺎﻬﻴﻓ ﻲﺛﺮﻳ نﺎﻛ يﺬﻟا ﻮﺑﻮﻟ ﻰﺳﻮﻣ ﻲﳛ ﺎَﻔْﻟَأ ﱄﺎﳌا ﺮﻋﺎﺸﻠﻟ يدﻼﻴﳌا ﺮﺸﻋ ﻊﺳﺎﺘﻟا ﰲ ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ﺔﻓﺎﻘﺜﻠﻟ اﺰﻛﺮﻣو ﺎﻨﻴِﺳﺎﻣ ﺔﻟوﺪﻟ ﺔﻤﺻﺎﻋ ﺖﻧﺎﻛ ﱵﻟا “ﷲ ﺪﲪ” ﺔﻨﻳﺪﻣ ﻚﻟذ لﻼﺧ ﻦﻣ :ﻂﻘﻓ ﲔﻴﺗﻵا ﲔﺘﻴﺒﻟا نﻮُﻔُﺟ ٍءﺎَِﲟ ُبﻮُﻠُﻘْﻟا ِﺖَﻘَـﻧﺎَﻌَـﺗَو41 ﺎًﻔ ْـﻗَو ِﱠِ ْﺖَﻧﺎَﻛ ُنِذﺂَﻣ ْﺖَﻔََﲡْرِا
ﲔِﻤَﻟﺎَﻌْﻟا ِّبَر َﺔَﺒِﻫَو ِﱠِ ًءﺎَﻨَـﺛ ؟ُمﻮَﻘَـﺗ ِﷲ ِﺪَْﲪ َﺪْﻌَـﺑ ٍﺔَﻨﻳِﺪَﻣ ﱡيَأ ﺮﻋﺎﺸﻟا ﻞﻴﻠﻘﻟا دﺪﻌﻟا اﺬﻫ ﻦﻤﻓ .ﻢﻬﻨﻣ ﻼﻴﻠﻗ ﻻإ ﻦﻛﺎﻣﻷا ء ر اﻮﻟوﺎﻨﺘﻳ ﻢﻠﻓ ،ﺮﻣﻷا اﺬﻫ ﰲ ﻒَﻠ ﱠﺴﻟ ﻒَﻠَﳋا ىﺪﺘﻗاو ﻮﺘُﻜ ُﺻ ﺔﻨﻳﺪﳌ ﻰﺳﻷاو نﺰﳊا ناﻮﻟ ًﺔﺌﻴﻠﻣ ًةرﻮﺻ ٍﺔﻠﻳﻮﻃ ةﺪﻴﺼﻗ ﰲ ﺎﻨﻟ ﻢﺳﺮﻳ ﻩﺪﳒ يﺬﻟا 42ﺪﻴﻨﺟ ﺮﻳزﻮﻟا يﲑﺠﻴﻨﻟا نﺮﻘﻟا ت اﺪﺑ ﰲ ﺎﻬﻠﻓﺎﺳأ ﺎﻬﻴﻟﺎﻋأ اﻮﻠﻌﺟو ﺰﻴﻠﳒﻹا نوﺮﻤﻌﺘﺴﳌا ﺎ ﱠﺮﺧ ﺎﻣﺪﻨﻋ ،ﺎﻴﻟﺎﺣ ﲑﺠﻴﻧ ﰲ ﺔﻌﻗاﻮﻟا (Sokoto) يراﻮﳊا َبﻮﻠﺳﻷا ﺎﻬﻴﻓ مﺪﺨﺘﺴﻳ ﻮﻫو ﺮﻋﺎﺸﻟا ةﺪﻴﺼﻗ ﺾﻌﺑ ﻢﻜﻴﻟﺈﻓ .ﺔﻓﺎﻘﺜﻟاو ﻢﻠﻌﻠﻟ ﺎًﻨﻀﳏ ﺖﻧﺎﻛ نأ ﺪﻌﺑ ،ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا :رﺎﻣﺪﻟاو باﺮﳋا ﺪﻌﺑ ت اﻮﻴﺤﻠﻟ ﺎًﻌﺗﺮﻣ ﺖﺤﺒﺻأ ﺎ ﻷ ،ﺔﻨﻳﺪﳌا ﰲ ﻰﻋﺮﺗ ترﺎﺻ ﱵﻟا رﻮﻴﻄﻟاو ت اﻮﻴﳊا ﲔﺑو ﻪﻨﻴﺑ [ﻞﻣﺎﻜﻟا]
ِد َ ْوَأ ٍﺮ ِﺿﺎَﺣ َﺪ ِﺻﺎَﻘَﻣ ْﺖَﻧﺎَﻛ ْنَأ َﺪْﻴَﻌُـﺑ ِشﻮُﺣُﻮْﻠِﻟ َﻊِﺗاَﺮَﻣ ْتَرﺎ َﺻ يِدﺎَﻣَر ِنْﻮَﻠَﻛ وُﺪْﺒَـﺗ ٌةﱠﺮَـﺒْﻐُﻣ ٌﺔَﻣﺎَﻤـَﺣ ﱠﻲـﻟإ ْﺖَﻧَد ﱡﺖَﻜَﺳ ﺎﱠﻤَﻟ
43ِدﺎَﻌﻴِﻤْﻟا ﻰَﻠَﻋ اﻮُﻐَﻠَـﺑ ْﺪَﻘَﻟ ْﺖَﻟﺎَﻗ ْﻢُﻬـُﺗْﺪِﻬَﻋ َﻦﻳِﺬﱠﻟا َﻦْﻳَأ ﺎَﻬُـﺘْﻟَﺄ َﺴَﻓ ﻦﻛﺎﻣأ ْﺖَﻴِﺛُر ﺚﻴﺣ ﱐﺎﻜﳌا ء ﺮﻟا ةﺮﺋاد ﺖﻌّﺳﻮﺗ ﺪﻘﻓ ﻦﻳﺮﺸﻌﻟاو ﺪﺣاﻮﻟا نﺮﻘﻟا ﺔﻳاﺪﺑو ﻦﻳﺮﺸﻌﻟا نﺮﻘﻟا ت ﺎ ﰲ ﺎﻣأو
.504 :2 ،ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﰊﺮﻌﻟا ﺮﻌﺸﻟا ،ناﺮﻤﻋ 39 ﺔﻟوﺪﻟا ﻩﺬﻫ طﻮﻘﺳ ﺪﻌﺑو .1844 ﺔﻨﺳ ﻪﻴﺑأ ﺪﻌﺑ ﻢﻜﳊا ﱃﻮﺗ ﺮﺸﻋ ﻊﺳﺎﺘﻟا نﺮﻘﻟا ﰲ ﺔﻴﻟﺎﳊا ﱄﺎﻣ ﻲﺿارأ ﰲ ﺖﺴﺳ ﱵﻟا ﺔﻴﻧﱠﻼُﻔﻟا ﺎﻨﻴِﺳﺎﻣ ﺔﻟود ﺲﺳﺆﻣ ﻦﺑا ﻮﻫ ﻮّﺒﻟ ﻮﻣ ﺪﲪأ 40
175 ،ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ةرﺎﻀﳊا روﺬﺟ ،ير :ﺮﻈﻧا ﻞﻴﺼﻔﺘﻠﻟ .ﻲﳛ ﺎﻔﻟأ ﺮﻋﺎﺸﻟا ﻩ ر .184 ،ﻲﻘﻳﺮﻓﻹا بﺮﻐﻟا ﰲ ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ةرﺎﻀﳊا روﺬﺟ ،ير 41 ﺪﻟو .ﺮﺸﻋ ﻊﺳﺎﺘﻟا نﺮﻘﻟا ﰲ ﻮﺘﻜﺻ ﺎﻬﺘﻤﺻﺎﻋ ﺖﻧﺎﻛ ﱵﻟا ﺔﻴﻧﻼﻔﻟا ﺔﻴﻧﺎﻤﺜﻌﻟا ﺔﻟوﺪﻟا ﺲﺳﺆﻣ (1871 .ت) يدﻮﻓ ناد نﺎﻤﺜﻋ ُﺪﻴﻔﺣ ﺪﲪأ ﻦﺑ يرﺎﺨﺒﻟا ﺪﻤﳏ ﻦﺑ ﺪﻴﻨﺟ ﻮﻫ 42 The Chief :ﺮﻈﻧا .1999 مﺎﻋ ﰲﻮﺗ . ﺎﺘﻛ ﲔﺴﲬ ﻦﻣ ﺮﺜﻛأ كﺮﺗ ﺪﻗو ،ﻩّﺪﺟ ﺔﻜﻠﳑ ﺦﻳر ﰲ ﺎﻣﺎﻫ ﺎﻌﺟﺮﻣو اﺮﻋﺎﺷ ﺎﺒﻳدأو ﺎﻬﻴﻘﻓ ﺎﳌﺎﻋ نﺎﻛ .1906 ﺔﻨﺳ ﻮﺘﻜﺻ ﰲ Arbiter: Wazir Junaidu and His Intellectual Contribution, Centre for Islamic Studies, Usman Danfodio University, Sokoto, 2002 .158 ،ﺎ ادآو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺔﻛﺮﺣ ،ﻲﺜﻧدﻼﻏ 43
