History Studies
Volume 2 / 3 2010
Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Manisa Vilayeti’nde Teşkilatlanması ve 1930
Belediye Seçimleri
According to Local Press, the Organizaton of the Liberal Party in Manisa and Municipality Elections in 1930
Ömer KARAKAŞ*
Özet
Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın (SCF) teşkilatlanması ve 1930 belediye seçimlerine katılması, Batı Anadolu ve bu arada Manisa Vilayeti için ayrı bir önem arz eder. Bu çalışmada, SCF‟nin Manisa Vilayeti‟nde teşkilatlanması ve 1930 yılında yapılan belediye seçimlerinin sonuçları ele alınıp incelenmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Manisa
Abstract
It is of a vital significance for the City of Manisa and West Anatolia for the reorganisation of Liberal Republic Party and taking part in the elections of Municipality in 1930. In this research, the reorganisation of Liberal Republic Party in Manisa and the consequences of Municipality elections which occurred in 1930 have been studied.
Key Words: Liberal Republic Party, Manisa
Giriş
SCF, Fethi Okyar tarafından 12 Ağustos 1930 tarihinde kurulmuĢ olup Cumhuriyet tarihinin ikinci muhalefet partisidir. Konu ile ilgili pek çok araĢtırmacının da kaydettiği gibi Marmara, Çukurova ve Batı Anadolu bölgelerinde, SCF’ye, hem teĢkilatlanma hem de belediye seçimleri sırasında halk tarafından ilgi gösterilmiĢtir.
Batı Anadolu’da yer alan Manisa Vilayeti de bu illerden birisidir. Bunun önemli bir nedeni olarak, 1929’da dünyada baĢlayan ekonomik buhranın, geçimini üzüm, tütün gibi ihracata dönük tarım ürünlerinden sağlayan Manisa çiftçisini doğrudan etkilemesi sayılabilir.
SCF’yi bir kitle partisi haline getiren de, bölgesel elitlerin desteğinden çok, dünya ekonomik krizinden etkilenen kitlelerin partiye verdikleri destektir. SCF, özellikle ihracat
* Dr., Bilim ve Sanat merkezi - Manisa
History Studies
Volume 2 / 3 2010
merkezli tarımla uğraĢan, baĢta Manisa, Aydın, Ġzmir olmak üzere tüm Batı Anadolu illerinde büyük destek görmüĢtür.1
O yıllarda, Ġnhisar ( Tekel ) vasıtasıyla satılan ürünler para etmemektedir. Çiftçi geçimini sağlamak için Ziraat Bankası’ndan kredi almakta ve geriye ödeyememektedir.
Nitekim SCF lideri Fethi Bey de Manisa mitinginde bu ve benzeri konuları ele almıĢ, Manisa halkının Ġnhisar (Tekel) ve murabaha (faiz ) vb. ile ilgili ekonomik meselelerini çözeceğini vaat etmiĢtir.
Öte yandan, dönemin bazı yerel basın kaynaklarında, Manisa vilayetinde o yıllarda değiĢik nedenlerle Cumhuriyet Halk Fırkası(CHF)’nın siyasi hak ve özgürlüklerin geniĢletilmesi hususunda yeterince gayret göstermediği; Manisa CHF milletvekillerinin halkın dertlerini yeterince dinlemedikleri iddia edilmektedir. Muhtemelen, bu durum da vilayet halkının SCF’ye karĢı olan alakasını arttırmıĢ olabilir.
1929’da dünyada baĢlayan ekonomik buhran, etkisini Türkiye’de de göstermeye baĢlamıĢtı. 1930 ilkbaharında bir yurt gezisine çıkan Atatürk, yurdun değiĢik yörelerinde halkın Ģikayetlerini dinlemiĢti. O, halkın iyice beliren bu hoĢnutsuzluğu üzerine yeni bir siyasi partiyi gerekli görüyordu.2
Mustafa Kemal Atatürk, Ali Fethi Bey’e CHF’ye muhalefet yapacak bir siyasal parti kurmasını teklif ettiğinde, Türkiye’de çok partili demokratik düzene geçilebileceğine inanıyordu ve bunun için bir adım atılmasını istiyordu. Ekonomik sıkıntıların yanında değiĢik nedenlerden dolayı toplumda yaygın bir huzursuzluk söz konusuydu. Bundan dolayı Atatürk, bir muhalefet partisinin kurulmasını istiyordu. 3
SCF, kuruluĢundan kısa bir süre sonra Batı Anadolu’da ve Manisa Vilayeti’nde teĢkilatlanma çalıĢmalarına baĢladı. Gerek SCF’nin teĢkilatlanması gerekse 1930 belediye seçimleri, Batı Anadolu ve Manisa için ayrı bir önem arz etmektedir.
ÇalıĢmamızda, SCF ile ilgili bilinen bazı kaynakların yanında, SCF yanlısı Hizmet Gazetesi’nden ve CHF yanlısı Anadolu Gazetesi’nden geniĢ miktarda faydalanılmıĢtır.
AraĢtırmalarımızda, BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi’nde SCF’nin taĢra teĢkilatlanması iliĢkin belge ve bilgiye ulaĢılamamıĢtır.
1. Fethi Okyar’ın Batı Anadolu Gezisi
Fethi Bey, Eylül ayında Ġzmir, Balıkesir, Akhisar, Soma gibi il ve ilçeleri kapsayan Batı Anadolu gezisine çıkmıĢtır. Gezinin amacı; Batı Anadolu’da mitingler düzenleyip SCF’nin il ve ilçe teĢkilatlarını kurmaktır4.
Batı Anadolu’nun en önemli kenti olan Ġzmir’e gitmek için 3 Eylül 1930 tarihinde deniz yoluyla yola çıkan Fethi Bey, beraberinde Fırka Umumi Katibi Nuri (Çonker), Ġdare
1Cem Emrence, Dünya Krizi ve Türkiye’de Toplumsal Muhalefet, Serbest Cumhuriyet Fırkası (1930), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Liberalizm, cilt: 7, ĠletiĢim yay., Ġstanbul 2005,s. 213.
2Tuncer Baykara, Türk İnkılâp Tarihi ve Atatürk İlkeleri, 4. baskı, Ġzmir 1994, s. 108.
3 Eric Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, ĠletiĢim Yay. Ġstanbul 2005,s. 260.
4 Mete Tunçay, ―Siyasi Tarih ‖, Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye (1908–1980), Ġstanbul 1989, s.107; Osman Okyar- Mehmet Seyitdanlıoğlu, Fethi Okyar’ın Anıları, Ankara 1997, s.143.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Heyeti’nden Doktor ReĢit Galip, Ağaoğlu Ahmet Beyler ve diğer Serbest Fırka ileri gelenleri olduğu halde 4 Eylül 1930 tarihinde bu Ģehre ulaĢmıĢlardır.5
Fethi Bey’in Batı Anadolu seyahati, SCF’nin siyasi yaĢamı için tarihi bir dönüm noktası olarak değerlendirilebilir. Ġzmir halkı, Fethi Bey’in mitingini sabırsızlıkla beklemiĢ; ne var ki henüz miting gerçekleĢmeden önce bazı olumsuz olaylar yaĢanmıĢ, ve bu kargaĢada bir çocuk hayatını kaybetmiĢtir. YaĢanan bu olaylar sonucunda miting tarihi, ertelenmek zorunda kalmıĢtır.6 SCF erkanı tarafından, yaĢanan olayların olumsuz etkisine rağmen 7 Eylül 1930 tarihinde bir miting gerçekleĢtirilmiĢtir.
Fethi Bey’in Ġzmir Mitingi’ne Manisa, Kırkağaç, Kasaba (Turgutlu), AlaĢehir, Kula gibi yerleĢim yerlerinden de katılım olmuĢtur. Fethi Bey’i ziyaret için Manisa merkezden gelen heyette, SCF Vilayet Ocak Reisliği’ne getirilecek olan Çiftçiler Birliği Reisi RaĢit Bey, Çelebizade Faruk Cevdet Bey, HalitpaĢazade Fahir Bey, tüccardan Ekinlizade Bekir Fikri Bey ve Çiftçiler Birliği üyelerinde Mutafzade Osman Bey de vardır.
Fethi Bey, mitingden sonra Manisa merkez ve ilçelerinin muhtemel heyetlerini ayrı ayrı kabul etmiĢ ve onlarla görüĢmüĢtür. 7
Manisa gezisine çıkmadan önce Fethi Bey, yol boyunca çok kalabalık kitleler halinde tezahüratlar olacağı bilgisini almıĢ ve Ġzmir’de yaĢanan olumsuz olayların Manisa’da da tekrarlanmaması için, Manisa Ġl Emniyet Müdürlüğü’nden gerekli önlemlerin alınmasını bir telgrafla rica etmiĢtir.8
7 Eylül 1930 tarihinde Ġzmir Alsancak Stadı’nda gerçekleĢen mitingden sonra Fethi Bey ve diğer partililer Manisa’ya gelmek üzere yola çıkmıĢlardır9. Uyarılara rağmen, yol boyunca tezahüratlı karĢılamalar olmuĢtur. Özellikle Menemen’de 10 kaymakam, köylerden de katılımın olmasıyla oluĢan kalabalığı dağıtmak için askeriyeden yardım istemek zorunda kalmıĢtır.11 Menemenliler, Fethi Bey’e bir tepsi içerisinde, tuz, ekmek ve su ikram etmiĢler ve kendisine yakın ilgi göstermiĢlerdir. Tezahürat ve karĢılama yol boyunca devam etmiĢ, o dönemde oldukça küçük bir yerleĢim yeri olan Emiralem Kasabası’nda Fethi Bey’in özel treni durmak zorunda kalmıĢ, SCF lideri, halkın Ģikâyetlerini dinlemiĢtir.12
Gazetelerin verdiği bilgilere göre, Fethi Bey’in treni, Ġzmir- Manisa giriĢindeki Horozköy’de13, bir kısım halk tarafından karĢılanmıĢtır. Daha sonra Manisa Ġstasyonu’na ulaĢan SCF lideri ve partililer, burada da kalabalık bir kitle tarafından karĢılanmıĢlardır.
Kalabalık, Manisa Ġl Emniyet Müdürü Zeki Bey’in yardımıyla dağıtılmıĢ;14 istasyonda, parti mensuplarından Celal Bey, kısa bir konuĢma yapmıĢtır.15
5 Ahmet Ağaoğlu , Serbest Fırka Hatıraları, Ġstanbul 1969,s.31.; Milliyet 5 Eylül 1930.; Hizmet, 5 Eylül 1930.
6 Yeni Asır, 6 Eylül 1930, Hizmet, 6 Eylül 1930.
7 Hizmet, 05. Eylül 1930.
8 Son Posta, 7 Eylül 1930
9 Ahmet Ağaoğlu, Serbest Fırka Hatıraları, Nebioğlu Yayınevi, I. baskı, Ġstanbul, s.62.
10 Ağaoğlu, a.g.e., s. 62; Hizmet , 9 Eylül 1930.
11 Ağaoğlu, a.g.e., s.62.
12 Son Posta, 10 Eylül 1930.
13 Günümüzde, Manisa’nın bir mahallesidir.
14 Son Posta, 10 Eylül 1930.
15 Hizmet, 8 Eylül 1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Fethi Bey ve diğer SCF mensupları o dönemde miting alanı olan Ġstanbul Oteli’ne16 izdihamdan dolayı güçlükle ulaĢabilmiĢlerdir. Halk, Fethi Bey’in Manisa Belediye binasına gittiğini zannederek oraya akın etmiĢ, tezahürat gösterileri orada da devam etmiĢtir17 Halkın ani ve aĢırı yüklenmesinden dolayı Manisa Belediye Binası’nın parmaklıkları çökmüĢ, 1 kiĢinin ayağı kırılmıĢ 3 kiĢi de hafifçe yaralanmıĢtır18.
Fethi Bey, Manisa’nın kurtuluĢ günü olan, 8 Eylül 1930 tarihinde, Ġstanbul Oteli önünde toplanan kalabalığa, özellikle SCF’nin ekonomik programını içeren bir konuĢma yapmıĢtır.19
Miting konuĢmasını üç önemli baĢlık altında toplayan Fethi Bey, ilk olarak CHF’nin serbest seçimlere müdahale etmemesi gerekliliği üzerinde durmuĢ ve Ģöyle demiĢtir: “Türk Milleti‟nin vicdanında yerleşen bu prensipleri susturmak için İzmir‟de ve Menemen de olduğu gibi vicdanları tazyik, mefkûre kuvvetini, kanaatleri tebdil için zorlu vasıtalara müracaat etmek hiçbir zaman Türk Milleti‟nin tasvip edemeyeceği bir noktadır.
İftiharla gördüm ki Manisa hükümet ve zabıtası, halkın hissiyatına hürmet etmiştir.‖20 Fethi Bey’in konuĢmasının bu bölümünden Ġzmir Mitingi’nde ve Menemen’21 de yaĢanan olayları adeta siyasi bir provokasyon olarak değerlendirdiği sonucu çıkarılabilir.
Bir diğer konu olarak, inhisarlar meselesini ele almıĢ ve özetle ―bu inhisar, halkın parası ile teessüs etmiş olan bu müessese millete faydalı olmaya çalışacakken efradı milletin alın teri ile kazandıkları parayı kendi ceplerine doldurmaktan başka bir şey düşünmüyorlar. Fırkamız bu gibi yolsuzlukları kabul etmez. Fırkamız ticaretin, sâyin serbestini ister.‖ 22 demiĢtir.
O yıllarda Manisa halkı Ziraat Bankası’na olan kredi borçlarını ödeyememektedir.
Fethi Bey, konuĢmasının son bölümünde de, faiz ve banka borçları konusuna temas etmiĢtir.23.
Fethi Bey’in konuĢmasının birinci bölümünde, CHF’nin seçimlere müdahale edeceği, serbest bir seçim ortamının oluĢamayacağına dair kuĢkuları olduğu anlaĢılmaktadır.
Fethi Bey’in Manisa’da yaptığı miting konuĢması genel olarak değerlendirildiğinde, dile getirdiği konuların, esasen, parti programında da yer alan liberal ağırlıklıklı ekonomik konular olduğu anlaĢılmaktadır.
Son Posta Gazetesi’nin haberine göre, SCF lideri, konuĢmasını bitirip Ġstanbul Oteli’nin balkonundan içeri girerken vilayet halkından Baytar Sıtkı ġükrü Bey adında bir vatandaĢ, Fethi Bey’den müsaade istemiĢ ve kalabalığa Ģunları söylemiĢtir: ―On sene
16 1930’lu yıllara Manisa’nın merkezinde yer alan, siyasi mitinglere de ev sahipliği yapmıĢ olan bir oteldir.
17 Hizmet, 8 Eylül 1930.
18 Hizmet, 8 Eylül 1930.
19 Ağaoğlu, a.g.e., s.63; Hizmet, 8 Eylül 1930; Anadolu, 9 Eylül 1930. Ayrıca bkz. ― Fethi Bey’in Manisa’ya GeliĢi ve Halka Söylevi‖ Utkan Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, Ankara 1988,s.506.
20 Son Posta, 10 Eylül 1930.
21 ―Menemen’de istasyonda toplanmıĢ halkın jandarma ve asker tarafından süngülerle dağıtılmak istendiği ancak halkın yere yatarak dağılmadığı, buna karĢılık, kaymakamın ve jandarma kumandanının ―süngü tak‖ emrini verdikleri haberi, trende Fethi Bey’e ulaĢmıĢtı.Menemen’de bu duruma rağmen Fethi Bey, Menemen’e gitmiĢ ve çok büyük tezahüratla karĢılaĢmıĢtır.‖ Bkz. Nihal Gonca, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Menemen Kazası ( 1923–
1933),CBÜ, Soysal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2005,s.66.
22Son Posta, 10 Eylül 1930.
23 Son Posta, 10 Eylül 1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
evvel Manisa düşman ayağı altında inliyordu. Gazi bizi kurtardı. Cumhuriyet‟e kavuşturdu. Sonra ortaya bir “mutemetler24 saltanatı” çıktı. Ve bizi esir etti. Vaziye- timiz, devlet reisinden en küçük memura kadar herkesi düşündürecek derecede fecidir.
Fakat bu vaziyeti tetkik eden olmadı. Hasılı mutemetlerin elinde kaldık ve öyle devlet adamları gördük ki millete dayak attı. Öyle mutemetler gördük ki kaçakçılık yaptı, adam öldürdü ve sonra da bizi önünde secde ettirmek istedi.Meb‟uslarımız, aramıza girip dertlerimizi anlamak istemeye tenezzül etmediler.‖25
Baytar Sıtkı ġükrü Bey’in Fethi Bey’e yaptığı bu Ģikâyetlerden o dönemde Manisa halkının siyasi problemlerini anlatabileceği muhatap bulamadığı anlaĢılmaktadır.
Fethi Bey’in Manisa programı için 8 Eylül KurtuluĢ Bayramı’nın yıldönümünü seçmesi, CHF yanlısı Anadolu Gazetesi’nce anlamlı bulunmuĢtur.26
Basında yer alan haberler göz önüne alındığında, Manisa halkının SCF liderini beklediği ve yeni bir siyasi arayıĢının içinde olduğu anlaĢılmaktadır.
— YaĢasın
2. SCF’nin Manisa ve İlçelerinde Teşkilatlanması 2.1. Manisa Merkez Teşkilatı
SCF’nin Ġl teĢkilat yapılanması Ģu Ģekildeydi: En alt birimde ―Köy ve Mahalle Ocakları‖ yer alır, onlarında üzerinde ―Nahiye Ocakları‖ gelirdi. Bunların üzerinde ise seçimle gelen ve yedi kiĢiden oluĢan ―Kaza Ocağı‖ yer almaktaydı. ―Vilayet Ocağı‖, il örgütüydü. Vilayet Ocağı’nda Ġl Kongresi tarafından seçilen dokuz kiĢiden biri baĢkan, biri katip, birisi de muhasebeci olarak görev alırdı.27
Mitingden sonra Manisa Vilayet Ocağı teĢkilatının oluĢturulmasına geçilmiĢ, bu iĢle SCF lideri Fethi Bey, bizzat meĢgul olmuĢtur.
Partililer arasında yapılan tartıĢma ve müzakerelerden sonra Fethi Bey’in de onayını alan SCF Manisa Merkez Ġlçe TeĢkilatı Ģu Ģekilde oluĢmuĢtur: Vilayet Ocak Reisliği’ne Çiftçiler Birliği BaĢkanı Keresteci RaĢit Bey, Kaza Ocağı Ġdare Heyeti Reisliği’ne Faruk Cevdet Bey28, kâtipliğe manifaturacı Ferit Bey, muhasipliğine tüccardan Bayram Bey; üyeler olarak da tüccardan Saraçzade Hakkı Bey, Mutafzade Osman Bey, HaĢimzade Tevfik Bey, Kavaf Ali Galip Bey seçilmiĢlerdir.29
SCF Manisa teĢkilatının kurulduğu günlerde Nafia Vekili Recep Bey, (Peker) Balıkesir’den hususi bir trenle Manisa’ya gelmiĢ, kendisini, Manisa Valisi Fuat Bey istasyonda karĢılamıĢtır. Recep Bey, bazı görüĢmeler yaptıktan sonra yine özel bir trenle Ankara’ya dönmüĢtür.30 Recep Bey’in bu tarihlerde Manisa’ya gelmesinde, SCF’nin bu hızlı teĢkilatlanma konusu ile ilgili CHF tarafından alınması gereken önlemler söz konusu olabilir.
24 ― O vakitler vilayetlerdeki parti idare heyetlerinin baĢında bulunanlara mutemet denirdi. Halk bütün kabahatlerin baĢı olarak bu mutemetleri görür olmuĢtu‖. Bkz. Hilmi Uran, Hatıralarım, Ankara 1959. s.230.
25 Son Posta, 10 Eylül 1930.
26 Anadolu, 9 Eylül 1930.
27 Çetin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, Ġstanbul 1982,s.101.
28 Faruk Çevdet Bey, 1908 yılında Manisa Belediye BaĢkanlığı yapan Mehmet Cevdet Efendi ( Çelebi) nin oğludur.
Ġzmir’de ticaretle uğraĢmıĢ ve uzun yıllar Manisa sosyal yaĢamında önemli görevler de bulunmuĢtur. Bkz. Sadık Karaöz, Manisa Belediyesi Tarihçe Belediye Başkanları Çalışmalar, Manisa 1977, s. 38
29 Hizmet, 12 Eylül 1930.
30 Hizmet, 12 Eylül 1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Manisa merkezde teĢkilat çalıĢması bittikten sonra Fethi Bey, diğer Batı Anadolu il ve ilçelerinin teĢkilatlanmasını tamamlamak üzere Akhisar, Balıkesir güzergâhında yoluna devam etmiĢtir.31 Partinin önde gelen isimlerinden Ahmet Ağaoğlu, teĢkilat çalıĢmalarına devam etmek için bir süre daha Manisa’da kalmıĢtır. Ahmet Bey, kendisinin doğum yeri olan Karabağ’a benzemesinden dolayı Manisa’ya hayran olmuĢ, hatıratında da Manisa’dan övgüyle bahsetmiĢtir32. Manisa SCF mensupları, partinin önde gelen adamlarından Ahmet Ağaoğlu’na ilgi göstermiĢler, o akĢam Ģerefine Ġstanbul Oteli’nde bir çay partisi düzenlemiĢlerdir33.
CHF yanlısı Anadolu Gazetesi’nin ―Akhisar’da irtica mı var?‖ manĢeti ile yayımladığı haberine göre, Fethi Bey Akhisar’a geldiğinde istasyonda birkaç yüz kiĢi tarafından karĢılanmıĢtır. KarĢılayanların ellerinde de, Arap harfleri ile ― La Ġlahe Ġllallah‖
yazılı bir bayrak vardır34. SCF yanlısı Hizmet Gazetesi’nin iddiasına göre de, Anadolu Gazetesi’nin suç duyurusunda bulunmasından dolayı birkaç kiĢi sulh ceza mahkemesinde yargılanmıĢ, ilgili Ģahıslar, yeni Türk harflerine muhalefetten hafif cezalara çarptırılmıĢlardır.35
Bu ve benzeri haberlerden anlaĢıldığı kadarı ile CHF yanlısı SCF muhalifi bir basın organı olan Anadolu Gazetesi, Fethi Bey’in Batı Anadolu gezisini ve SCF parti teĢkilatı çalıĢmalarını zaman zaman ―irtica‖ kavramı ile özdeĢleĢtirmiĢtir. SCF’nin tabanını, ―Ģeriatçı, inkılâp düĢmanı, komünist‖ vb. ifadelerle nitelendirmiĢtir. Gazete, ayrıca bu partinin artık dönülemez bir yola girdiğini ve kontrol edilemeyeceği düĢüncesini yaymak için uğraĢ vermiĢtir.36
Fethi Bey, Akhisar’dan sonra, Balıkesir’e doğru yol alırken Manisa Vilayeti’nde de parti teĢkilatı kurma çalıĢmaları hız kazanmıĢtır. Manisa merkezin dıĢındaki diğer ilçelerde SCF’nin teĢkilat kurma çalıĢmaları 1930 senesi Eylül ayının ikinci haftasında baĢlamıĢtır.
Manisa Kaza Ocağı teĢkilatı oluĢturulduktan hemen sonra Vilayet Fırka Reisi RaĢit Bey, fırka heyeti ile birlikte ilçe teĢkilatlarını oluĢturmak üzere vilayet gezisine çıkmıĢ Kasaba(Turgutlu), Salihli, AlaĢehir ve Kula kazalarını ziyaret etmiĢtir. 37
SCF’ye karĢı sadece Manisa merkezde değil, merkeze bağlı köylerde de siyasi bir ilginin olduğu görülmektedir. Örneğin, o dönemde oldukça küçük bir köy olan Horozköy’de SCF Nahiye Ocağı açılmıĢtır. Ocak Riyaseti’ne KılkıĢlı Nafiz Bey, musahipliğe tüccardan Tavil Bey, kâtipliğe Ġsmail Bey getirilmiĢ, üye olarak da Rüstem ÇavuĢ, Filorinalı Ġbrahim Bey, Giritli Hüseyin Bey, eĢraftan Hüseyin Efendi ve Ġdris Efendi seçilmiĢlerdir. AçılıĢta Vilayet Ocak Reisi RaĢit Bey ve Faruk Cevdet Bey, hazır bulunmuĢlar, birer konuĢma yaparak, Fırka programını köy halkına açıklamıĢlardır.
Hizmet Gazetesi’nin haberine göre, bir gün zarfında 235 üye kaydedilmiĢtir. 38
31 Ağaoğlu, a.g.e., s 63.
32 Hizmet, 10 Eylül 1930.
33 Anadolu, 12 Eylül 1930.
34Anadolu, 12 Eylül 1930.
35 Hizmet, 26 Mart 1931.
36Abdullhamit AvĢar, Bir Partinin Kapanmasında Basının Rolü Serbest Cumhuriyet Fırkası, Ġstanbul 1998, s.135.
37 Hizmet, 14 Eylül 1930.
38 Hizmet , 4 TeĢrin-i Evvel 1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Yine, Manisa merkeze bağlı köylerden, SelimĢahlar, Kepenekli, Tilkiköy halkından da 18 Eylül 1930 tarihinde SCF’ye üye olanlar vardır.39
Aynı günlerde Hizmet Gazetesi Manisa muhabiri, SCF Heyet Reisi Faruk Cevdet Bey’i ziyaret etmiĢ, il baĢkanı kendisine parti teĢkilat çalıĢmaları ile ilgili Ģu bilgileri vermiĢtir: “Fırkamızın faaliyeti gün geçtikçe tevessü etmektedir. Bugüne kadar Fırkamıza 6500 kişi dâhil olmuş bulunuyorlar. Fırka merkezi için İzmir Caddesinde İsticar ettiğimiz binanın küşadını bir iki güne kadar yapacağız. Merkez açıldıktan sonra kayıt muamelatının daha fazla küşayiş bulacağı muhakkaktır.”40
Kaynaklarda belirtilen söz konusu malumattan hareketle, SCF Manisa vilayeti teĢkilatının hızlı bir Ģekilde kurulduğu söylenebilir. Bu konunun yerel basında sıkça yer aldığı ve tartıĢmalara neden olduğu görülmektedir.
2.2. Manisa Kazalarında SCF’nin Teşkilatlanması Akhisar Teşkilatı
Fethi Bey, Balıkesir’e giderken Akhisar’dan da geçmiĢtir. TeĢkilatlanma sırasında Manisa Valisi Fuat Bey, Akhisar Türk Ocağı’nı ziyaret etmiĢ ve kaymakama, Fethi Bey’i karĢılamaya giden ocak bandosu muallimine izin verilmemesini ve bandocuların kayıtlarının silinmesini emretmiĢtir.41
Haberlerden anlaĢıldığı kadarı ile Manisa valisi Fuat Bey SCF’nin teĢkilatlanması na müdahale etmiĢtir.
Hizmet Gazetesi’ne göre, SCF Akhisar TeĢkilatı, 17 Eylül 1930 tarihinde kurulmuĢ olup, teĢkilat üyeleri Ģu kiĢilerden oluĢmuĢtur: Reis: Selimzade Ali Bey, katip: Selimzade Ragıp Bey, muhasebeci: Molla Ġsmailzade Ali Ġsmail Bey, üyeler: Musazade Rıza, ġerifzade Emin Ali, Babacanzade Hamit ve Yazıcızade Nihat Bey.42
Alaşehir Teşkilatı
AlaĢehir’de SCF teĢkilatını kurmak isteyen vatandaĢlar, Fethi Bey’in Ġzmir Alsancak mitingine katılmak için Ġzmir’e gitmiĢlerdir. KonuĢmadan sonra Fethi Bey, kendilerini kabul etmiĢ ve onlarla görüĢmüĢtür.43 Muhtemelen, Kaza Ocağı Ġdare Heyeti o konuĢmayla ĢekillenmiĢtir.
14 Eylül 1930 tarihinde açılıĢ töreni yapılmıĢ, Fırka Heyet BaĢkanlığı’na, AfĢaroğlu Hüseyin Bey seçilmiĢtir.44 Hüseyin Bey, aynı tarihte ilçe halkına bir konuĢma yaparak, parti programını açıklamıĢ ve üye kaydına baĢlamıĢtır45. Anadolu gazetesine göre, SCF’liler, kahvehanelerde, halkı zorla SCF’ye kayıt yapmak için yalvarmıĢlar, buna rağmen 50–60 kiĢi
39 Hizmet, 18 Eylül 1930.
40 Hizmet, 18 Eylül 1930.
41 Hizmet, 3 TeĢrin-i Evvel1930
42 Hizmet, 18 Eylül 1930.
43 Hizmet, 05 Eylül 1930.
44 Hizmet, 14 Eylül 1930; Anadolu, 14 Eylül 1930.
45 Hizmet, 14 Eylül 1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
ancak bulabilmiĢlerdir.46 SCF yanlısı Hizmet Gazetesi’ne göre ise kuruluĢundan iki gün sonra yeni fırkaya 2000 kiĢi kaydedilmiĢtir47.
Yine haberlere göre SCF teĢkilat çalıĢması sırasında CHF erkânı, halkın SCF’ye kaydolmaması için bazı provokatörleri ilçeye getirmiĢ, ilçe jandarma komutanının duyarlılığı sayesinde herhangi bir olay olmamıĢtır. 48
Ancak; AlaĢehir teĢkilatının kurulmasından bir gece önce Manisa Meclisi Umumi azasından Hüsnü ve Hacı Ali Beylere ait bağ kulesi, 3 silahlı kiĢi tarafından basılarak, Hüsnü Bey’in bekçisi dövülmüĢ, ailesi tehdit edilmiĢtir. Saldırganlar, Hüsnü Bey’in CHF’den istifa etmediği takdirde, kendisini öldüreceklerini söylemiĢler. Faillerden ikisinin Çerkes Hasan ve Çerkez Ahmet oldukları anlaĢılmıĢ, birisi yakalanmıĢtır. Olaydan haberdar olduğu halde, haberinin olmadığını söyleyen Piyadeli Hüseyin Efendi tutuklanmıĢtır.
Mahalli basında yer alan, yukarıda yaĢanan olayı BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi, CHP ArĢiv belgeleri de doğrular niteliktedir: Belgede olay Ģu Ģekilde anlatılmaktadır: “Manisa vilâyet encümen âzasından Hüsnü Beyin bağına gelen üç şahıs fırka (CHF) ve encümen azalığından istifa etmesini, aksi takdirde bütün mallarını yakacaklarını ve kendilerinin on iki kişi olup, Cumhuriyet Halk Fırkası taraftarlarını kamilen keseceklerini söylemiş ve tehdidatta bulun- muşlardır. “Alaşehir'de Afşarlı Hüseyin Efendi'nin dâhil olduğu heyetin âzâ kaydetmek maksadile, „Muhacirlere verilen bağ, bahçelerden arazi vergisi alınmayacak, muhacirler hiç olmazsa on sene askere gitmeyecek, ameleye saat mesaî tesbit edilecek, yol vergisi yarı yarıya indirilecek. Ziraat Bânkası'nın sermâyesi tezyid edilecek, çiftçiye on sene müddetle para verilecek‟ şeklinde galebe teminine çalışıyorlar ve bâzı teceddüdü hazmedemeyenler de, Fethi (Okyar) Beyin Gâzi‟yi (Mustafa Kemâl Paşa‟yı) (Atatürk'ü) iğfal ettiğini, mevkii iktidara geçer geçmez, Arap harfleri geleceğini, fes giyileceğini. Serbest Cumhuriyet Fırkası demek, herkes harekâtında serbest olduğunu propaganda etmektedirler.”49
Diğer taraftan, Serbest Fırka müntesiplerinden AfĢar oğlu Hüseyin Bey de, Ġlçe jandarma komutanı ve belediye baĢkanının, muhtarları ―SCF lehine çalıĢmayacaksınız‖
Ģeklinde tehdit ettiği hakkında uydurma haber yayınladığından tutuklanmıĢtır. 50
SCF erkanından, göz altına alınan AfĢarlıoğlu Hüseyin Bey, Adliye Heyeti’nin tutukluluk halinin devamı kararına itiraz ettiğinden; evrak, tetkik edilmek üzere Kula Ağır Ceza Mahkemesi’ne gönderilmiĢtir. Kula Ağır Mahkemesi, kararı tasdik ederek, evrakı iade etmiĢtir.51
Yukarıdaki olaylardan anlaĢıldığı üzere, SCF AlaĢehir teĢkilatlanması sırasında AlaĢehir ilçesinde bazı istenmeyen olaylar yaĢanmıĢtır. SCF ve CHF’liler arasında, zaman zaman Ģiddete varan gerginlikler yaĢanmıĢtır.
Ancak, yerel gazetelerin yayımladığı bu ve benzeri haberlerin çoğunlukla abartıyla ve yanlı bir Ģekilde verildiğini gözden ırak tutmamak gerekir.
46 Anadolu, 14 Eylül 1930.
47 Hizmet, 16 Eylül 1930.
48 Hizmet, 14 Eylül 1930.
49 BCA CHP K, ( Katalog Numarası: 490 01/35 146 1), Zikreden: Cemil Koçak, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, Ġstanbul 2006., s.327.
50 Anadolu,19 Eylül 1930.
51 Hizmet, 3 TeĢrin-i Evvel1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010 Demirci Teşkilatı
Demirci Kazası SCF Ocağı diğer kazalardan biraz geç olarak, 27 Eylül 1930 tarihinde kurulmuĢ, aynı gün faaliyetlerine baĢlamıĢtır52.
Gördes Teşkilatı
19 Eylül 1930 tarihinde, SCF Vilayet Ocağı Reisi RaĢit Bey ve üyelerden HalitpaĢazade Nasır Bey’in de katılımıyla yapılmıĢtır.53
Kasaba (Turgutlu) Teşkilatı
14 Eylül 1930 tarihinde SCF Turgutlu Kaza Ġdare Heyeti de, oluĢturulmuĢ54 ve Ģu kiĢilerden oluĢmuĢtur: Reis, Dr. Ġsmet Bey; kâtip, Dr. Seyfi Kadri Bey; üyeler, Dr.Fazil Bey55, Eczacı Kemal Bey, Hasan Karalaki Efendi, Keresteci Hasan Bey, Ethem Kaya Bey, Avukat Remzi Bey56.
SCF Kasaba Ġdare Heyeti’nin, iki saat gibi kısa bir zaman içinde yapıldığı, teĢkilat üyelerinin birbiri ile anlaĢamadıkları gibi konular, Anadolu gazetesi tarafından tenkit konusu yapılmıĢtır57.
Yapılan eleĢtirilere cevap, SCF yanlısı Hizmet Gazetesi’nden gelmiĢtir: ―2 saatten fazla durmasına lüzum yoktur. Çünkü her taraftan teşkilat için beklendikleri haberleri gelmektedir. Esasen Kasaba teşkilatı kendiliğinden yapılmıştır. Manisa Vilayeti İdare Heyeti‟nin gelmesi formalitedir. Halkın temayülü meselesine gelince;7–8 senesinden beri bütün kuvvet ve salahiyetiyle, CHF‟nin mevcut azası 191‟dir. Hâlbuki 48 saat içinde SCF heyeti 500 kusur aza kaydetmiştir‖58.
Kasaba Ġdare Heyeti Reisi olan Dr. Ġsmet Bey ile üyelerden Fazıl Bey, Ahmetli’ye SCF lehine propaganda ve teĢkilat yapmak için gitmiĢlerdir. Kendilerini, Ahmetli istasyonunda, Veli Hafızoğlu, Hilmi, Kırınlı Abdurrahman ve Ġsmetzade Halil Efendi adında üç kiĢi karĢılamıĢtır. Anadolu gazetesine göre; Ahmetli halkı, SCF’lilerin yanına yanaĢmamıĢ, bütün halkın CHF’ye bağlı olduğu görülmüĢtür59.
Kırkağaç Teşkilatı
Kırkağaç TeĢkilatı kurulma çalıĢmaları Eylül ayının ikinci haftasında da sürmüĢ ve TeĢkilat, 16 Eylül 1930 tarihinde kurulmuĢtur60.
52 Hizmet, 29 Eylül 1930.
53 Hizmet, 21 Eylül 1930.
54 Hizmet, 14 Eylül 1930; Anadolu, 18 Eylül 1930.
55 Turgutlu Eski Belediye BaĢkanlarından Tüzel Gökyayla’nın verdiği bilgiye göre Dr. Fazıl Bey ,Demokrat Parti Turgutlu teĢkilatlanmasında da emeği geçmiĢtir.
56 Anadolu, 18 Eylül 1930. Keresteci Hasan Bey, 1931 yılında idare heyeti azasındandır. T.C. Manisa Vilayeti Hususi Ġdaresi, T.C. Manisa Vilayeti Hakkında Tabii, Tarihi, İktisadi, Coğrafi, İdari, Malumatı Cami Mecmuadır. Ġzmir 1932, s.361.
57 Anadolu, 15 Eylül 1930.
58 Hizmet, 18 Eylül 1930.
59 Anadolu, 18 Eylül 1930.
60 Hizmet, 17 Eylül 1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010 Kula Teşkilatı
TeĢkilat çalıĢması baĢlamadan önce Kula kazası, Vilayet Ocak BaĢkanı RaĢit Bey tarafından ziyaret edilmiĢ, baĢkan, halk tarafından karĢılanmıĢtır61.
18 Eylül 1930 tarihinde, Kula mahalle teĢkilatı da tamamlanmıĢ, üye kaydına baĢlanmıĢtır62. Yapılan görüĢme ve çalıĢmalardan sonra ―Kaza Ġdare Heyeti‖ Ģu kiĢilerden oluĢmuĢtur: GidiĢ Zade Mehmet, Avukat Ethem, Gülmezzade Mustafa, Çolakzade Halil, Ġdris Zade Ethem, Çilzade Hamdullah, Kara Ġbrahimzade Osman Beyler63.
Salihli Teşkilatı
SCF’nin ilçede teĢkilat çalıĢmaları yaptığı günler, aynı zamanda Manisa ve kazaları için düĢman iĢgalinden kurtuluĢun yıldönümü günleridir.
Basında çıkan haberlere göre, 6 Eylül 1930 tarihi de Salihli’nin kurtuluĢ bayramına rast gelmektedir. Bayram kutlamaları sırasında bazı gençler, ―YaĢasın Fethi Bey!‖ diye bağırmıĢlar, SCF lehine tezahürat yapmıĢlardır.64
Salihli TeĢkilatı, 12 Eylül 1930 tarihinde kurulmuĢ ve Ģu kiĢilerden oluĢmuĢtur: ―Reisi:
Ortaköylü Mustafa, üyeler: Abdullah Bey, Bakkal Süleyman Efendi, Simsar Emin, Kavaklıyerli Veli, Fabrikatör Hacı Mustafa, Ziya, Tikveşli Sabri Efendi‟lerdir‖65.
Soma Teşkilatı
Fethi Bey, Balıkesir’e giderken Soma’ya da uğramıĢtır. Halk, Soma Ġstasyonu’nda Fethi Bey’i karĢılamıĢ, SCF lideri, Soma halkına parti programını anlatmıĢtır. Fethi Bey ve partililere, Soma halkı tarafından viĢne Ģurubu ikram edilmiĢ ve daha sonra uğurlanmıĢtır.66 18 Eylül 1930 tarihinde de, Soma kazası SCF teĢkilat çalıĢmaları tamamlanmıĢtır67.
SCF, 1930 Belediye seçimlerinden takriben bir hafta öncesine kadar, Manisa’nın bütün ilçelerinde teĢkilat kurma çalıĢmalarını tamamlamıĢ, Hizmet Gazetesi’nin verdiği bilgiye göre, 6500 kiĢi fırkaya katılmıĢtır.68
Fethi Bey’in Ege gezisi çok baĢarılı geçmiĢ, SCF’nin teĢkilatlanma çalıĢmaları açısından oldukça büyük bir mesafe kaydedilmiĢtir. Yeni kurulan SCF’ye halkın, büyük bir temayül göstereceği, daha Ġzmir mitingi sırasında belli olmuĢ, konuĢmayı 50.000 kiĢi dinlemiĢtir69. “Ege‟nin uluslararası ticarete en açık, dolayısıyla da dünya ekonomik bunalımından en çok etkilenmiş bir bölge olması, SCF‟nin bir gövde gösterisi yapmasını olanaklı kılmıştır”70.
61 Hizmet, 16 Eylül 1930.
62 Hizmet, 18 Eylül 1930.
63 Hizmet , 18 Eylül 1930.
64 Hizmet, 8 Eylül 1930; Anadolu, 15 Eylül 1930.
65 Anadolu, 14 Eylül 1930. Anadolu, 16 Eylül 1928.
66 Hizmet, 14 Eylül 1930.
67 Hizmet, 18 Eylül 1930.
68 Hizmet, 18 Eylül 1930.
69 AvĢar, a.g.e., s.119.
70 Tunçay a.g.e., s.266.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
3. Manisa ve Kazalarında 1930 Belediye Seçimleri
Eylül ayının 3.haftasında, ―Manisa Belediye Azalığı Ġntihap Encümeni Riyaseti‖
seçimlerin hangi gün, saat kaç da baĢlayacağı ve kaç gün devam edeceği ile ilgili bir ilan yayınlamıĢtır.71 Bu tarihlerde, belediye seçimleri baĢlamak üzere olup seçmen listeleri asılmaya baĢlanmıĢtır72.
TeĢkilat çalıĢmaları bitip seçimlerin baĢladığı günlerde, Manisa Valisi Fuat Bey’in Kasaba, Salihli, Demirci, Gördes kazalarına bir teftiĢ seyahatine çıkması, halkın dertlerini dinlemesi dikkat çekicidir73. Çünkü seçimler sırasında, CHF’nin bütün bürokrasiyi, seçimleri kendi lehine sonuçlandırmak için seferber ettiği anlaĢılmaktadır.74
Manisa Valisi diğer kazalara yaptığı geziden bir gün sonra Kula ilçesine de gitmiĢ, kendisi Ģerefine bir çay ziyafeti verilmiĢtir. Kula hükümet konağı yıkılacak derecede harap olduğundan derhal tamir ettirilmesi için emir vermiĢtir. Selendi nahiyesi ve civar köylerden gelen heyetler, ihtiyaçları hakkında Vali Bey’e izahat vermiĢlerdir75.
Muhtemelen Vali Fuat Bey, SCF lehine oluĢan havayı dağıtmak, halkı CHF’ye oy vermek konusunda ikna için bu geziyi düzenlemiĢtir. Vali’nin yaptığı bu seyahat, günümüzdeki kısa süreli yapılan seçim yatırımlarına benzemektedir.
Gazete haberlerine göre seçimin baĢladığı günlerde, Manisa Vilayetinde SCF’ye 10.000 kiĢi dâhil olmuĢtur.76.
Manisa Vilayeti’nde, Belediye seçimleri 1930 senesi Eylül ayının ilk haftasında baĢlamıĢtır77. O dönemde, uygulanan seçim yasasına göre, belediye meclisi seçimleri Eylül baĢında baĢlıyor, Ekim ayının 20’sinde sona eriyordu78.
1930 Belediye seçimleri, Cumhuriyetin ilanından sonra yapılan, ilk çok partili seçim denemesidir. Ne var ki, seçimlerin baĢlaması ile birlikte yolsuzluk iddiaları da artmıĢtır.
Nitekim, henüz baĢlangıç sayılabilecek bir tarihte Bursa Ġl Örgütü bir bildiri yayınlayarak, karĢı karĢıya kaldıkları baskı ve yolsuzluklardan dolayı seçimlerden çekildiklerini açıklamıĢlardır79. Manisa Vilayeti’nde seçimlerin baĢladığı günlerde Yarın gazetesinin manĢeti
71 Anadolu, 22 Eylül 1930.
72Seçim listesiyle ilgili Manisa Belediye Azalığı Ġntihap Encümeni Riyaseti’nin yayımladığı düzenleme Ģu Ģekildedir: ―Manisa Belediye Azalığı Ġntihap Encümeni Riyasetinden; 1 Belediye meclis azalığı intihabatı için ihzar edilen cetveller Eylül 22. Pazartesi günü talik edilecek ve cetveller kanunun tarifatı veçhile Eylül’ün 28. günü saat 18’de kaldırılacaktır. 2 Ġntihabatın hangi gün baĢlayacağı ve kaç gün devam edeceği ve her mahalle müntehip ve müntehaplarının hangi günlerde rey vermeye gelmeleri iktiza edeceği bilahere ilan olunacaktır. 3 Müntehip ve müntehapların isimleri, hüviyetleri defterlerde yanlıĢ, tekrar yazılmıĢ veya hiç yazılmamıĢ olduğuna dair itiraz, 2 Eylül- 28 Eylül alınıncaya kadar her gün sabah 9’dan 12’e, 13.30’dan 17.30’a kadar belediye dairesinde Ġntihap Encümenince dinlenecektir‖. Anadolu, 22 Eylül 1930.
73 Anadolu, 22 Eylül 1930.
74 ―SCF üyelerinden H. R. Soyak’a Atatürk sormuĢ; Hangi fırka kazanıyor? diye, Tabii bizim Fırka paĢam, cevabını vermiĢ, Hayır efendim kazanan idare fırkasıdır; yani jandarma, polis, nahiye müdürü, kaymakam ve valiler.‖
Tunçay, a.g.e., s 271.
75 Anadolu, 24 Eylül 1931.
76Anadolu, 22 Eylül 1930; Hizmet, 23 Eylül 1930.
77 Hizmet, 7 TeĢrin-i Evvel1930.
78 AvĢar, a.g.e., 146.
79 AvĢar, a.g.e., 147.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
de Ģöyledir: “Böyle yolsuzlukla ve küstahlıkla Halk Fırkası intihabatı kazanabilir, halkı değil”80.
Seçimlerde, yolsuzluk ve baskı yapıldığı görüĢü bazı araĢtırmacılar tarafından da kabul edilmektedir.81 Yerel basının haberlerine göre, seçimler baĢlar baĢlamaz batı Anadolu ve Manisa vilayetinde de seçimlerle ilgili yolsuzluklar dile getirilmeye baĢlanmıĢtır.
3.1. Manisa Merkez Seçimi
Manisa belediye seçimi, 6 Ekim 1930 tarihinde baĢlamıĢtır82. Seçimlerin sürdüğü sırada Manisa milletvekillerinden, Mustafa Fevzi Bey’le YaĢar Bey, Akhisar’da olduğu gibi Manisa merkezde de seçime müdahale etmiĢlerdir. Seçimlerin baĢlamasından 2 gün sonra Hizmet Gazetesi’nde yayımlanan bir haber Ģöyledir: “Düne kadar müdahalesiz geçen seçim bugün rengini değiştirmiştir. Bir aralık Merkez Memuru tarafından 3 vatandaş tutuklanmıştır.
Şimdiye kadar CHF‟ye 17, SCF‟ye 600 rey verilmiştir.”83 8 Ekim 1930 akĢamına kadar SCF 2000 CHF ise 30 kadar oy almıĢtır84.
Seçimin dördüncü günü, resmi müdahale bariz bir Ģekil almıĢtır. Sabahın erken saatlerinde, halk, oylarını kullanmak için, belediye binasının önüne gelmiĢtir. Ġnzibatlar, Merkez Memuru’ndan aldıkları emirle, halkı özgür iradelerini rahatça değerlendirebilecekleri Ģekilde tek baĢlarına oy kullanacakları odaya almamıĢlar, ancak, 2’Ģer kiĢinin girebileceğini söylemiĢlerdir.
Görevliler, yoğun kalabalığı göz önüne almadıklarından o gün öğleye kadar sadece kadınlar oy kullanabilmiĢtir. Diğer taraftan, Belediye Ġntihap Dairesi’nde SCF mensuplarından hiç kimse bulunmamıĢtır. Bu durum Valiliğe ihbar edilmiĢse de hiçbir sonuç alınamamıĢtır.
GidiĢattan CHF belediye adayları da hoĢnut olmamıĢ olacaklar ki, bu partiden 20 kiĢi istifa etmiĢtir. Manisa mebuslarından Kemal Bey ile Osman Bey’in halka, yeni belirlenen, CHF namzetlerini, Ġsmet PaĢa Park’ında tanıttığı sırada bu kez de SCF adayları istifa etmiĢlerdir.
Namzetlikden istifa edenler Ģunlardır: Armutlu’lu Ġsmail, Uncu Kamil, Manifaturacı Hafız Ahmet, Kazıkoğlu Hüseyin, Bakırlı Halit, Eczacı ġerif, DiĢçi Vehbi, Hacı Osmanzade Hasan, Hacı Arifzade Selim, Saatçi Bahaaddin Pamukçuzade Hacı Ahmet, Manifaturacı Hasan Bey’lerdir. Halk, oyunu doğru dürüst kullanmasının telaĢını yaĢarken, CHF bir beyanname dağıtmak isteyince belediyenin önünde bir kargaĢalık yaĢanmıĢtır. Bu olaylar Hizmet gazetesi’nde Ģöyle yer almıĢtır: “Arada sille, tokat cümbüşü olmuş, CHF ikinci namzetlerinden Müftüzade Ahmet Bey belediyenin üst kat pencelerinden, halka atfen „tutun hapsedin şunları‟
diye haykırmıştır”85.
Esasen bu tür olaylar sadece Manisa merkezde değil, aynı zamanda ilçelerde de yaĢanmıĢtır. Örneğin; AlaĢehir’de de, 13 Ekim 1930 tarihine kadar, CHF’ye 12 mahalleden 200 oy verilmiĢtir. Halk, yapılan uygulamalardan ve yolsuzluklardan bıktığı için seçime katılmaktan vazgeçmiĢtir86.
80 AvĢar, a.g.e., 146.
81 Tunçay, a.g.e., s 271.
82 Anadolu, 7 TeĢrin-i Evvel1930; Hizmet, 6 TeĢrin-i Evvel1930.
83 Hizmet, 9 TeĢrin-i Evvel1930.
84 Hizmet, 9 TeĢrin-i Evvel1930.
85 Hizmet, 10 TeĢrin-i Evvel1930.
86 Hizmet, 13 TeĢrin-i Evvel1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Hizmet Gazetesi’nin haberine göre, “Geçen sene Umumi Meclisçe Halk Fırkasına ayrılan 10.000 liranın inhabatta rey toplamak için sarf edilmekte olduğu hakkında bir dedikodu çıkmıştır.”87
Manisa Vilayet merkezi Belediye seçimi 18 Ekim 1930 tarihinde bitmiĢtir. Belediye heyeti için CHF’nin gösterdiği 59 adaydan 49’u, SCF’den ise ancak 3 kiĢi seçilebilmiĢtir.
Anadolu Gazetesi’nin haberine göre, “halk, bu üç kişiye de SCF‟li olduğu için değil, kendilerine hizmet edeceklerini düşündükleri için oy vermişlerdir”88.
Belediye seçiminden üç gün sonra Manisa eski Belediye Reisi KülahtaĢ Rıza Bey istifa etmiĢ89, yerine ġubereisi Ali Rıza Bey ( Besen) seçilmiĢ olup 1934 yılına kadar görevine devam etmiĢtir.90
Manisa merkezde seçimlerin sonuçlanmasından sonra da Ģikâyetler devam etmiĢ
“Cumhuriyet gazetesinin Son Posta‟dan naklen aldığı bilgiye göre, Manisa‟dan Belediye seçimi için 10.000 imzalı şikâyetname yazıldığı görülmüştür”91.
3.2. Manisa Kazaları Belediye Seçimleri Akhisar
Manisa Valisi Fuat Bey, Akhisar Kaymakamlığı’na bildirerek, seçimler sırasında, sandık baĢında hem CHF hem de SCF’nin adamlarının bulundurulmamasını emretmiĢtir.
“Akhisar SCF teşekkülü bu hususu, Dâhiliye Vekâleti‟ne arz ederek protesto da bulunmuştur‖92.
87 Hizmet, 25 Eylül 1930.
88 Hizmet 19 TeĢrin-i Evvel1930.; Anadolu, 19 TeĢrin-i Evvel1930. Seçimin bitmesinden 1 gün sonra, Manisa Ġntihap Encümenin imzaladığı bir mazbata Ģöyledir: ―Dün akĢama kadar (19 Ekim) sandığa atılan 2995 reyden 2815 reyin SCF’ye ait olduğu muhakkak görülüyor. Hatta encümen azaları da aynı kanaati paylaĢıyordu. Sonuç aksi zuhur edince, encümen azası tanzim edilen mazbatanın altına muhalefet Ģerhi ilave etmiĢler, Ġntihabatın feshi için teĢebbüste bulunmuĢlar. Bu Ģerhi 9 aza imzaladı. 1. Seçim, kanuna muhalif bir Ģekilde yapıldığı halde hemĢerilerinden biri tarafından ihbar ve iddia edilmemiĢ ise de bu hususta encümen ekseriyetinin hususatı atiye hakkındaki mütealaların dermeyanına lüzum hasıl olmuĢtur. 2. Esnayı intihabatta müntehiplerin (seçmenlerin) encümen huzurunda el ile yazdıkları rey pusulaları adedi 25–30 arasında iken esnayı tadatta (Sayım sırasında) 150 kadar el ile yazılmıĢ pusulaya rastlanmıĢ ve bu pusulalar en çok Ġmadettin, DilĢikar, Hüsrev Ağa, Alay Bey, ġehitler, Dere, Aynali mahallelerinde görülmüĢtür. 3 bir Ģahsın Alaybey ve Hüsrev Ağa mahallelerinde iki defa rey istimal ettiği görülmüĢtür. 4 müntehiplerin reyleri ekseriyetle encümen huzurundaki daktilolarla yazdırıldığı halde halde sandık içinden müstensihte çıkmıĢ ve el ile kopya kâğıdı sureti ile yazılmıĢ rey pusulalarına tesadüf edilmiĢ ve bu hal hayretle karĢılanmıĢtır. 5 Sandık açıldığında hiçbir tarafında kırık bozuk görülmemiĢ ve sandık derunundan (içinden) çıkan ve tadat edilen (sayılan) cetveldeki isimler ile muvafık çıkmıĢ ise de encümen daktilolarının teksir ettikleri pusulalardan baĢka, rey pusulaları görülmüĢtür. Bu pusulaların mukaddema (önceden) makamı aidine bildirdiğimiz sandıktaki yarıktan atılmak ihtimali vardır. Ve bu noktayı nazardan encümen ekseriyetince Ģüphe hâsıl olmuĢtur‖. Hizmet, 20 TeĢrin-i Evvel1930.
89Hizmet, 21 TeĢri-i Evvel 1930. ―KülahtaĢ Rıza Bey’in basına yansıyan istifası Ģöyledir: ― Sabık Belediye Reisimiz KülahtaĢoğlu Rıza Bey, bu sabah Ģehir meclisi riyasetinden istifa etmiĢtir. Ġstifanamesini aynen yazıyorum: Manisa ġehir Meclisi Riyasetine: Ġntihap esnasında rahatsızlığım kesbi Ģiddet eylemiĢ olduğundan Belediye azalığından istifamın kabulünü rica ve muvaffakiyetler temenni ederim, efendim‖.
90 Anadolu, 19 TeĢrin-i Evvel1930; Hizmet, 20 TeĢrin-i Evvel1930. ( ġube reisi Ali Rıza Bey , ( Besen) 2 Kasım 1930- Ekim 1934. Sadık Karagöz, Manisa Belediyesi, Tarihçe, Belediye Başkanları, Çalışmalar, Manisa 1977, s.20.
91 Anadolu, 30 TeĢrin-i Evvel1930. ―Edirneliler 10.000. imzalı bir protestoname hazırladılar‖. Ağaoğlu, a.g.e., s.
83.
92 Hizmet, 4 TeĢrin-i Evvel1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Esasen yapılacak seçimler sebebiyle CHF mebusları, seferber hale getirilerek kendi seçim bölgelerine gönderilmiĢlerdi.93
Akhisar’da da belediye seçimleri baĢlamadan önce, Manisa milletvekili Mustafa Fevzi Bey’le, belediye azasından Dr. Ziya Ali Bey Akhisar’a gelmiĢtir. Mustafa Fevzi Bey, halka yaptığı siyasi konuĢmalarda, hem SCF’nin, parti programında yer alan ―Ģimendifer, inhisarlar, icra, iflas gibi‖ vs. konulardan bahsetmiĢ, hem de CHF lideri Fethi Bey’i tenkit etmiĢtir94.
Akhisar ilçe seçimi, 7 Ekim 1930 tarihinde baĢlamıĢtır. Manisa Valisinin seçim baĢlamadan önce, ―sandık baĢında hem CHF hem de SCF mensupları bulunmayacaktır‖
emrine rağmen, CHF encümen azalarının tamamı Vali Bey’in emrine uymamıĢlar, sandık baĢında toplanmıĢlardır. Üyeler, seçmenlere; ―yazdığın isimlerin yarısı da CHF’den olsun‖
gibi tekliflerde bulunmuĢlardır. SCF yanlısı Yarın Gazetesi’nin muhabiri, belediye memurları tarafından seçim mahallinden kovulmuĢ, belediye zabıta memurları -aldıkları emir üzerine olsa gerek- sadece kendi memurlarının içeriye girmelerine izin vermiĢlerdir. Halktan hiç kimsenin belediyeye girmesine izin verilmemiĢtir. Bütün bu olumsuzluklar karĢısında, halk da oy kullanmaktan vazgeçmiĢ, dilekçeleriyle Kaymakamlığa, Cumhuriyet Savcılığı’na müracaat ederek, seçim haklarının korunmasını istemiĢlerdir95. SCF ocağı, kaymakamlığın da her hangi bir tedbir almadığını görünce, intihap encümeni azalarını protesto etmiĢtir96.
Halkın seçim hakkımızı kullanamıyoruz diye protesto çektiği gün, Akhisar’a bağlı Marmara Nahiyesi’nde belediye seçimi bitmiĢ, kahir ekseriyetle CHF kazanmıĢtır97. Seçimin CHF lehine tek taraflı sürdüğü günlerde CHF’nin yayın organı olan Anadolu gazetesi, Akhisar halkına bedava dağıtılmıĢtır98 Hizmet Gazetesi’ne göre Manisa milletvekili Mustafa Fevzi Bey, CHF lehine dini siyasete alenen alet etmiĢ, Akhisar müftüsü ve imamlarını makamına çağırarak, CHF namına propaganda yapmalarına dair direktif vermiĢtir. Yapılan eleĢtirilere, Mustafa Bey: ―Kanunları biz yaparız. Seçime müdahale tabiidir ve devam edecektir‖
demiĢtir99.
Seçimin baĢlamasının üzerinden, 10 gün geçtikten sonra CHF 700 oy almıĢ, SCF ise seçime müdahale edildiği hakkında, Dâhiliye Vekâleti’ne bir telgraf çekmiĢ, olumlu bir cevap alamamıĢtır100.
“Akhisar, belediye intihabatı dün gece, geç vakit hitam bulmuştur. SCF iştirak etmemiştir. Yapılan tasnif sonucunda 1096 reyle CHF kazandığı tahakkuk etmiş, Cemal Bey‟de Belediye reisi olmuştur. Akhisar‟da tespit edilen müntehip adedi 7800‟dür.”101.
Akhisar SCF Ocağı’nın yolsuzluklar ile ilgili yaptığı tüm giriĢimlerin sonuçsuz kalmasının ardından, Belediye baĢkanlığına ―Avrupa‟da staj görmüş Dr. Cemal Bey seçilmiştir”102.
93 Ahmet Ağaoğlu, ― Serbest Fırkaya MeĢ’um diyorlar, ġemaet Nerededir? Son Posta 18 TeĢrin-i Evvel 1930,
94 Anadolu, 6 TeĢrin-i Evvel 1930; Hizmet 6 TeĢrin-i Evvel1930.
95 Hizmet 7 TeĢrin-i Evvel 1930.
96 Hizmet 8 TeĢrin-i Evvel 1930.
97 Anadolu, 9 TeĢrin-i Evvel 1930.
98 Hizmet 10 TeĢrin-i Evvel1930.
99 Hizmet 12 TeĢrin-i Evvel1930.
100 Hizmet, 17 TeĢrin-i Evvel1930.
101 Hizmet, 21 TeĢrin-i Evvel1930.
102Anadolu, 30 TeĢrin-i Evvel1930; Hizmet, 21 TeĢrin-i Evvel1930; T.C. Manisa Vilayeti Hakkında Mecmua, s.165.
History Studies
Volume 2 / 3 2010 Alaşehir
Manisa’da seçimlerin ilk baĢladığı yerlerden birisi, AlaĢehir kazası olarak görülmektedir. Seçim baĢlar baĢlamaz SCF Kaza Ocağı, seçimde yolsuzluk yapıldığına dair Manisa Valiliği’ne Ģikâyette bulunmuĢtur. Bunun üzerine Vali Fuat Bey AlaĢehir’e gelmiĢ, yaptığı tahkikat sonucunda hiçbir yolsuzluk olmadığı sonucuna varmıĢsa103 da AlaĢehir seçimlerinde yolsuzluk olduğu basına yansıyan haberlerden anlaĢılmaktadır.
Hizmet gazetesinin verdiği bilgiye göre, “intihap defterlerinde vatandaşların birçoklarının ismine tesadüf edilememektedir. Kaymakam Şemseddin ve Müdde-i Umumi Hayri Beyler, Serbest Fırka merkezine gelerek aza mikdarının bildirilmesi hususundaki dilekçelerini istemişler, kaymakamlığa verilmiştir.”104
Yine, CHF yanlısı Anadolu Gazetesi’ne göre seçim Halk Fırkası lehine neticelenecektir. “12 mahallede bugüne kadar verilen rey miktarı 200 bile iblağ edilmemiştir.
Halk, kanunsuz, yolsuz intihaba iştirakten vazgeçmiştir.”105
“Üç günden beri devam eden Belediye İntihabatındaki yolsuzluklar üzerine Serbest Cumhuriyet Fırkası kaymakamlık ve İntihap Encümeni nezdinde protestoda bulunmuştur.
Neticede her iki fırkanın asil namzetlerinin isimlerini havi listeler encümence mühürlenerek müntehiplere verilmesi kabul edildiği halde buna riayet edilememiş ve Serbest Fırka alakadar makamlara ve umumi merkezine malumat vererek intihaba iştirakten vazgeçmiştir.
Türkocağında da intihap etrafında bir gürültü olmuş ve muallimlerden bir zat, kanaatimde ve reyimde hür ve serbestim. Diye bir adliye memurunu tokatlamıştır. Ertesi gün de yine intihap gürültülerinin tesiriyle bir tokatlama hadisesi olmuştur. Hadise muhitte fena tesirler bırakmıştır. Vilayet Ocağı Reisi Raşit ve Azadan Feyzi Beyler, şehrimize gelerek vaziyeti tetkik ve tespit etmişlerdir.” 106
Görünen o ki; AlaĢehir’de seçimde görevli memurların ve devlet erkânının SCF aleyhine yaptıkları müdahale ve yolsuzlukların etkisiyle halk seçimlerden kendi isteği ile çekilmiĢtir.
Eşme
Günümüzde, UĢak’ın bir ilçesi olan EĢme, 1953 yılına gelinceye kadar Manisa’ya bağlı bir kazadır. Dolayısıyla, 1930 Belediye seçimlerinde Manisa’nın bir ilçesi olarak seçimlere katılmıĢtır.
“Eşme belediye intihabatı Halk fırkası lehine neticelenmiştir. Azalar aralarında reis intihap etmişlerse de sabık reis Yunus Beyle Sandıklı Nahiyesi mutemedi Hamit Bey, aynı derecede rey kazandıklarından keyfiyet kaymakamlıkça vilayete arz olunacaktır. İstihbaratıma göre azalar reylerinden dönmemektedirler.
Hizmet Gazetesinin haberine göre, EĢme’de seçim sırasında bazı olaylar olmuĢ, halk arasında bazı karıĢıklık çıkmıĢtır.107
Kasaba (Turgutlu)
103 Anadolu, 22 Eyül 1930.
104 Hizmet, 08 TeĢrini Evvel 1930.
105 Hizmet, 14 TeĢrin-i Evvel1930.
106 Hizmet, 12 TeĢrin-i Evvel1930.
107 Hizmet, 19 TeĢrinevvel 1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Diğer ilçelerde olduğu gibi Kasaba’da seçimler, yolsuzluk iddiaları ile baĢlamıĢ ve öyle devam etmiĢtir. Anadolu Gazetesi’nde geçen haberler Ģöyledir: “Güya Kasabada Belediye intihabı baştan başa kanuna aykırı bir surette devam ettiği ve halkın tahrik edilmiş olduğu; Serbest Cumhuriyet Fırkası mensuplarının mütemadiyen tevkif olunduğu; beş on yalancı şahide bunlar aleyhinde şahitlik yaptırıldığı ve bu adamlar vasıtasıyla Halk Fırkasına mensup ademlerin reylerini sandığa atmaları için delalet ettikleri ve Serbest Cumhuriyet Fırkası Ocak reisinin her gün sabahları tevkif edilerek, akşamları bırakıldığı gibi gayri vaki işler isnat edilmektedir ki bunlar yalandır. Böyle bir yalana inanan zatın meziyetini halkın takdirine bırakıyorum. Kasaba Belediye intihabatı macerayı kanunisinde devam etmekte olup hiçbir surette tahkir edilmemiştir.”108 Aynı gün, Belediye heyeti toplanarak, belediye baĢkanını seçmiĢlerdir. Kasaba Belediyesinin yeni baĢkanı Kazım Bey olmuĢtur. 109
Gazetede dile getirilen dedikodular, burada da seçim konusunda bazı olumsuzlukların olduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
Turgutlu’da seçimler Ekim’in 21’inde bitmiĢtir. CHF adayı kahir ekseriyetle seçimi kazanmıĢtır.110
Kırkağaç
1 Ekim 1930 tarihinde baĢlamıĢtır.111Anadolu Gazetesi’nde, SCF’nin bazı Ģahısların haberi olmadan Fırka’ya üye kaydettiği, Saatçi Mehmet Efendi adında bir kiĢinin sarf ettiği sözlerden dolayı mahkemeye verildiği yer almıĢtır112. Seçimin sürdüğü günlerde, Belediye Reisi Celal Bey’in baskı yaptığı söz konusu edilmiĢtir113.
Kırkağaç seçimi, 14 Ekim 1930 tarihinde son bulmuĢtur. Belediye BaĢkanlığı’na da eski reis Celal Bey seçilmiĢtir114.
Kula
Kula kazasında da seçim 21 Ekim 1930 tarihinde son bulmuĢ, CHF kahir ekseriyetle kazanmıĢtır.115
Gördes
Gördes kazasında bir ara SCF’nin kazandığı iddia edilmiĢtir116. Daha sonra yapılan açıklamada ise “CHF‟ye mensup Rahmi Bey‟in riyaseti altında 12 azadan teşekkül eden Belediye meclisi‟nde SCF‟ye mensup ancak 4 azanın bulunduğu” bildirilmiĢtir117. Gördes’te de seçimi CHF adayı kazanmıĢtır.
Salihli
108 Anadolu, 17 TeĢrin-i Evvel1930.
109 Anadolu, 21 TeĢrin-i Evvel1930.
110 Anadolu, 20 TeĢrin-i Evvel1930.
111 Anadolu, 1 TeĢrin-i Evvel1930.
112 Anadolu, 1 TeĢrin-i Evvel1930.
113 Hizmet, 12 TeĢrin-i Evvel1930; Yeni Asır, 12 TeĢrin-i Evvel1930; Anadolu, 13 TeĢrin-i Evvel1930.
114 T.C. Manisa Vilayeti Hakkında Mecmua, s.273.
115 Anadolu, 22 TeĢrin-i Evvel1930.
116 Hizmet, 13 TeĢrin-i sani 1930.
117 Anadolu, 13 TeĢrin-i sani 1930.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Salihli’de de, CHF’nin belediye meclis azalarını günlerce seçememesi ve seçim encümenince yapılan iĢlerde yolsuzluk yapıldığı iddiası bazı basın organlarında yer almıĢtır118.Manisa milletvekillerinden YaĢar Bey (Özey) ile, Akif Bey, - seçimler devam ederken- Salihli’ye kadar gelmiĢler, Salihli halkının SCF propagandalarına aldanmamalarını, fikir mücadelesine yalnız serbestçilerin değil, herkesin taraftar olduklarını söylemiĢlerdir119. SCF mensupları, belediye önünde toplanarak, Ġntihap Encümeni ve Kaymakam Bey’in manevi Ģahsiyeti hakkında hakarette bulunmuĢlardır. Aynı gün SCF mensupları, CHF yanlısı olan Anadolu Gazetesi’ne göre, ―inanılması güç‖ bir olay gerçekleĢtirmiĢlerdir. Jandarma kumandanı Ahmet Bey’i, evine gireceği sırada, kolundan yaralamıĢlar, Tayyare Cemiyeti Ģubesi reisi Abdullah Bey’e de yine evine giderken kurĢun atmıĢlar, fakat isabet ettirememiĢlerdir120.
Salihli belediye seçimi sırasında, basından bazı asayiĢ olaylarının yaĢandığı anlaĢılmaktadır. Bunlardan birisi de Salihli’de mukim bazı vatandaĢların Hizmet Gazetesi’ne yazdıkları Ģu mektuptur: “İntihabatta yolsuzluklar hüküm sürmektedir. Vaziyet, SCF‟nin lehinedir. Ve bunun temadi edeceği ümidi vardır. Mektupda isimleri bulunan vatandaşlar, SCF lehine rey vermekte ısrar ettiklerinden karakolda tevkif edilmişlerdir. İntihabat gününe kadar hastalığı sebebiyle evinden çıkmayan jandarma kumandanı, o gün sokağa çıkmıştır. 6 arkadaşının karakola sevki üzerine halk karakolun önünde toplanmış, „kanun isteriz , yaşasın Fethi Bey‟ diyerek bağrışmıştır. Kaymakam ve kumandan halkı dağıtmak için cebir istimal etmişlerdir”121
Koçak’ın bildirdiğine göre, CHP arĢiv belgeleri de Salihli de olayların çıktığını doğrulamaktadır “Bir CHF belgesine göre Salihli de Mevlüt Necmi Bey, gençler arasında tagliti ezhana çalışmaktadır.”122
Salihli seçimi, 19 Ekim 1930 tarihinde son bulmuĢ, “CHF müttefikan kazanmıştır”123. Sarıgöl
Bu dönemdeki ismi Ġnögöl olup, 15 Ekim 1930 tarihinde Belediye seçimini CHF adayları büyük bir çoğunlukla kazanmıĢlardır.124
Seçimler, bütün yurtta 22 Ekim’de sona ermiĢtir. Bu seçimlerle ilgili birçok kaynağın müĢterek olarak verdikleri karar; seçimlere hile karıĢtığı, seçimlerde yolsuzluk yapıldığıdır125. Örneğin, Mete Tunçay bu konuda; “belediye seçimlerinde, geniş ölçüde baskı yapıldığına şüphe yoktur‖ demektedir.126 Manisa Vilayeti de bu durumdan istisna değildir. Diğer illerde olduğu gibi, Manisa’da da CHF adayları belediye baĢkanlıklarını kazanmıĢlardır.
4. Manisa Vilayetinde SCF’nin Kapatılışı
118 Hizmet, 7 TeĢrin-i Evvel1930; Anadolu, 8 TeĢrin-i Evvel1930.
119 Anadolu, 14 TeĢrin-i Evvel1930.
120 Anadolu, 14 TeĢrin-i Evvel1930.
121 Hizmet, 20 TeĢrin-i Evvel1930.
122 Cemil Koçak, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, Ġstanbul 2006,s. 331.
123 Anadolu, 20 TeĢrin-i Evvel1930.
124 Hizmet, 15 TeĢrinevvel 1930.
125 Ağaoğlu, a.g.e., s. 83.
126 Tunçay, a.g.e., s. 271; AvĢar, a.g.e., s. 142-157, Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1993, s.280.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Fethi Bey, 17 Kasım 1930 günü Dahiliye Vekaleti’ne bir dilekçe göndererek SCF’yi kapattığını açıklamıĢtır. 127 Ali Fethi Bey’in beyannamesi üzerine, Ġstanbul baĢta olmak üzere, 17 Kasım 1930 tarihinden itibaren Serbest Fırka Ocakları’nın kapatılmasına baĢlanmıĢtır.128
Karar, Manisa Vilayet Ocağı’na da 21 Kasım 1930’da tebliğ edilmiĢ basında Ģu Ģekilde yer alarak kapatıldığı ilan edilmiĢtir: “Lider Ali Fethi Bey‟in Serbest Cumhuriyet Fırkasının lağvı hakkında verdiği karar, Manisa Vilayet Ocağına da tebliğ edilmiş, ve Ocak, evrakını bir beyanname ile hükümete vererek faaliyetine kat‟i surette nihayet vermiştir.”129
SCF’nin kapatılması, dönemin Manisalı siyasetçilerinde ve halkta bir hoĢnutsuzluk meydana getirmiĢtir. YaĢanan siyasi olayların olumsuz etkilerinin seçimlerden sonra da devam ettiği anlaĢılmaktadır. CHF, Ocak 1931’de Vilayet Ġdare Kongresi’ni yapmıĢ ancak değiĢik nedenlerle CHF teĢkilatını kurabilecek bir kadro bulamamıĢtır. Bulunan isimler ise bir teĢkilat kurmaya imkan vermemektedir. Bu nedenle CHF, Manisa teĢkilatını lağvetmeye karar vermiĢ, geçici bir süre için yeni bir teĢkilat kurmaktan vazgeçmiĢtir. 130
Dolayısıyla, CHP’nin de yaĢanan bu süreçten olumsuz anlamda etkilendiği anlaĢılmaktadır.
Sonuç
Dönemin yerel basınında SCF ile ilgili çıkan haberlerden hareketle, Manisa Vilayeti’nde SCF’nin teĢkilatlanması ve 1930 belediye seçimlerine katılımı konusunda halkta bir coĢku ve heyecanın olduğu söylenebilir.
Bunun sebebi olarak halkın bu yeni partiyi, siyasi ve sosyal anlamda farklı görmesi;
ayrıca, tek parti iktidarının karĢısında bir alternatif olarak değerlendirmesi öngörülebilir.
Ayrıca, giriĢ bölümünde de vurgu yaptığımız gibi, 1929’da dünyada yaĢanan ekonomik buhran, Batı Anadolu’da çiftçilik ve tarımla geçimini sağlayan Manisa halkını zor durumda bırakmıĢtır. Üzümcülük, tütüncülük vb. ziraat ile uğraĢan Manisa halkı, SCF’ye kendi problemlerine bir çözüm bulması ümidiyle yönelmiĢtir.
Yerel basındaki haberler değerlendirildiğinde, Manisa ve kazalarında da 1930 belediye seçimlerinde CHF’nin kazanması hususunda, Manisa Valisi Fuat Bey ve diğer bürokratlarca baskı yapıldığı görülmektedir. Dolayısıyla SCF’nin alması gereken belediye baĢkanlıklarını CHF almıĢtır.
Manisa Vilayeti halkının SCF’ye bu denli yönelmesinin temelinde bir de partinin ismindeki ―Serbest‖ kavramından hareketle, siyasi anlamda bazı özgürlükleri geniĢleteceği inancının olduğu da düĢünülebilir.
Makale baĢlığında da belirtildiği gibi konu ile alakalı her ne kadar dönemin bazı kaynakları değerlendirilse de esas itibari ile dönemin yerel basını olan Anadolu, Hizmet, vb.
bazı gazeteler esas alınarak bu makale kaleme alınmıĢtır. SCF’nin Manisa Vilayeti teĢkilatlanması en detaylı bir Ģekilde SCF yanlısı olan Hizmet Gazetesi’nde geçmektedir.
127 Mete Tunçay,,T.C.’de Tek- Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Ġstanbul 1992,s. 273.
128 Hizmet, 18 TeĢrin-i Evvel1930.
129 Hizmet, 21 TeĢrin-i sani 1930.
130 Bakınız. Koçak, a.g.e., s.328-333.
