MEZOPOTAMYA UYGARLIĞINDA SÜRYANİ TARİHİ. Suphi Aksoy Tuma Çelik

MEZOPOTAMYA UYGARLIĞINDA SÜRYANİ TARİHİ

Suphi Aksoy Tuma Çelik

Mezopotamya Uygarlığında Süryani Tarihi

Suphi Aksoy Tuma Çelik

Nika Yayınevi - 8 1. Baskı: Haziran 2013, Ankara

2. Baskı: Kasım 2016, Ankara ISBN: 978-605-86463-7-7

Yayın Yönetmeni: Bülent Özçelik Kitap Editörü: Abbas Kılıçoğlu

Kapak Tasarım: Leyla Çelik Sayfa Düzeni: İlhan Ulusoy

Bu kitabın basım, yayın, satış hakları © Fita Petrol, Madencilik, Yayıncılık Tic. Ltd.

Şti.’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, mekanik, elektronik, manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz. Nika Yayınevi

Fita Petrol, Madencilik, Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.’nin markasıdır.

Baskı ve Cilt: Mattek Matbaacılık Sertifika No: 13440 Tel: 0 312 433 23 10

Nika Yayınevi

Sertifika No: 26357

Yüksel Cad. No: 30/8 Kızılay-Ankara

T: 0312 432 02 80 F: 0 312 432 02 80

www.nikayayinevi.com e-posta: bilgi@nikayayinevi.com

MEZOPOTAMYA UYGARLIĞINDA SÜRYANİ TARİHİ

Suphi Aksoy Tuma Çelik

Nika Yayınevi

1915 yılında hiçbir şeyden habersiz, kendi küçük dünyalarında yaşarken, geçmiş büyük tarihleri uğruna, emperyal çıkarlar yüzünden katledilen insanlara…

6

TEŞEKKÜR

Uzun yıllardan beri üzerinde çalışılan bu tarih araştırması, olumlu neticesini güçlü desteklerle ortaya koydu. Bu çalışmanın ortaya çıkarılması sürecinde adım adım ilerlerken, birçok insanın görüş ve hassasiyetleri göz önünde bulunduruldu. Bu da amaçlanan sonuca ulaşmayı hızlandıran düşünsel, teknik, maddi ve manevi katkıları, daha da geliştirdi. Çok uzun ve yoğun bir çalışma süreci sonucunda ortaya çıkarılan bu eserin arka planında, çoğunluğu Avrupa Süryaniler Birliği (ESU) ve bağlı kuruluşlar içerisinde yer alan onlarca insanın emeği var. Bu insanlardan kimi düşünce bazında, kimileri kaynakça oluşturmada, kimileri yazım sürecinde ve kimileri de ekonomik anlamda bizlere katkı sundular. Dolayısıyla Avrupa Süryaniler Birliği şahsında hepsine ayrı ayrı teşekkürlerimizi sunuyoruz.

7

İÇİNDEKİLER

II. BASKIYA ÖNSÖZ ... 13

GİRİŞ ... 17

Süryani Halkının Kimliği ... 19

Süryani Halkının İsimleri... 19

Süryani Halkının Anavatanı ... 20

I. BÖLÜM MEZOPOTAMYA’DA TARİHİN BAŞLANGICI ... 23

A- MEZOLİTİK DÖNEM ... 25

1- Natuf Kültürü ... 25

2- Zarzian Kültürü ... 26

3- İlk Çiftçi Topluluğu ... 26

4- Jarmo ... 29

B- NEOLİTİK DÖNEM... 29

1- Hassuna Kültürü: (MÖ 6500-5500) ... 30

2- Samarra Kültürü: (MÖ 5600-5000) ... 31

3- Tel Halaf Kültürü: (MÖ 5500-4300) ... 32

4- Tel Obeid Halkı ve Kültürü: (MÖ 5000-3750) ... 34

5- Eridu: (MÖ 4000-3500) ... 36

6- Sami Toplulukları ... 36

C- SÜMER UYGARLIĞI ... 37

1- Uruk: (MÖ 3500-3000) ... 39

2- Erken-Hanedanlık Dönemi: (MÖ 2900-2350) ... 41

D- AKAD DEVLETİ (MÖ 2350-2170) ... 43

E- SÜMER RÖNESANSI VE ÜÇÜNCÜ UR HANEDANLIĞI ... 49

II. BÖLÜM ASUR, BABİL, ARAM, KALDE EGEMENLİKLERİ DÖNEMİ ... 53

A- ESKİ ASUR VE BABİL DÖNEMİ ... 53

1- Eski Asur Ticaret Dönemi ... 54

2- Amurular ... 57

3- Eski Asur Devleti ... 59

4- Eski Babil Devleti ... 61

a) Hammurabi Kanunları (Kodeksi) ... 64

b) Eski Babil’de Sınıf ve Tabakalar ... 65

c) Köleler ... 67

d) Eski Babil’de Ekonomi ... 68

B- ORTA ASUR DÖNEMİ ... 70

C- ARAMİ BEYLİKLERİ (MÖ 1500-680) ... 79

D- YENİ ASUR DÖNEMİ ... 87

II. Asurnasirpal (MÖ 884-858) ... 89

III. Salmanassar (MÖ 858-824) ... 92

V. Şamşi-Adad, Şammuramat, III. Adad-Nirari (MÖ 824-781)... 95

8

IV. Salmanassar, III. Aşurdan, V. Aşurnirari (MÖ 781-746) ... 97

III. Tiglat-Pileser (MÖ 745-727) ... 98

II. Sargon (MÖ 721-705) ... 101

Sanharib (MÖ 705-681) ... 105

Esarhaddon (MÖ 681-669) ... 110

Asurbanipal (MÖ 669-627) ... 112

Asur İmparatorluğu’nun Yıkılışı ... 117

E- YENİ BABİL DÖNEMİ (KALDE İMPARATORLUĞU) ... 122

II. Nabukadnezar (MÖ 605-562) ... 122

Nabunid (MÖ 556-539) ... 126

F- ASUR VE BABİL DÖNEMLERİNDE SOSYO-EKONOMİK YAPI .. 130

1- Sınıfsal Yapı ... 130

a) Yönetici ve Hür Sınıf ... 131

b) Orta Sınıf (Muşkinu) ... 131

c) Köle Sınıfı ... 132

2- Asurlular’da Askerlik ve Savaş Tekniği ... 134

3- Ekonomi ve Ticaret ... 135

4- Din ve Mitoloji ... 138

a) Yaradılış Destanı ... 139

b) Yeni Yıl Bayramı ... 140

III. BÖLÜM MEZOPOTAMYA’DA YABANCI EGEMENLİK DÖNEMİ ... 143

A- PERS EGEMENLİĞİ ... 144

Perslerin Egemenliğinde Mezopotamya’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı ... 148

B- MAKEDON EGEMENLİĞİ ... 150

1- Büyük İskender Dönemi ... 150

2- Seleukidler Dönemi ... 151

C- ROMA İMPARATORLUĞU ... 155

IV. BÖLÜM HIRİSTİYANLIĞIN DOĞUŞU, MEZOPOTAMYA’DA YAYILIŞI VE SÜRYANİ HALKI ... 161

A- HIRİSTİYANLIĞIN DOĞUŞU ... 161

B- HIRİSTİYANLIĞIN SURİYE VE MEZOPOTAMYA’YA YAYILIŞI 163 1- Antakya Kilisesi’nin Kuruluşu ... 164

2- Abgar (Osrohone) Krallığı (MÖ 132 - MS 242) ... 167

3- Adiabene Krallığı ... 170

4- Nabati Krallığı ... 171

5- Tedmur (Palmyra) Krallığı ... 173

C- SÜRYANİLERİN HALKLAŞMASI ... 176

D- PERS EGEMENLİĞİ ALTINDAKİ SÜRYANİLER ... 178

E- BİZANS DÖNEMİ ... 180

1- Nicea (İznik) Konsili (325) ... 181

2- Constantinopol Konsili (381) ... 183

3- Efes Konsili (431) ... 185

9

4- Kalkedon Konsili (451) ... 186

5- Justinus Dönemi (518-527) ... 189

6- Justinianus Dönemi (527-565) ... 190

V. BÖLÜM SÜRYANİ HALKI İÇİNDE MEYDANA GELEN İLK BÖLÜNMELER . 193 A- DİOFİZİTÇİ DOĞU SÜRYANİLER (NESTURİLER) ... 194

B- MONOFİZİTÇİ BATI SÜRYANİLER (YAKUBİLER) ... 195

C- KALKEDONCU BATI SÜRYANİLER (MELKİTLER) ... 196

D- MONOTHELETİST BATI SÜRYANİLER (MARUNİLER) ... 197

VI. BÖLÜM SÜRYANİ DİLİ, FELSEFESİ VE AKADEMİLERİ ... 199

A- SÜRYANİCE DİLİ ... 199

B- SÜRYANİ AKADEMİLERİ ... 200

1- İskenderiye Akademisi ... 201

2- Antakya Akademisi ... 201

3- Urhoy (Urfa) Akademisi ... 202

4- Nsibin (Nusaybin) Akademisi ... 202

5- Harran Akademisi ... 203

6- Rasulayn Akademisi ... 204

7- Qenneşrin Akademisi ... 204

8- Gundişapur Akademisi ... 204

9- Bağdat Akademisi ... 205

VII. BÖLÜM İSLAMİYET DÖNEMİNDE SÜRYANİLER ... 207

A- İSLAMİYETİN ÇIKIŞI ... 207

1- Hz. Muhammed’in Hayatı ... 208

2- İlk Dört Halife Dönemi (632-661) ... 210

3- Emeviler Dönemi (661-750) ... 212

4- Abbasiler Dönemi (750-1258) ... 214

B- MISIR HANEDANLIKLARI ... 216

1- Mısır Hanedanlığı ... 216

2- Fatimiler ... 216

3- Eyyubiler ... 216

4- Memluklar (1250-1517) ... 217

C- SELÇUKLULAR (950-1517) ... 218

D- MEZOPOTAMYA’DA BEYLİKLER DÖNEMİ ... 220

E- DOĞU-BATI KİLİSELERİ ARASINDAKİ BÜYÜK BÖLÜNME VE HAÇLI SEFERLERİ ... 221

1- Büyük Bölünme ... 221

2- Haçlı Seferleri ... 221

a) Birinci Haçlı Seferi (1096) ... 223

b) İkinci Haçlı Seferi (1144) ... 225

c) Üçüncü Haçlı Seferi (1189-1190) ... 226

d) Dördüncü Haçlı Seferi ... 226

10

e) Beşinci Haçlı Seferi (1228) ... 227

f) Altıncı ve Yedinci Haçlı Seferi (1248 ve 1264) ... 227

F- MOĞOL İSTİLALARI ... 228

1- İlhanlılar ... 228

2- Timurlenk ... 229

G- İSLAMİYETİN EGEMENLİĞİ ALTINDA SÜRYANİLERİN DURUMU (7-15. YÜZYILLAR) ... 230

1- Batı Süryaniler (Melkitler) ... 234

2- Batı Süryaniler (Yakubiler) ... 236

3- Doğu Süryaniler (Nesturiler) ... 239

a) Misyoner Kilise ... 241

b) Gerileme Dönemi ... 242

VIII. BÖLÜM OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ ... 245

A- OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN KURULUŞU ... 245

B- KAPİTÜLASYONLAR DÖNEMİ ... 250

C- OSMANLILARIN İÇ VE DIŞ SORUNLARI ... 251

1- İç Sorunlar ... 251

2- Dış Sorunlar ... 252

D- OSMANLI ORDUSUNUN MODERNLEŞTİRİLMESİ ... 254

E- TANZİMAT DÖNEMİ (1839-1876) ... 256

1- Gülhane Hatt-ı Hümayunu ... 256

2- Islahat Fermanı ( 18 Şubat 1856) ... 258

F- BEDİRHAN BEY KATLİAMI ... 260

G- OSMANLI EGEMENLİĞİNDE SÜRYANİLERİN SİYASİ VE SOSYO-EKONOMİK DURUMU ... 262

1- Siyasal Durum ... 262

a- Zimmilik ve Millet Sistemi ... 263

b- Cizye ... 266

2- Sosyo-Ekonomik Durum ... 267

3- Süryanilerin Arap Kültürü Üzerindeki Etkisi ... 270

IX. BÖLÜM SÜRYANİLER’DE İKİNCİ BÖLÜNME DÖNEMİ ... 273

A- FERRERA-FLORENCE KONSİLİ ... 273

B- DE PROPAGANDA FİDE ... 274

C- ANTAKYA KATOLİK MELKİT KİLİSESİ ... 275

D- ANTAKYA SÜRYANİ ORTODOKS KİLİSESİ ... 276

1- Muhalmiler (Mhalmoye) ... 276

2- Antakya Süryani Katolik Kilisesi ... 277

E- DOĞU HAVARİ KİLİSESİ ... 277

F- KELDANİ KİLİSESİ ... 279

G- MARUNİLER ... 280

H- BİRİNCİ VATİKAN KONSİLİ (1869-1870) ... 283

I- SÜRYANİLERE YÖNELİK PROTESTAN MİSYONERLİK FAALİYETLERİ ... 284

11 X. BÖLÜM

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI VE SOYKIRIM ... 287

A- II. ABDÜLHAMİD (1876-1909) ... 287

B- İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN KURULUŞU ... 289

C- HAMİDİYE ALAYLARI ... 291

D- 1895 VE 1909 KATLİAMLARI ... 293

E- BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI ... 294

F- 1915 SOYKIRIMI (SAYFO) ... 299

1- Van, Bitlis, Siirt ve Çevresindeki Katliam ... 301

2- Turabdin ve Çevresindeki Katliam ... 302

a) Hasankeyf, Gercüş ve Çevresi ... 302

b) Nusaybin ve Çevresi ... 303

c) Midyat ve Çevresi ... 303

d) Kerboran (Dargeçit) ve Çevresi ... 304

e) Hazag (İdil) ve Çevresi ... 305

f) İzlo Dağı ve Rayite Köyleri ... 306

g) Deyrsalib Manastırı ... 306

h) Aynvert Köyü Direnişi ... 307

i) Mardin ve Çevresi ... 309

3- Hakkari, Urmiye ve çevresindeki Katliam ... 313

G- İRAN’DA ASURİLERİN DİRENİŞİ VE TRAJEDİSİ ... 319

Hakkari ve Çevresi ... 334

1- Tiyari Aşireti: ... 334

2- Diz Aşireti: ... 335

3- Berwar Aşireti: ... 335

4- Thuma Aşireti: ... 335

5- Cilu Aşireti: ... 335

6- Baz Aşireti: ... 335

7- Rekan Aşireti: ... 335

8- Çal Aşireti: ... 336

9- Gawar Aşireti: ... 336

10- Derrenaye Aşireti: ... 336

11- Hananes Aşireti: ... 336

12- Albak Aşireti: ... 336

13- Hartoşi Bölgesi: ... 336

14- Lewan Aşireti: ... 336

15- Norduz Aşireti: ... 336

Kuzeybatı İran ... 336

1- Baranduz Bölgesi: ... 336

2- Urmia Bölgesi: ... 337

3- Nazlu Bölgesi: ... 337

4- Tergawar Bölgesi: ... 337

Turabdin ... 337

1- Nusaybin-Cezire Bölgesi: ... 337

2- Kerboran Bölgesi: ... 337

3- Gercüs Bölgesi: ... 337

12

4- Bethzabday (Idil) Bölgesi: ... 337

5- Midyat Bölgesi: ... 338

Siirt ... 338

H- İNGİLTERE SÖMÜRGESİNDEKİ ASURİLER ... 338

I- PARİS BARIŞ KONFERANSI VE SEVR ANTLAŞMASI ... 341

J- LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI ... 345

XI. BÖLÜM OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN YIKILIŞINDAN SONRA OLUŞAN DEVLETLERDE SÜRYANİLERİN DURUMU ... 349

A- TÜRKİYE ... 349

B- IRAK ... 353

C- SURİYE ... 357

D- LÜBNAN ... 360

E- İRAN ... 365

F- SÜRYANİLERİN GÖÇÜ VE DİASPORA ... 366

XII. BÖLÜM BİTİRİRKEN... ... 371

XIII. BÖLÜM SONUÇ ... 377

KAYNAKÇA ... 381

13

Süryani halkının kültürel zenginliği, Mezopotamya ve Ortadoğu uygarlığının oluşmasında ve dünyaya yayılmasında önemli bir konuma ve etkileyici motiflere sahiptir. Süryani halkı bölgenin yerli ve eski bir halkıdır. Uygarlığın beşiği olan Mezopotamya’da halklaşmış ve günümüze kadar tarihin en acımasız felaketlerine uğramış, büyük gelişmelere, yıkımlara tanık olmuş ve belgeledi- ği olaylarla geçmişi geleceğe taşıyarak insanlığın bilgi zenginli- ğine katkılar sunmuştur. Dünya tarihinin karanlık dönemlerini aydınlatmada rol oynamıştır.

Arkeolojik araştırmalar geliştikçe, yeni bulgu ve belgeler de ortaya çıkmaktadır. Bu belgelerin çoğunun Süryani kültürüne ve onu oluşturan medeniyetlere ait olduğu inkâr edilmeyen bir gerçekliktir. Elinizdeki bu eser, söz konusu tarihsel dönemleri ve değişik dönemlerde ortaya çıkan oluşumları ansiklopediksel bir şekilde anlatmaktadır. Tabii ki bin yıllara dayalı bir zaman

II. BASKIYA ÖNSÖZ

15

gi sürecine girince, Süryani halkının gerçekliği de gündeme gel- meye başladı. Ancak Süryaniler şimdiye kadar bölge genelinde ve uluslararası platformlarda bir halk olarak tanınmamakta ve planlara daha çok, dinsel kültürel bir çerçevede dâhil edilmek- tedir.

Kuzey Afrika ve Ortadoğu’da 2010 yılından itibaren meyda- na gelen gelişmeler ve yaşanan halk devrimleri, bölgede yeni bir sayfa açtı. Dolayısıyla, yaklaşık yüz yıl önce temelleri atılan ve Süryani halkı açısından karanlık bir dönemi ifade eden statüko, çatırdamaya ve yerini yeni bir yapılanmaya bırakmaya başladı.

Bu yeni dönemde bölge genelinde yeni ve demokratik bir dü- zenin şartları doğmaya başlamış Süryaniler açısından da tekrar toparlanma ve anayurtlarında öz kimlikleriyle kendilerini temsil etme imkânları ortaya çıkmıştır.

Bu yeni süreçte Türkiye’de de eskinin devamı olan olumsuz- lukların yanında, olumlu bazı gelişmeler de ortaya çıktı. Özel- likle 2000 yılında dönemin başbakanı olan Bülent Ecevit’in;

“Süryaniler ülkelerine, köylerine dönebilirler”, çağrısı Süryani- ler arasında iyimser bir havanın esmesine neden oldu. Bu hava, daha önce köylerine veya anayurtlarına dönme düşüncesinde olanların düşüncesini olgunlaştırdı. Daha sonra bazı devlet ve hükümet yetkililerinin açıklamaları ve özellikle PKK’nin 1999 ile 2004 yılları arasında ilan ettiği ateşkes, ortamın yumuşaması- na ve birçok Süryani’nin Türkiye’ye ziyaretlerde bulunmaya ve dönmeye başlamalarına vesile oldu. Hatta bazı aileler, kesin dö- nüş yapmak için karar alıp pratiğe geçirmeye başladılar.

Süryaniler bu süreçte Türkiye’de kurumlar açmaya, dergiler

çıkarmaya başladılar. Azınlık Vakıf mallarının kısmen de olsa

iade edilmesine ilişkin yapılan düzenlemeler, bazı Kilise Manas-

tır ve tarihi yerlerin restore edilmesi, ciddi bir iyimser ortamın

oluşmasını sağladı. Ancak, demokratikleşmeye yönelik umut

ve düşüncelerin yeşerdiği bu dönemde yaşanan ve ortaya çıkan

olumsuz uygulamalar da yeni tereddütlere sebep oldu. Örneğin

Trabzon, Malatya, İstanbul, vd yerlerde Hristiyanlara yönelik

gerçekleştirilen cinayetler, Tapu Kadastro çalışmalarında birçok

arazinin hazine ve alakasız kişilerin adına yazılması, ortaya çı-

kan bu sorunların çözülmeyip sürüncemede bırakılması birçok

Süryani’nin güvenini kırdı.