Bursa’da Serbest Cumhuriyet Fırkası Teşkilatı v e İktidar İle Çekişmesi

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

A Tribute to Prof. Dr. Şerafettin Turan, Volume 6 Issue 3, p. 295-310, April 2014

JHS

H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 3

April 2014

Bursa’da Serbest Cumhuriyet Fırkası Teşkilatı ve İktidar İle Çekişmesi

Organization of the Free Republican Party in Bursa and Its Conflict with the Government

Yrd. Doç. Dr. Mehmet PINAR Yüzüncü Yıl Üniversitesi - Van

Öz: Bu çalışma Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın (SCF) Bursa Vilayeti’nde teşkilatlanması ve 1930 yılı belediye seçimlerini inceleyerek, SCF’nın Bursa’da başarılı olamasa da etkin muhalefeti ile CHF iktidarının kendisini sorgulamasına sebep olduğunu ortaya koymaktadır. Bu etkin muhalefet sonucu CHF merkez ile taşra arasındaki kopukluğu gidermek için Bursa ve çevresine önemli yatırımlar başlatarak ekonomide ortaya çıkan eksiklikleri gidermeye çalışmış ayrıca Halkevleri ve Halkodası gibi kültürel yatırımlarla da halk ile arasındaki kopukluğu gidermeye çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Bursa, Fatin Güvendiren, Cumhuriyet Halk Fırkası Abstract: This article examines the organization of the Liberal Republic Party in Bursa and the 1930 municipal elections. It argues that although SCF was not successful in the elections, its effective opposition forced the Republican Public Party (RPP) government to question its existing policies.

After this effective opposition, in order to bridge the gap between the center and the region and improve economic conditions, the RPP initiated state investments in Bursa and its vicinity.

Furthermore, the RPP initiated cultural investments such as People’s Houses and People’s Rooms.

Keywords: Liberal Republic Party, Bursa, Fatin Güvendiren, Republican Public Party

Giriş

1930 yılında ülkede sıkıntıların artması üzerine Mustafa Kemal Paşa’nın yeni arayışlara girmesine ve Serbest Cumhuriyet Fırka’nın (SCF) kurulması gündeme geldi.¹ SCF’nin kurulmasında ülkenin içinde bulunduğu durum ve iç sebepler çok önemli bir yer tutmaktaydı.

Türkiye, 1929–1930 yıllarında çok ağır iktisadî ve siyasî buhranlar geçirdi. Amerika’da patlak veren ekonomik kriz bütün dünyada olduğu gibi Türkiye’de de etkisini gösterdi. Krizin Türkiye’deki en önemli sonuçlarından birisi dış ticaret hadlerindeki bozulma, ithalat hacmindeki ani daralma ve bütçe gelirlerinin önemli oranda düşmesiydi.²

Bu koşullar altında 12 Ağustos 1930’da Fethi (Okyar) Bey başkanlığında kurulan SCF,³Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan (CHF) ayrı kalkınma yolu olarak, klasik liberal yolu

1 Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul 1968, s.535;Mete Tunçay, Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Cem Yayınevi, İstanbul 1992, s.249.

2 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (B.C.A).490. 01/724.478.1-4;Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923–1950), Yurt Yayıncılık, Ankara 1986, s. 207; Abdülhamit Avşar, Bir Fırkanın Kapamasında Basının Rolü: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Kitabevi, İstanbul 1998, s.46.

3 Hâkimiyet-i Milliye, 13 Ağustos 1930; Cumhuriyet, 13 Ağustos 1930; Vakit, 13 Ağustos.

1930; Milliyet,13 Ağustos 1930; Yarın 12 Ağustos 1930;Ahmet Ağaoğlu, Serbest Fırka Hatıraları, İletişim Yayınları, İstanbul 1969, s.160.

(2)

Bursa’da Serbest Cumhuriyet Fırkası Teşkilatı ve İktidar İle Çekişmesi

JHS 296

April 2014

seçti.⁴ SCF, düşünüldüğü gibi iktidarın eksiklerini ve hatalarını gösterecek ve eleştirecek küçük bir “parlamento içi parti” değil tüm muhalif ve hoşnutsuz kitleleri içinde barındırmaya başlayan, iktidarın kuvvetli bir adayı olduğunu gösteren ve parlamento dışında da gelişen bir

“Kitle Partisi” oldu.⁵ Sol bir fırka görünümüne rağmen⁶ muhafazakâr ve liberal çizgide olanlar tarafından desteklenmiş olması çelişkili bir tablo olarak görüldü.

SCF’nin kuruluşu, ülke genelinde farklı bir heyecana yol açmış;⁷ muhalefet, Birinci Umumi Müfettişlik Bölgesi haricinde teşkilâtlanma çalışmalarına başlama kararı aldı.⁸ Meclis dışında, taşrada teşkilâtlanma isteği aceleye getirilmiş bir girişim olarak görüldüğü için CHF’den kabul görmedi.⁹SCF, kısa zaman içerisinde 37 ilde teşkilât çalışmalarını tamamladı.¹⁰CHF, SCF gerçeği ile karşılaşınca merkezden yönetim esasından bir nebze olsun sıyrılarak taşrayı algılamaya çalıştı. SCF ise; merkezin kontrolü CHF’de olduğu için daha zayıf noktalara yönelerek taşrada teşkilâtlanmaya başlayarak, CHF’nin içinden doğmuş bir fırka olduğu için eksiklikleri daha iyi gözlemleme olanağına sahip olacağını düşündü.¹¹

SCF’nin teşkilâtlanmayı hızlandırması ile iki fırka arasında ayrılıklar derinleşmeye başladı.¹²Fırkanın teşkilâtlanma süreci ile bir takım insanlar, vergiler kalkacak, fes giyilecek, Arap harfleri gelecek propagandaları ile halk kitlelerini etkilemeye yönelince¹³Fırka, Fethi Bey ve teşkilâtının kontrolünden çıkmaya başladı.¹⁴Fırkada öne çıkan bazı kişiler, henüz inkılâplara ısınmamış olan halk kitlelerini tahrik etme yolunu tercih etti. SCF’nin taşra teşkilâtlanmasında iktidar fırkasından ayrılmış olanlar ön planda yer aldı. Fırkaya girmek serbest olduğu için merkezi denetim tam olarak sağlanamadığından zararlı unsurların fırkaya girmesi denetlenemedi.

Taşrada yer alan ve merkezin sağlıklı bir iletişim kuramadığı sistem ile problem yaşayan Tatarlar, Nusayriler, Giritliler, Çerkezler, yerleşke sıkıntısı çeken Mübadiller¹⁵ ve Kürtlerin büyük bir kısmı; katı devletçilik anlayışından rahatsızlık duyan demiryolu işçileri farklı bir arayış içerisine girerek SCF’yi destekledi. CHF Teşkilâtı’nın siyasî donanımsızlığı, merkez ile taşra arasındaki kopukluk, siyasî nüfuz ve tek parti olmanın getirdiği aşırı güven duygusu halk ile olan iletişimsizliği beraberinde getirmiş; bu durumdan faydalanmak isteyen bazı köklü geleneğine sahip aileler de CHF Teşkilâtı’nın zaaflarından faydalanarak belli oranda taşrada

4 Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, İmge Kitabevi, Ankara 1993, s.160.

5 Esat Öz, Tek-Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım, Gündoğan Yayınları, Ankara 1992,s.107.

6 M.Zekeriya “ Yeni Fırka Sağ mıdır Sol mudur” Son Posta, 15 Ağustos 1930.

7 The Times,20 Ağustos 1930.

8 BCA,490.01/435.1804.2-1.

9 Kılıç Ali’nin Anıları, Derleyen: Hulusi Turgut, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2005; s.258; Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1973,s.425;Lord Kinross, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Atatürk, Çev: Metin Kıratlı, Altın Yayınları, İstanbul 1990, s.679.

10 Walter F.Weiker, Political Tutelage,and Democracy ın Turkey- The Free Party and Its Aftermath, Leinden:

E.J.Brill,1973, s.119.

11Cumhuriyet,11 Ağustos 1930;M. Zekeriya, “Yeni Fırkanın Manası”, Son Posta, 11 Ağustos 1930.SCF’nin kurulması Avrupa’da da yankı bulmuş, SCF, kuruluşunu CHF’nin oluşturduğu ekonomik sıkıntılardan kurtarmak ve Avrupa’dan borç alabilmek adına kurduğunu ileri sürmüştü. (BCA,030.10/108.712.17-2.)Yunanistan, SCF’nin kuruluşunu iyi karşılamamış, ilişkilerin sağlam bir şekilde sürdürülmesi için CHF’nin iktidarda kalmasının gerekli olduğunu vurgulamıştı. (BCA,030.10/254.712.29-1.)

12 İsmet İnönü, Hatıralar, II, Bilgi Yayınları, Ankara 1987, s.228.

13 BCA,030.10/254.712.29-1.

14 Zekeriya Sertel, Hatırladıklarım, Gözlem Yayınları, İstanbul 1977, s.196.

15 Girit’ten gelen Mübadiller Bursa’da daha çok Tirilye ve Mudanya yöresine yerleşerek ipek böcekçiliğinin gelişmesine katkıda bulunmuşlardı. Yusuf Oğuzoğlu, “Giritli Mübadillerin İpekçilik Deneyimleri ve Bunun Bursa Yöresine Aktarılması” Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:24, Bursa 2013, s.59.

(3)

Mehmet PINAR

JHS 297 H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 3

April 2014

bir güç merkezi haline geldiler. Taşradaki bu otorite boşluğu güçlü ailelerin çatışmasına sahne oldu. Bu çatışma siyasî olmaktan ziyade belli mevkilerin ele geçirilmesi şeklinde gerçekleşti.

Ülke genelindeki sosyal ve ekonomik sıkıntılar muhalif fırkanın teşkilatlanma çalışmalarını hızlandırdı. Kars, Malatya, Sivas, Tokat, Kırşehir, Kastamonu, Konya, Antalya, Bolu, Denizli, Kütahya, Bursa, Aydın, İzmir, Manisa, Balıkesir, Çanakkale, Tekirdağ, Kırklareli, İstanbul ve Edirne’de olmuş, İstanbul merkezinin açılmasından sonra da SCF’nin Türkiye’nin diğer büyük illeri olan İzmir, Adana, Trabzon, Konya, Ankara ve Bursa’da da teşkilatlanmaya başlayacağı bildirildi.¹⁶

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Bursa Teşkilâtı

Ülkedeki genel siyasî gelişmeler Bursa’yı da etkiledi. Ticaret ve tarım şehri olan Bursa krizden etkilenen illerin başında geldi. Bu nedenle 1929 Dünya Ekonomik Krizi’nin etkilerini Bursa’da en aza indirgemek, köylülerin kaynak ihtiyaçlarını karşılamak için Ziraat Bankası’nın yardımlarıyla kooperatifler yaygınlaştırıldı.¹⁷

Arazi, Kazanç, Emlak ve Yol Vergilerini halkın ödeyemeyecek duruma gelmesi, çarşıda bulunan kazançları aynı olan iki ayrı dükkânın farklı oranda vergi vermesi; köyde bulunan iki ayrı araziye farklı oran uygulanması ve vergi toplama işlerinde memurlara geniş yetki verilmesi, Bursa’da huzursuzlukları arttırdı. Kriz ile birlikte Bursa’da tarım sektörünün durma noktasına gelmesi, tarım ürünlerindeki alım fiyatlarının düşüklüğüne rağmen hayvanlardan alınan vergi oranlarının arttırılması tepkilere neden oldu.¹⁸

Yaşanan bu gelişmelere paralel bir şekilde SCF’nin ilk teşkilâtlandığı illerin başında Bursa gelmiş, Fethi Bey, Bursa’ya önem vererek, SCF Merkez İdari Heyeti’nde görev yapan Avukat Senih (Hızıroğlu) Bey’i ¹⁹ Bursa Teşkilâtı’nı kurması için görevlendirdi.²⁰Senih Bey, Koza Hanı’nda bir daire tutarak çalışmalarını başlattı.²¹Fethi Bey, Bursa SCF Teşkilâtı’nı kurması için aynı zamanda Niğde Milletvekili Ali Galip (Yenen) Bey’i de görevlendirdi.²²8 Eylül 1930’da Bursa SCF Teşkilâtı çalışmalarını tamamlayarak kuruldu.²³Gemlik İlçe Teşkilâtını kurması için Senih Bey’e görev verildi.²⁴Merkez teşkilâttan sonra ilçelerde de teşkilâtlanma çalışmaları tamamlandı. Cumhuriyet Gazetesi’ne göre SCF, Mudanya İlçesi’nde halk tarafından yeterli desteği göremediği için teşkilâtlanma çalışmalarına ara verilmesine

16 Yarın,14 Eylül 1930.

17 Yusuf Saim Atasagun, Türkiye’de Zirai Kredi Kooperatifleri 1929-1939,İstanbul 1940,s.72. Bursa’da ziraatçılar arasında iletişimi sağlamak, tarım ve hayvancılık konularında ortaya çıkan sorunları çözmek için Bursa Valisi Fatin Bey başkanlığında 1927’de Bursa Ziraat Cemiyeti kurulmuştu.(Sevtap Kadıoğlu, “Bursa Ziraat Cemiyeti (1927) ve Yayını Asrî Çiftçi” Osmanlı Bilimi 266 Araştırmaları, VI/2 (2005), s.267.

18 BCA,490.01/724.478.1-108.

19 Weiker, age, s.80; Avşar, age, s. 62-63;Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul 1952, s. 629. Senih Hızıroğlu:1887’de Bursa’da doğdu. Hukuk Fakültesi’nden mezun olduktan sonra bir dönem avukatlık yaptı. T.B.M.M. Arşivi, Tercümeihal Varakası, Sicil No:677. III. dönemde girdiği TBMM’ye SCF’den sonra bir daha seçilemedi. Fethi Bey’in anılarına göre, Gazi bu zatı vali ve sehreminilikte halefi olan Mithat Bey’le karıştırdığı için kızdığını söylemiş; fakat sonradan da bu karıştırma sürmüş ya da gerçekte hiç olmamış olacak ki, mebusluktan pek olağan dışı bir biçimde çıkarıldı. Cumhuriyet, 29 Ağustos 1930; Çetin Yetkin, S.C.F Olayı, Otopsi Yayınları, İstanbul 2004, s.88.

20 Hâkimiyet-i Milliye, 13 Ağustos 1930; Cumhuriyet, 19 Ağustos 1930.

21 Akşam,7 Eylül 1930.

22 Vakit,16 Eylül 1930.

23 Akşam,16 Eylül 1930;Vakit,16 Eylül 1930.

(4)

JHS 298

April 2014

rağmen²⁵kısa bir zaman diliminde Mudanya, Orhangazi, Kemalpaşa, Orhangazi, Gemlik ve İnegöl’de teşkilatlanma çalışmalarını tamamladı.²⁶

Yapılan çalışmalar sonucunda Bursa SCF Teşkilâtı; Vodinalı Hasan Bey,²⁷Belediye Eski Başkanı Hasan Sami Bey,²⁸ Ali Rıza Bey,²⁹ İbişoğlu Hüseyin Efendi,³⁰ Kemal Efendi,³¹ Veysel Efendi,³² Laz İsmail Efendi³³ ve Mehmet Efendi’den³⁴ oluştu. Bursa SCF Teşkilatı, iki doktor ve bir avukat ile diğer ocaklardan farklı olarak uzmanlarla siyasetçileri birleştiren nadir teşkilatlardan biriydi.³⁵ CHF’nin istihbarat raporlarına göre; Bursa SCF Teşkilâtı’nda görev yapanların bir kısmı Milli Mücadele sürecinde Yunanlılarla işbirliği yapmıştı.

SCF teşkilâtının kurulmasıyla birlikte CHF Ocak teşkilâtlarında dağılmalar meydana gelmiş, CHF, Bursa Belediye Başkanı ve üyelerinin her şeyin yolunda gittiğini rapor etmelerine rağmen SCF’ye katılmalar devam etti. Bursa’da CHF toplantıları düzenli bir şekilde yapılmadığından ocak teşkilâtlarının çoğu kapalı olduğu ve İdare Heyeti belli şahısların tekelinde olduğu için halk, SCF’ye yöneldi.³⁶CHF İdari Heyeti’nde yer alan Avukat Kemal Ziya Bey’in Milli Mücadele döneminde Bursa’da Yunanlılara hizmet ettiği iddiaları muhalefeti güçlendirdi.³⁷

CHF’ye göre; SCF, farklı siyasî bakış açısından ziyade şahsî çıkar çatışmalarından ve CHF Bursa Teşkilâtı’ndan ayrılanlar tarafından kuruldu. CHF’ye kırgınlıkları olan ve seçimlerde aday gösterilmeyeceğini anlayanlar, herhangi bir makama getirilmeyeceğini düşünenler; vergilerin düşeceği ve her şeyin ucuzlatılacağına dair vaatler, fırkaya aidat vermek istemeyenler, İcra ve İflas Kanunu çerçevesinde borçlarından ötürü hapis cezası alanlar ve Tütün İnhisar İdaresi’nin tüccarlar üzerinde tekel kurmasını onaylamayanlar Bursa’da SCF’ye katıldı. CHF, Bursa’nın panoramasını değerlendirirken esnaf ve tüccar kesiminin kendilerini desteklememesini, SCF faktöründen ziyade siyasete tam olarak eğilimli olmamaları ile açıkladı.³⁸ 1927’de ağırlıklı olarak Yunanistan’dan gelen 39.808 mübadil ve göçmenin

25 Cumhuriyet, 14 Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

26 Milliyet,12 Eylül 1930.

27 CHF istihbaratına göre Gonanis döneminde Yunan Meclisi’nde üye olarak görev yapmış, Edirne Yunan işgalinde iken Genosis ile Edirne’ye gelerek Yunanlılar lehinde propaganda çalışmalarına katıldı. Aynı zamanda Mudanya’nın Tirilye Nahiyesi’nde Hüseyinoğlu İsmail ile birlikte İngilizler ile birlikte hareket ettiği rapor edildi.

(BCA, 490.01/435.1804.1-9.)

28 Şüpheli hareketlerinden dolayı 27 Temmuz 1925’te Ankara İstiklâl Mahkemesi’nde yargılandı.(BCA, 490.01/435.1804.1-9.).

29 İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeliği yapmış, şüpheli hareketlerinden dolayı 1929’da emniyet tarafından takibe alındı. (BCA, 490.01/435.1804.1-9.).

30 Altıparmak Nahiye Ocağı İdari Heyeti’nde görev yapan Hüseyin Efendi, sirkat maddesinden 5 Temmuz 1927’de savcılığa sevk edildi. (BCA, 490.01/435.1804.1-10.).

31 Çekirge Nahiyesi Ocak İdari Heyeti’nde görev yapmış, Tayyare Cemiyeti’nde tahsildarlık yaparken sarhoş gezdiği için görevinden uzaklaştırıldığı rapor edildi.(BCA, 490.01/435.1804.1-10.).

32 Bursa’nın Yunanlılar tarafından işgali zamanında İstanbul’dan seçilmiş polis memurlarından olup, işgalin sona ermesiyle birlikte görevine son verildi. (BCA, 490.01/435.1804.1-10.).

33 Yunanlıların İnegöl’ü işgali sırasında onlara destek vermiş, eşkıyalık yapan silahlı çetelerini kendisine ait olduğu iddia edilen fabrikada sakladığı yazıldı.(BCA, 490.01/435.1804.1-10.).

34 Maliye tahsildarı iken suiistimal yaptığı gerekçesiyle görevine son verildiği rapor edildi.(BCA, 490.01/435.1804.1-10.).

35 Cem Emrence, 99 Günlük Muhalefet Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2006,s.87.

36 BCA,490.01/724.478.1-111.

37 Avukat Kemal Ziya Bey hakkındaki bu iddialar, Kılıç Ali ve Şükrü (Kaya) Bey’e kadar ulaşmış, yapılan araştırmalar sonucunda İdari Heyet’te yer alan Muhittin Bey ve teşkilatla hiçbir bağlantısı olmayan Kız Hasan olarak bilinen kişilerin Vali Fatin Bey’i de arkalarına alarak şahsi çekişmelerden kaynaklanan sebeplerden bu tür haberleri uydurdukları öne sürüldü. (BCA,490.01/724.478.1-112.).

38 BCA,490.01/724.478.1-104;Cemil Koçak, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s.370.

(5)

Mehmet PINAR

April 2014

Bursa’ya yerleştirilmesiyle³⁹ birlikte siyasetin yönü değişmiş ülke genelinde merkez ile uyum sorunu yaşayan mübadiller Bursa’da muhalefeti destekleyerek SCF’nin elini güçlendirdiler.

1930 Seçimleri ve İktidar ile Yaşanan Çekişme

1930 Belediye Seçimleri, CHF için 1931 Genel Seçimlerinin bir anahtarı olarak görüldüğünden bu seçimlerin önemi fırka için büyük olmuş; Belediyeler, Genel Seçimlerin bir basamağı olarak görüldü. CHF seçimlerin kazanılacağına büyük ölçüde inanmış olsa da kesin sonuç elde etmek için mebusların teşkilâtlara yardımcı olmasını istedi.⁴⁰

Seçimler bir yerde bir seçim sandığının oy verilmesi için hazır tutulması ve arkasından o sandığın seçim çevresinin bir başka bölgesine taşınması biçiminde yapılacaktı.⁴¹1930 Belediye Seçimleri; kadınlara ve köylülere oy kullanma hakkı tanırken⁴² Gayri Müslimlerin de aktif olarak siyasetin içinde yer almalarının önünü açtı.

Dâhiliye Vekili Şükrü (Kaya) Bey,15 Temmuz 1930’da CHF Kâtibi Umumisi Erzincan Mebusu Saffet (Arıkan) Bey’e, belediyeler ile daha yakından ilgilenmesini, adaylarının isimlerinin bildirilmesini istedi.⁴³Saffet Bey, Fırka Müfettişlerine gönderdiği yazıda Belediye Seçimlerinde mebusların teşkilâtlara yardımcı olmasını istedi. Bursa Belediye Seçimlerinde Mustafa Fehmi (Gerçeker), Ahmet Münir (Erhan), Ahmet Refik (Güran), Şefik Lütfi (Kavanazoğlu) ve Mehmet Esat (Sagay) görevlendirildi.⁴⁴CHF, Bursa’da adaylarını belirlerken bunu tamamen taşra teşkilâtının kontrolüne bırakmayarak, halkın eğilimleri ve kendi inisiyatifini de kullandı.⁴⁵Merkezin bu eğilimleri SCF’nin aldığı oy oranını etkiledi.

SCF, seçimlerde köylü kesimine doğru yönelirken CHF, Muallimler Birliği, Türk Ocağı, Ticaret Odası ve Spor Derneklerinde propaganda çalışmalarını sürdürdü. CHF özellikle doktor, gazeteci Avukat ve eczacı gibi üst düzey meslek gruplarının fırkalarına katılmalarını amaçladı.⁴⁶CHF’nin şehir yapısındaki elit tabaka ile iletişime geçmesi; SCF’nin ise iktidarın ihmal ettiği kasaba ve köylere yönelmesi Türk siyasi tarihinde farklı bir bakış açısını beraberinde getirdi. Seçim çalışmalarındaki bu eğilimler şehirli ile köylü kesimi arasındaki rekabete döndü.

CHF, seçimlerde halkın sorunlarını çözmeye yönelik propaganda çalışmalarını ön plana çıkartarak, özellikle Hükümet dairelerinde çalışan memurların halkın sorunları ile yeterli ölçüde ilgilenmemesi, zabıta kuvvetlerinin denetimlerinin yetersiz gelmesi şikâyetlerini dikkate alarak sorunların çözüleceği vaadinde bulundu.⁴⁷ Halk, Ziraat Bankası’nın verdiği kredilerin belli bir sistem dâhilinde verilmesini ve Tütün İnhisar İdaresi’nin Bursa’da bulunan tüccarlar üzerinde kurduğu baskı ile birlikte, tütün yetiştiren köylünün mağduriyet durumunun giderilmesini istedi.⁴⁸ İpek böcekçiliği ile uğraşan tüccar kesimi, Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun uygulanması ile mağdur oldukları için buna bir çözüm bulunmasını istediler.⁴⁹

Belediye Seçimleri, o dönemde izlenen yöntem gereğince ülke çapında bir bütünlük içinde değil, ilden ilçelere doğru sandıkların bir yerden bir yere taşınması biçiminde

39 Bursa 1927 Vilayet Salnamesi, Vilayet Matbaası, Bursa 1927, s.34.

40 BCA,490,01/435.1804.2.11.

41 Anadolu, 18 Eylül 1930.

42 Hizmet, Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

43 BCA,490.01/2.5.17.

44 BCA,490,01/2.5.17.

45 BCA,490.01/724.478.1-101.

46 BCA,490.01/724.478.1-101.

47 BCA,490.01/724.478.1-110.

48 BCA,490.01/724.478.1-111.

49 Hâkimiyet-i Milliye, 7 Kânunievvel/Aralık 1930.

(6)

JHS 300

April 2014

gerçekleşti. Belediye Meclisleri tarafından seçim büroları oluşturularak oylar bir günde kullanılması sağlandı.⁵⁰Sandık sayısının azlığı ve sandık başındaki çekişmelerden halk bıktığı için çoğunluk oy vermemeyi tercih etti.

Bursa’da seçimler 19 Eylül’de Yeni Mahalle’de başladı.⁵¹1930 Belediye Seçimleri ile Bursa’da iki parti arasındaki rekabet arttığı için yer yer sertlikler yaşandı.⁵²Seçimin ilk günlerinde muhalefetin seçimleri önde götürmesini CHF, kendisine yakın seçmenin sandık başına gitmemesine bağladı.⁵³ SCF, Bursa Valisi Hüseyin Fatin (Güvendiren)⁵⁴Bey, kendilerine baskı uyguladığı⁵⁵iddiasıyla seçimlerden çekilme tehdidinde bulununca, seçimler sırasında istenilmeyen olaylar yaşandı. Aynı zamanda valinin baskısı sonucu SCF’ye üye olan birçok kişinin istifa ettiği öne sürüldü.⁵⁶Valinin, Mustafa Kemalpaşa İlçesi’ne giderek yanında bulunan jandarmaların da etkisiyle CHF’ye oy vermeleri noktasında baskı kurduğu⁵⁷ ve muhalefet aleyhinde ağır konuşmalar yaptığı iddia edilerek Dâhiliye Vekâleti’ne şikâyet edildi.⁵⁸Fethi Bey, Kemalpaşa ve Bandırma halkının bu olaylara seyirci kalmamasını, baskıların protesto edilmesi gerektiğini söyledi.⁵⁹İnegöl İlçesi’nde konuşma yapan Vali, baskı yapmadığını olayların muhalefet tarafından abartıldığını iddia etti.

Belediye seçimlerinde, Bursa başta olmak üzere birçok yolsuzluk ve suiistimal iddiaları seçimlerin gidişatını etkiledi.⁶⁰Özellikle nüfus cüzdanı olmadan oy kullananların tespit edilmesi üzerine SCF’nin girişimleri sonucunda kimliksiz oy kullanımlarının önüne geçildi.⁶¹Bursa’daki idareciler, seçimlerde muhalefetin önünde sorunlar çıkarmalarına rağmen seçimleri SCF önde götürdü.⁶²İktidar, kendisine yakın olan seçmenlerin ekonominin kötü gidişatından dolayı sandığa gitmemesinden ötürü rahatsızlık duydu.⁶³Bursa’da zengin iş adamları ekonomideki kötü gidişata rağmen belli ölçülerde bir tekel sınıfı meydana getirdikleri

50 Muzaffer Akalın “Belediye Seçimleri”, İdare Dergisi, Mayıs-Haziran, Sayı:180,s.5;Hikmet Çolak,1930 Belediye Seçimleri,(Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),Ankara 2007, s.66.

51 Vakit, 20 Eylül 1930.

52 Hâkimiyet-i Milliye, 24 Eylül 1930.

53 Koçak, age, s.372.

54 1873’te Kıbrıs-Lefkoşa’da doğan Hüseyin Bey, Mülkiyeyi bitirdikten sonra maiyet memuru olarak devlet hizmetine girdi. Bazı yerlerde kaymakamlık ve mutasarrıflık yaptıktan sonra Cumhuriyetin ilk dönemlerinde Kastamonu Valiliği yapan Fatin Güvendiren 14 Kasım 1926’da Bursa Valisi oldu. 10 Haziran 1933’te de Şûrayı Devlet (Danıştay) üyeliğine seçilen Hüseyin Fatin Bey, Trabzon Milletvekili Ali Seydi Bey’in ölümü üzerine CHF adayı olarak 1933’te Trabzon Milletvekili olarak Meclise girdi. Hüseyin Bey; V, VI ve VII. Dönemlerde Bursa Milletvekili seçilerek Meclis’teki yerini korudu. İçişleri Bakanlığı Arşivi, Sicil No:692; Ali Galip Baltaoğlu, Atatürk Dönemi Valileri, Ocak Yayınları, Ankara 1998,s.197;Selma Güler Bilgi, Erken Cumhuriyet Döneminde Bursa’da Gündelik Yaşam (1923-1950), (Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2006,s.35.Tercümeihal varakasında ise doğum tarihi 1878 olarak tespit edilmişti. (T.B.M.M. Arşivi, Tercümeihal Varakası, Sicil No:143.).

55 Son Posta, 20 Teşrin-i evvel 1930.Vali Fatih Bey ile ilgili CHF’nin teftiş raporlarında bile ölçüsüz hareket ettiği kendi isteklerini ön plana çıkarttığı fırkanın prestijini düşürdüğünü, kendini Kestel Nahiyesi’nden fırka delegesi seçtirerek fırka işlerine karıştığını halkın bu olaylardan rahatsızlık duyduğu bildirilmişti. (BCA,490.01/724.478.1- 116.).

56 Hâkimiyet-i Milliye, 20 Eylül 1930.

57 Yarın, 18 Eylül 1930.

58 Akşam, 19 Eylül 1930; Vakit, 18 Eylül 1930.

60 BCA,030.82.536.32-4;Yarın,11 Teşrin-i evvel/Ekim 1930;Ahmed Hamdi Başar, Atatürk İle Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, Ankara 1981, s.36.

61 Vakit, 18 Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

62 Weiker, age, s.112.

63 BCA,490. 01/724.478.1-101.

(7)

Mehmet PINAR

April 2014

için ekonomide serbestliği savunan SCF’ye sıcak bakmadıkları için fırkayı daha çok tarım kesimi destekledi.

SCF yanlısı basına göre; daha ilk günden başlayarak ülkenin her yanında CHF ve Hükümet görevlileri seçimlere müdahale etmeye başladı. Örneğin henüz başlangıç sayılabilecek bir tarihte SCF Bursa İl Örgütü bir bildiri yayınlayarak, karşı karşıya kaldıkları baskı ve yolsuzluklardan dolayı seçimlerden çekileceklerini açıkladılar.⁶⁴

SCF Bursa Teşkilâtı bu gelişmeler karşısında seçimlerin kendi lehlerine sonuçlanacağını anlayan görevlilerin özellikle İnebolu ilçesinde oy kullanma süresi daha sona ermeden sandıkların topladığını öne sürerek seçimlerden çekildiklerine dair bir beyannâme yayınlayarak seçimlerdeki usülsüzlükleri şöyle dile getirdi:⁶⁵

19 Eylül 1930 tarihine müsadif dünkü Cuma günü Yeni Mahalle dairesinde başlayan Belediye intihap encümeni tarafından ika edilen müşkülata rağmen intihabatın fırkamız lehine cereyan ederek miadından çok evvel intihabı tatil ve rey sandığını Belediyeye nakletmiştir. Bugün Çekirge mıntıkasında intihabat başlarken hazır bulunan hemşerilerin fırkamıza ait rey pusulalarını hamil olduklarını gören mukabil fırka intihabatın fırkamız lehine tecelli edeceğini hissederek, Polis kuvvetinden istianeye mecbur olmuştur. Dört arkadaşımız derdest edilerek karakola sevk edilmişlerdir. Bu şerait dairesinde ve reylerini serbestçe istimal etmek arzusunu izhar etmekten başka günahları olmayan vatandaşlarımızın diğer mıntıkalarda da bu kabil muamelelere maruz kalmamalarını teminen ve vatandaşların reylerini arzuları veçhile istimal edebilecekleri zamana intizaren fırkamız intihabattan çekilmeğe karar vermiş ve intihabatın feshi için kanunî teşebbüsatta bulunmuştur.⁶⁶

Bu olaylar üzerine SCF Çekirge’den sadece 5 oy alabildi.⁶⁷ SCF ise seçimin kendi fırkaları tarafından kazanılacağı anlaşılınca 4 kişinin tutuklandığını merkeze bildirdi.⁶⁸ Çekirge semti eskiden beri üst gelir gruplarının yerleşme alanı olduğu⁶⁹ için iktidar partisini destekledi.

CHF ve Hükümet görevlileri seçimlere müdahale etmeye başlayınca SCF Bursa İl Teşkilâtı, Bursa Valisi ile ilgili bir bildiri yayınlayarak, “İntihabı mutlak surette Halk Fırkasına kazandıracaksınız. Muhaliflere rey vermek isteyenlerin kafalarını kırın, karşı tarafa rey vermekten menedeceksiniz. Camilerde Halk Fırkası lehine vaizler verdirilmektedir.

Bursa’nın Kemal Paşa kazasında jandarmalar gezdirilerek Halk Fırkasına rey vermeleri halka ihtar edilmektedir. Serbest Cumhuriyet Fırkasına gönderilen ve müfettişler tarafından tanzim edilen raporlara nazaran halk serbestisine sahip oluncaya kadar rey sandığı başına gitmemeğe karar vermiştir.”⁷⁰şeklinde sert bir beyanatta bulundu.

Vali Fatin Bey, Gemlik’e gelerek halka seçimle ilgili yaptığı konuşmada; “ Fethi Bey seciyesiz, Paris’te sefahat ile tanınmış bir şahsiyettir. Baş Vekâleti sırasında da yolsuzlukların haddi hesabı yoktu. Hele bir meclis küşad edilsin bütün bu rezaletleri yüzüne vurulacaktır. İşte bu adam Paris’ten geldi. Gazi hazretlerine yalvardı. Fırka teşkiline müsaade aldı ve bütün bu

64 Avşar, age, s.146.

68 İhsan Sabri Balkaya, Serbest Cumhuriyet Fırkası Arşiv Belgelerine Göre 1930 Belediye Seçimleri, Güneş Vakfı Yayınları, Erzurum 2006,s.79.

69 Hatice Erçevik, 1935-1950 Yıllarında Bursa’nın Kırsal Alanındaki Gelişmeler,(Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa 2006, s.4.

(8)

JHS 302

April 2014

fırkaya giren adamlar aynı tipte adamlardır.”⁷¹ kendisine karşı ortaya konulan iddialara aynı sertlikle karşılık verdi.

Bu gelişmeler üzerine Bursa’dan SCF Genel Sekreterliğine yazılan yazıda fırkaları aleyhinde yapılan kampanyaların vali tarafından örgütlendiği “ Gazinin SCF hareketinden memnun olmadığını, SCF’yi kuranların ve sonradan buraya iltihak edenlerin kâmilen kötü insanlar olduğu, hükümet icraatları ile tenkitlerin yalan olduğu, gazeteleri okumamak gerektiğini, Halk fırkasına oy vermeyenlerin vatan haini olduğu ve SCF’nin Rum ve Ermenilerden hatta Yunanlılardan milletvekili çıkaracağı anlatılmaktaydı” ⁷² fırkanın önünü kesmek için her yolun denendiğini öne sürdüler.

Bursa’da Vali Fatih Bey’in CHF’nin mutlaka kazandırılmasına yönelik çabaları çerçevesinde Kaymakam Vedat Bey’in bütün mahalle muhtarlarını toplayarak oyların CHF’ye verilmesinin gereğini anlattığı, Jandarma Komutanı Nihat Bey’in cami hatiplerini toplayarak CHF’ye oy verilmesini sağlamak için hutbe okuttuğu, yine komutanın belediye salonunda

“Halk Fırkası’na rey vermeyecek olanlar salondan çıksınlar” diye bağırdığı, halka gözdağı vermek için 2 kişinin gözaltına alındığı ve kadın ve ihtiyarlara maaş bağlama vaadinde bulunulduğu iddia edildi.⁷³ Bu gelişmelere karşılık, Orhangazi Tekke Mahallesi Muhtarı Hüseyin Efendi’nin, SCF lehinde propagandada bulunarak iktidara gelmeleri durumunda şapkanın atılarak fesin tekrar geleceğini söylediği iddia edildi.⁷⁴

Fethi Bey, SCF yerel teşkilâtlarının, olaylara sessiz kalmamalarını, seçimde yaşanan usulsüzlükleri gündemde tutarak, kanunlar çerçevesinde hareket ederek usulsüzlüklerin yargıya intikal ettirilmesini⁷⁵ yapılan fesat ve yolsuzluklar hakkında Dâhiliye Vekâleti’nin bir araştırma yapmasını istedi.⁷⁶Görevlendirilen Mülkiye Müfettişlerinin incelemeleri sonucunda herhangi bir yolsuzluk olayının olmadığı yönünde rapor sunulduğu için⁷⁷ bu girişimlerden herhangi bir sonuç alınamadı.⁷⁸Seçimlerde yaşanan bu gerginlikler ve SCF taraftarlarının ortaya attıkları yolsuzluk iddiaları, CHF taraftarı basın tarafından, kaybetmekte olan SCF’lilerin “teranesi” olarak değerlendirildi.⁷⁹

Bursa Valisi, SCF lideri Fethi Bey aleyhinde hakaret içerikli haberler yaptırdığı iddiasıyla Fethi Bey, Vali aleyhinde dava açmaya karar verdi. Fethi Bey gerek şahsı ve gerek fırkası aleyhinde hareket eden Fatin Bey’den davacı oldu.⁸⁰Fethi Bey, davayı takip etmesi için Avukat Asaf Bey’e vekâlet verdi.⁸¹ Ayrıca hakaretten 2.5000 lira tazminat talebinde bulundu.⁸²

Fatin Bey, bu işin asıl sorumlusu olarak SCF’ye geçen Bursa Mebusu Senih Bey’i gösterdi. Davanın Eskişehir’e alınacağının anlaşılması üzerine Fatin Bey, Dâhiliye Vekâletinden, şahitlerin Eskişehir’e gidebilmeleri için izin ve masraflarının karşılanmasını

71 Balkaya, age, s.58.

72 Age, s.59.

73 Son Posta,8 Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

75 Son Posta,8 Teşrin-i evvel/Ekim 1930; Hâkimiyet-i Milliye, 21 Teşrin-i evvel/Ekim 1930;Hilmi Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950),Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2007,s.197.

76 BCA,030.10/8.48.7-2; Vakit,3 Teşrin-i sani/Kasım 1930.

77 Akşam,16 Teşrin-i sani/Kasım 1930.

78 Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Fethi Okyar’ın Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1997, s.81.

79 Hâkimiyet-i Milliye, 11 Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

80 Serbest Cumhuriyet Gazetesi, 30 Teşrin-i evvel/Ekim 1930;Son Posta 18 Teşrin-i evvel/Ekim 1930; Cumhuriyet, 21 Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

81 Vakit,25 Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

82 Cumhuriyet, 21 Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

(9)

Mehmet PINAR

April 2014

istedi.⁸³Yaşanılan durum dikkate alınarak davanın Eskişehir’e alınmasına karar verildi.⁸⁴Fatin Bey, davanın Şurayı Devlet’te görülmesi için itirazda bulundu.⁸⁵Bu gelişmeler üzerine Dâhiliye Vekâleti, olayın iki taraf arasında şahsi bir dava niteliği taşıdığı için, Vali Fatin Bey’in görevden alınmasına gerek olmadığı yönünde görüş bildirdi.⁸⁶

Fethi Bey, seçim yolsuzluklarının başında gelen illerden birinin Bursa olduğunu açıklayarak,⁸⁷verilen oyların boşa gitmesi nedeniyle seçimde yapılan yolsuzlukları Meclis’e taşımasına rağmen herhangi bir sonuç alamadı.⁸⁸

Bursa’da Valisi’nin yaptığı engellemeler karşısında Fethi Bey, girişimde bulununca Vali, böyle bir şeyin söz konusu olmadığını Arif Oruç ve Yarın Gazetesi’nin iftiraları olduğunu belirtti. Bunun üzerine Yarın Gazetesi de Vali’nin İnegöl’de memurlar ve ihtiyar heyetleri karşısında yaptığı konuşmayı manşetine taşıdı. Gazetenin yazdığına göre Bursa Vali’si şöyle bir konuşma yaptı; “Efendiler, hükümet müteyakkızdır. Bir takım serserilerin memlekette asayişin ihlâline meydan vermeyecektir. Hele bu efendiler, onları hemen yakalarım ve hemen imha ederim. Adliye Vekâleti adliyeye emirler vermiştir. Yok, filan memur hırsızmış yok filân vekil şöyle yapmış diye sokak siyaseti yapmak isteyenleri şiddetle tedip edeceğiz.”

Hükümet özellikle Bursa İnegöl’de seçimlerin sonuçları üzerinde bir inceleme başlattı.⁸⁹ Valinin sözlerinin devamında “Efendiler, Yarın isminde bir gazete varmış. Onun sahibi olan Arif Oruç’u ben çok iyi bilirim. Bu firari Çerkez Etemin kâtib-i hususisi idi. Zaten komünisttir.

Ankara’da da bir zamanlar böyle bir paçavra çıkarırdı. Merak etmeyin efendiler bu rezaletlere meydan verilmeyecektir. Bu kepazelik ancak Meclis açılıncaya kadar devam edecektir. En ağır cezalar onlar içindir. Bir gazetenin dediği gibi Fethi Bey fenalıklar arıyorsa bir sağa bir sola bir de önüne baksın ama İsmet, koca İsmet bunlara meydan bırakmaz. Her türlü tedbir ittihaz edilmiştir.”⁹⁰ şeklinde açıklama yaptığı iddia edildi.

SCF Bursa Teşkilâtı’ndan Nuri Bey ise bu iddialar üzerine gelişmelerden rahatsızlığını şöyle dile getirdi, “Hiçbir madde-i kanuniyeye temas etmeyerek ve ahaliden bir kısmının malûmatı olmaksızın muhtarlar tarafından namlarına sandığa reyleri atıldığı ashabı tarafından resmen makamata şikâyet edildiği halde müracaat-ı vakıamız nazar-ı itibare alınmamış kazamıza gelen Vali Fatin Bey’in emr-i şifahesine atfen intihap sandığını gece açmışlardır. Müracaat eylemediğimiz makam kalmadı, keyfiyet-i vakıa Cumhur Reisi Hazretlerine de kemal-i ihtiramla arz edilmiştir. Mesarif-i zaruriye bize ait olmak üzere bir müfettişin izamına delâlet buyurulmasını selâmet-i umumiye namına istirham ederiz.”⁹¹bütün girişimlerinin sonuçsuz kaldığını vurguladı.

Öte yandan CHP Manisa milletvekili Yaşar Bey, yeni partinin seçimlerde önde gittiği Armutlu'ya gelerek, yöre halkına yarım çuval un ve tohumluk önererek, oyların yönünü değiştirmeye çalıştı, başarılı olamayınca çareyi parti merkezine, Armutlu'da gerici bir hareketin varlığının olduğunu öne sürdüğü vurgulandı.⁹² İnegöl’de muhtarlar Vali’nin emri ile seçim kuruluna müdahale ederek sandığı zorla açmışlar ve seçimi CHF’nin kazandığını ilan

83 İçişleri Bakanlığı Arşivi, Fatin Güvendiren Dosyası, Sicil No:692.

84 Akşam,11 Teşrin-i sani/Kasım 1930; Vakit,10 Teşrin-i sani/Kasım 1930.

85 Vakit,7 Teşrin-i sani/Kasım 1930.

86 Vakit,15 Teşrin-i sani/Kasım 1930.

87 TBMM Zabıt Ceridesi, XXII/5, s.22.

88 TBMM Zabıt Ceridesi, XXII/5, s.15; Serbest Cumhuriyet Gazetesi, 4 Teşrin-i sani/Kasım 1930.

89 BCA,030.82.536.32-6;Cumhuriyet,19 Teşrin-i Evvel/Ekim 1930.

92 Son Posta, 18 Teşrin-i evvel/Ekim 1930;Çolak, agt, s.138.

(10)

JHS 304

April 2014

etmişlerdi.⁹³ SCF, Kemalpaşa’da kendi fırkalarına verilen oyların seçim encümeni tarafından kabul edilmediğini ve okuma yazma bilmeyenler için verilen kâtiplerin zorla salondan dışarı çıkarıldığını öne sürdü. Ayrıca SCF lehine oy verilme durumu anlaşılınca Belediye Başkanı seçim bitmeden seçimi sonlandırarak sandığı belediyeye götürdüğü öne sürüldü.⁹⁴ Vali’nin Gemlik’te yaptığı konuşmada; seçimde CHF kazanmazsa belediyeye kilit asarım dediği öne sürüldü.⁹⁵

Rekabetin en çok yaşandığı yer Yenişehir ve Orhaneli İlçeleri oldu. SCF, bu ilçelerde etkili olmaya başladı.⁹⁶ Orhaneli’nde nüfus yoğunluğu düşük olmakla beraber bu ilçe halkının bir kısmı iş bulmak için şehrin diğer yerlerine ve Marmara bölgesinin diğer şehirlerine göç etmekteydi. SCF’yi desteklemelerinde işsizliğin etkisi kendini hissettirdi.

Hâkimiyeti Milliye Gazetesi, Türkiye’nin birçok yerinde olduğu gibi Bursa’da da seçimleri CHF’nin kazandığını ortaya koydu.⁹⁷Seçim sonuçlarına bakıldığında 502 seçim bölgesinden 31 bölgede seçimleri SCF’nin kazandığı görüldü.⁹⁸ Kazandığı yerlerin başında da Bursa Armutlu oldu.⁹⁹ Mudanya, Orhaneli ve Yenişehir bölgelerinde CHF kazanarak¹⁰⁰Dr.

Nazifi Şerif belediye başkanlığına seçildi. Alınan oy oranı şöyleydi.¹⁰¹

Seçim Bölgesi CHF SCF

Merkez İlçe 4.919 100 100

Orhangazi 474 198

M. Kemalpaşa 2.107 185

Gemlik 1.975 105

Karacabey 1.672 11

SCF, Bursa’da seçimleri önde götürmesine rağmen özellikle Bursa Valisi’nin taraf tutması karşısında Armutlu dışında kalan yerlerde seçimleri büyük farkla kaybetti. Hükümet merkezdeki gücünü taşraya da taşıyarak Bursa’da kontrolü elinde tutunca, SCF önemli oranda güç kaybetti.

Fethi Bey, belediye seçimlerinde yaşanan olaylardan sonra idare heyetini toplantıya çağırdı Yapılan durum değerlendirmesi sonucunda Hükümet ile mücadele etmenin mümkün

93 Cumhuriyet, 23 Eylül 1930.

94 Balkaya, age, s.79.

95 Son Posta, 16 Eylül 1930.

96 BCA,490.01/724.478.1-128.

97 Hâkimiyet-i Milliye,7 Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

98 Okyar-vd, age, s.80.

99 Weiker, age, s.115;Yetkin, age, s.185.

100 Cumhuriyet,15 Eylül 1930; Hâkimiyet-i Milliye,12 Teşrin-i evvel/Ekim 1930;Vakit, 13 Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

101 Cumhuriyet,13 Teşrin-i evvel/Ekim 1930.

(11)

Mehmet PINAR

April 2014

olmadığı gerekçesiyle partinin kapatılmasına karar verildi.¹⁰²Mustafa Kemal Paşa’yı da karşısına almamak için Fethi Bey ve SCF yöneticileri partiyi kapattı.¹⁰³

Serbest Cumhuriyet Fırkası Bursa Teşkilâtı’nın Kapatılmasından sonra Değişen Siyaset Anlayışı

Fırkanın kapatılmasından sonra halkın nabzını ölçmek ve değişen siyaset koşullarını görmek için Dâhiliye Vekili Şükrü Bey Bursa’ya gelerek incelemelerde bulundu.¹⁰⁴ SCF’nin kısa bir zaman diliminde de olsa elde ettiği başarı CHF Genel Merkezini harekete geçirdi.

Şefik ve Refik Beyler Ankara’dan Bursa’ya gelerek teşkilâtı yeniden yapılandırma çalışmalarını başlattı.¹⁰⁵

Bursa SCF Teşkilâtı’nın kapatılması ile birlikte CHF, özellikle Bursa’da işçi kesiminin sorunlarına eğilerek problemlerini çözmeye çalışarak muhalefeti desteklemelerinin altyapısını analiz etmeye çalıştı. SCF kapatıldıktan sonra kurucu unsurların CHF’ye dönüşünü birçok taşra teşkilâtı kabul etmemesine rağmen Bursa CHF Teşkilâtı farklı bir refleksle muhalefette yer alanları fırkaya dâhil etti. CHF, Bursa’da yaşadığı bu deneyimden sonra fırka teşkilâtında çıkar çatışması içinde olanlardan ziyade genç ve çalışkan kişilere yer verdi. İdari Heyet oluşturulurken gizli oylama yapılması halk tarafından memnuniyetle karşılandı.^.106Yeni Müteşebbis Heyet oluşturuluncaya kadar Avukat Kemal Ziya Bey, Tüccar İsmail Hakkı Bey, Hacı Selim Efendi ve Avukat Hulusi Bey görevlerine devam etti.¹⁰⁷ SCF’nin kapatılmasından sonra Yenişehir, İznik, İnegöl Mustafa Kemal Paşa CHF İlçe Teşkilâtları muhalefet fırkası karşısında yıprandığı için köy teşkilâtlarına kadar yenilendi.¹⁰⁸ Özellikle köy teşkilâtlarında köylünün güvenini kazanan ve köylünün sevdiği kişiler yönetime alındı.¹⁰⁹

İcra ve İflas Kanunu çerçevesinde borçlarından ötürü hapis cezası alanların durumlarıyla ilgili iyileştirmeye yönelik çalışmalar da yapıldı.¹¹⁰ İşçilere daha rahat bir çalışma ortamı oluşturmak için özellikle bayan işçi çocuklarına yönelik Bursa’da iki kreş kuruldu. Gençleri fırkaya kazandırmak için stadyum kurulmasına ve sanatseverler için Sanatkârlar Kulübü’nün maddi anlamda desteklenmesine karar verildi.¹¹¹

SCF’nin kapatılmasından sonra tüm Anadolu’da olduğu gibi Bursa’da da büyük bir kırılma yaşandı. CHF taşrayı daha iyi algılamaya başlayarak yatırımlarını arttırdı.1931’de Bursa-Mudanya demiryolu hattında ve Suni İpek Fabrikası’nın yapılmasıyla Gemlik liman sahasında yapılan iyileştirmeler dış ticaret verilerini olumlu yönde etkiledi.¹¹² 1930 yılında, Tarım Bakanlığı tarafından, Bursa’da ipekböcekçiliğinde bilimsel araştırma yapacak uzman yetiştirme amacıyla ayrı bir enstitü kuruldu.¹¹³

CHF, Türk Ocaklarının halkla bütünleşmede çok etkili olmaması üzerine SCF deneyiminden sonra halkla daha sağlıklı bir iletişim kurabilmek için Halkevleri

102 Yeni Asır, 10 Ağustos 1930.

103 Akşam, 25 Eylül 1930.

104 Hâkimiyet-i Milliye,11 Teşrin-i sani/Kasım 1930;Vakit, 11 Teşrini sani/Kasım 1930.

105 Akşam, 28 Kasım 1930.

106 BCA,490.01/724.478.1-110.

107 BCA,490.01/724.478.1-112.

108 BCA,490.01/1535.238.1-65.

109 BCA,490.01/724.478.1-118.

110 BCA,490.01/724.478.1-109.

111 BCA,490.01/724.478.1-122.

112 Uran, age, s.212.

113Muhlise Güvendiren, Türk Devriminin Bursa’ya Ekonomik Boyutta Yansımaları (1923-1950),(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2005, s.126.

(12)

JHS 306

April 2014

teşkilâtlanmasına geçmiş, Bursa’da SCF’nin etkili olduğu Armutlu ve Orhaneli gibi yerlerde erken dönemde halk daha yakın olabilmek için Halkodaları kuruldu.

Sonuç

SCF, yeni kurulan bir fırka olmasını da dikkate alarak özellikle CHF’nin çok fazla yönelmediği taşraya doğru genişleyen bir siyaset takip etmesi, Türk siyasetine yeni bir soluk kazandırdı. Taşrada yer alan ve CHF ile siyasi bir iletişim kuramayan Nusayriler, Kürtler, Çerkezler çoğunlukla muhalefet tarafında yer almaları CHF’nin kendisini sorgulamasını da beraberinde getirdi.

Ülkedeki genel siyasî gelişmeler Bursa’yı da etkiledi. 1929 Dünya Ekonomi Krizi ortaya çıkınca, ticaret ve tarım şehri olan Bursa krizden etkilenen illerin başında geldi. SCF, bu krizinde etkisiyle Bursa’da önemli bir güç merkezi haline geldi. CHF Bursa Teşkilatı, merkeze gönderdiği raporlarda teşkilatlarının kuvvetli olduklarını belirtmelerine rağmen muhalefet fırkasına katılımlar artmaya devam etti. Halkın SCF’ye katılmasında fırkanın siyasi söylemlerinden ziyade CHF’ye küsen ve yönetimde yer bulamayanların etkisi oldu.

Katılanların bir kısmı CHF çatısı altında gerçekleştiremedikleri düşünceleri, muhalefet fırkası etrafında gerçekleştirmeyi amaçladılar. Bu düşüncüler bazı gruplar tarafından inkılap karşıtı eylemlere dönüşünce iki fırka arasındaki rekabeti ve çatışmaları da beraberinde getirdi.

Mübadillerin sorunlarını çözme aşamasında yetersiz gördükleri CHF yerine muhalefeti desteklemeleri İktidar fırkasının baskılarını arttırmasına neden oldu.

1930 Belediye Seçimleri iki fırka arasındaki rekabeti arttırdı. Özellikle Vali Fatin Güvendiren ile SCF arasındaki çekişme seçim boyunca devam etti. Bursa’daki iş adamları belli bir ekonomik güce eriştikleri için SCF serbest ekonomi modelini savunmasına rağmen sermayelerini kaybetmemek adına iktidar fırkasını desteklerken; tarım kesimi ise ekonomik zorluklardan kurtulabilme adına farklı arayışlara yönelerek muhalefet fırkasını desteklediler.

CHF, Armutlu ilçesi hariç seçimleri kazanmasına rağmen birçok suiistimal ve yolsuzluk iddialarını da beraberinde getirdi. CHF, belediye seçimlerinden sonra Bursa’da eksikliklerini gözlemleyerek halkla daha iyi bir iletişim kurmak için teşkilatını yenileme yolunu tercih etti.

Tanınmış ailelerden ziyade işçi ve köylü sınıfı ile daha iyi diyalog kurabilecek gençlere ağırlık verdi.

CHF, seçimlerde SCF’nin muhalefeti karşısında halktan kopuk bir siyaset anlayışının oluştuğunu görünce merkez ile taşra arasındaki bu kopukluğu gidermek için Bursa ve çevresine önemli yatırımlar başlattı. Ekonomide ortaya çıkan eksikliklerin yanında Halkevleri ve Halkodası gibi kültürel yatırımlarla da halk ile arasındaki kopukluğu gidermeye çalıştı.

Sonuç olarak SCF, Bursa’da çok başarılı bir grafik çizmese de ortaya koyduğu farklı siyaset anlayışı ile iktidarın kendisini sorgulamasına ve yenilemesine yol açtı. Muhalefet, etkin bir güç olmanın iktidar aygıtlarını elinde bulundurmakla gerçekleşebileceği algısını kabul etti.

BİBLİYOGRAFYA ARŞİVLER

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) İçişleri Bakanlığı Arşivi

Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi

(13)

Mehmet PINAR

April 2014

RESMİ YAYINLAR

Bursa 1927 Vilayet Salnamesi, Vilayet Matbaası, Bursa 1927.

Cumhuriyet Halk Fırkası Kâtibi Umumiliğinin Fırka Teşkilâtına Umumi Tebligatı (Mayıs 1931’den 1. Kanun 1932 nihayetine kadar I. Hâkimiyeti Milliye Matbaası, Ankara, 1933.

TBMM Zabıt Ceridesi GAZETELER Akşam

Akın Anadolu Cumhuriyet Hâkimiyeti Milliye Hizmet

Milliyet

Serbest Cumhuriyet Gazetesi Son Posta

The Times

Ulus Vakit

Yarın Yeni Adana (Adana)

Yeni Asır KİTAPLAR

AĞAOĞLU, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.

Atatürk’ün Seyahat Notları,(1930-1931),Yayına Hazırlayan: Gürbüz Tüfekçi, Kaynak Yayınları, İstanbul 1996.

AVCI, Cemal, III. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Yapısı ve Faaliyetleri(1927- 1931),Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2000.

AVŞAR, Abdülhamit, Bir Partinin Kapanmasında Basını Rolü: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1998.

ATAY, Falih Rıfkı, Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul 1968.

BALKAYA, İhsan Sabri, Ali Fethi Okyar, TTK, Ankara 2005.

BALKAYA, İhsan Sabri, Serbest Cumhuriyet Fırkası Arşiv Belgelerine Göre 1930 Belediye Seçimleri, Güneş Vakfı Yayınları, Erzurum 2006.

BAŞAR, Ahmet Hamdi, Hatıralar, Meşrutiyet, Cumhuriyet ve Tek Parti Dönemi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1990.

(14)

JHS 308

April 2014

ÇOLAK, Hikmet, 1930 Belediye Seçimleri,(Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),Ankara, 2007.

ERÇEVİK, Hatice, 1935-1950 Yıllarında Bursa’nın Kırsal Alanındaki Gelişmeler, (Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa 2006.

EMRENCE, Cem, Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.

GOLOĞLU, Mahmut, Tek Parti Cumhuriyeti, İş Bankası Yayınları, Ankara, 2008.

GÜVENDİREN, Muhlise, Türk Devriminin Bursa’ya Ekonomik Boyutta Yansımaları (1923-1950),(Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2005.

HATİPOĞLU, Şevket Raşit, Türkiye’de Zirai Buhran, Ankara 1936.

İNÖNÜ, İsmet, Hatıralar II, Bilgi Yayınları, Ankara 1987.

KABASAKAL, Mehmet, Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi (1908-1960),Tekin Yayınevi, İstanbul 1991.

KILIÇ ALİ, Kılıç Ali’nin Anıları, Derleyen: Hulusi Turgut, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2005.

KOÇAK, Cemil, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.

LORD KİNROSS, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Atatürk, Çev: Metin Kıratlı, Altın Yayınları, İstanbul 1990.

OKYAR, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, Hazırlayan: Cemal Kutay, Dilek Matbaası, İstanbul 1980.

OKYAR, Osman –Mehmet Seyitdanlıoğlu, Fethi Okyar’ın Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1997

ÖZ, Esat, Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım, Gündoğan Yayınları, Ankara 1992.

SERTEL, Zekeriya, Hatırladıklarım, Gözlem Yayınevi, İstanbul 1971.

SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006.

TEZEL, Yahya S. Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923–1950), Yurt Yayıncılık, Ankara 1986.

TİMUR, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası, İmge Kitabevi, Ankara 1993.

TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasî Partiler (1859-1922), Doğan Kardeş Yayınları, Ankara 1998.

TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923- 1931), Cem Yayınevi, İstanbul 1992.

URAN, Hilmi, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950),Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008.

US, Asım, Asım Us’un Hatıra Notları, Vakit Matbaası, İstanbul 1966.

WALTER F.Weiker, The Modernızatıon Of Turkey, Meıer Publıshers, Inc, London, 1981.

(15)

Mehmet PINAR

April 2014

YETKİN, Çetin, S.C.F Olayı, Otopsi Yayınları, İstanbul 1982.

ZÜRCHER Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev: Yasemin Soner, İletişim, İstanbul, 1990.

MAKALELER

ZEKERİYA M. “ Yeni Fırka Sağ mıdır Sol mudur” Son Posta, 15 Ağustos 1930.

ZEKERİYA M. “Yeni Fırkanın Manası”, Son Posta, 11 Ağustos 1930.

OĞUZOĞLU, Yusuf ,“Giritli Mübadillerin İpekçilik Deneyimleri ve Bunun Bursa Yöresine Aktarılması” Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:24, Bursa 2013,s.59-66.

KADIOĞLU, Sevtap, “Bursa Ziraat Cemiyeti (1927) Ve Yayını Asrî Çiftçi” Osmanlı Bilimi 266 Araştırmaları, Cilt:VI/2,2005,s.267-286.

AKALIN, Muzaffer “Belediye Seçimleri”, İdare Dergisi, Mayıs-Haziran, Sayı:180,s.5- 22.

(16)

JHS 310

April 2014

Bursa Valisi Fatin Güvendiren