Travma Psikolojisi

Travma Psikolojisi

TRAVMATİK YAŞANTILAR OLARAK

AFETLER

•  _{“Afet fiziksel hasar, ekolojik bozulma, can} kaybı, yaralanma, sağlığın kötüye gitmesi, yaşamsal hizmetlerin kesinFye uğraması gibi yıkıcı sonuçları nedeniyle etkilenen alanın dışından yardıma gereksinim duyulmasına neden olan olaydır.” (DSÖ, 1998)

Afetler geleneksel olarak 1. doğal afetler ve 2. insan eliyle yara>lan afetler olmak üzere iki sınıfa ayrılmaktadır.

Genellikle doğanın ya da bazı kültürlerde

Tanrı’nın eylemi olarak tanımlanan doğal afetler, ortaya çıkışları açısından iki grupta ele alınabilir:

1.  Ani bir şekilde ortaya çıkan doğal afetler, meteorolojik olaylara bağlı ya da iklimsel olaylar (örneğin kasırga, hortum ve sel), jeofizik olaylar (deprem, volkan ve tsunami) ve salgın hastalıklardır.

2. Kuraklık ve kıtlık gibi doğal afetler ise, yavaş başlangıçlı doğal afetler olarak sınıflandırılabilir.

İnsan eliyle yara>lan afetler de kendi içlerinde 1. kasıtlı olarak ortaya çıkarılan ve

2. insan hatası sonucu meydana gelen afetler olarak iki grupta ele alınmaktadır.

Trafik kazaları, uçak kazaları, endüstriyel kazalar gibi afetlerde, insanoğlunun ihmali zaman zaman hazırlayıcı ya da katkı yapan etmenler olsa da, bu tür olaylar genellikle insanoğlunun kötü niyeFne aWedilmez. Diğer yandan kasıtlı olarak gerçekleşFrilen kitlelere yönelik şiddet eylemleri, savaş, sivil çaXşmalar, etnik çaXşmalar ya da terörizmin bir sonucu olarak ortaya çıkan afetlerdir.

Doğal Afetler Sonrası TravmaKk Stres

Doğal afetler sonrasında kendini gösteren travmaFk stres, afete bağlı olarak aynı anda maruz kalınan pek çok stres kaynağı ve bunların ikincil etkilerinin ortak bir sonucudur.

Doğal afetlerin çok boyutlu stres kaynakları içerdiği bilinmektedir: Birincil Boyut: •  Yaşamsal tehdit, ölüm ve yıkımla karşı karşıya kalma •  Çeşitli düzeylerdeki kayıplar İkincil Boyut: •  Afet sonrası olumsuz çevresel koşullar •  İnsan-çevre ilişkisinin değişime uğraması

Terör ve Savaşta Stres Kaynakları

Ölüm korkusu •  Yaşamı tehdit eden olaylar, yoğun kaygıya karşı bir kalkan olarak işlev gören inciFlemezlik yanılgısını bozar. Keyfiyet •  Kurbanların keyfi olarak seçilmesi, korkuyu şiddetlendirir. Belirsizlik •  Durumun süresi, ciddiyeF ve kurtulma şansı konusundaki belirsizlik kaygıyı ar]rarak uyum yeteneğini bozar.

Terör ve Savaşta Stres Kaynakları

Engellenme •  _{Kendini savunma yeFsinin bozulmasıyla} engellenme duygusu ortaya çıkarak, çaresizlik ve umutsuzluğa yol açar. Acımasızlığa maruz kalmak •  _{Saldırgan(lar)ın yapXklarından dolayı herhangi} bir suçluluk yaşamıyor olduklarını görmek, temel insani özelliklere ilişkin varsayımları zedeler.

Afet Yaşan>sının Aşamaları

Hem toplumun hem de bireylerin bir afet karşısındaki tepkileri çeşitli aşamalara göre ilerler. Bu aşamaları psikolojik süreçlerle dışsal olayların etkileşimi şekillendirir. Bu aşamaların tanımlanması, afet sonrası ruh sağlığı hizmetlerinin planlanmasında önem taşımaktadır.

Uyarı/Tehdit Aşaması

Bazı afetler, ortaya çıkmadan önce, sinyaller verirler. Bazılarıysa, olacağına ilişkin hiçbir işaret vermeden gerçekleşir. Örneğin depremler birdenbire ortaya çıkarken, `rXna ya da sel gibi afetler birkaç saat ya da gün süren uyarıların ardından gelirler.

Uyarı/Tehdit Aşaması

AfeFn ortaya çıkacağına ilişkin hiçbir uyarı olmadığında, maruz kalan kişiler kendilerini gelecekte yaşanabilecek felaketlere çok daha açık hissedip, geleceğe yönelik güvensizlik, korku ve kaygı hissederler. Kendilerini ve sevdikleri kişileri korumak üzere hiçbir kontrole sahip olmadıklarını algılamak, kişiler için oldukça rahatsız edici olabilmektedir. Uyarıların ardından gelen felaketlerde ise, eğer kişiler uyarıları göz ardı etmişlerse, özellikle de felaket ağır kayıplarla sonuçlanmışsa, bu durum yoğun suçluluk duygularına neden olur.

Etki Aşaması

Bu aşama, felakeFn etki boyutuna bağlı olarak çeşitlilik gösterir. FelakeFn kapsadığı alan (yayılımı), toplumda yol açXğı yıkım ve bireysel kayıplar ne kadar fazlaysa, psikolojik etkileri de o kadar yüksek düzeyde olur.

Kurtarma/Kahramanlık Aşaması

FelakeFn hemen ardından, hayaca kalma, diğerlerini kurtarma ve güvenliği sağlama birincil önceliklerdir. Bu aşamada, strese bağlı olarak adrenalin düzeyinin yükselmesiyle birlikte kişilerin etkinlik düzeyi yükselirken gerçek üretkenlik düzeyi düşer. Riskin değerlendirilme kapasitesi zayıflayabilir ve yaralanmalar gibi kişiye zarar verici sonuçlar ortaya çıkabilir. Bu dönemde gerek afete maruz kalan kişilerde, gerekse acil ilk yardım ekiplerinde kendini feda etme/ adama davranışı sıklıkla gözlenir.

Toplumsal Dayanışma/İyimserlik

Aşaması

FelakeF izleyen ilk aylarda, gerek resmi gerekse gönüllü kuruluşların desteği sürekli ve kolay erişilebilir durumdadır. Bu travmaFk yaşanXnın paylaşımı ve karşılıklı destek alışverişinin yoğun olması sonucu, toplumsal bağlar güçlenir. Travmaya maruz kalan kişiler, kısa bir süre için, bu destek akışının, yeniden toparlanmalarına yardım edeceğine ilişkin bir iyimserlik dönemi yaşarlar.

Toplumsal Dayanışma/İyimserlik

Aşaması

•  _{Bu aşamada, ruh sağlığı çalışanları göz önünde} ve yardım vermeye açık olduklarında toplum tara`ndan daha kolay benimsenirler. Bu da, daha ileriki aşamalarda, ruh sağlığı çalışanlarının hizmetlerini verebilmeleri için kolaylaşXrıcı bir zemin hazırlar.

Farkındalık Aşaması

Zaman içinde, afetzedeler, ulaşılabilir afet sonrası yardımların kısıtlılıklarını fark etmeye başlarlar. Maddi baskılar, yaşadığı mekanı değişFrme ya da hasarlı evlerde yaşama gibi pek çok güçlüğe bağlı olarak ortaya çıkan yaşanan stresten dolayı fiziksel olarak da yıpranabilirler. İlk olarak yaşanan ve gerçekçi olmayan iyimserlik, yerini tükenmişliğe ve hayal kırıklığına bırakır.

Hayal Kırıklığı Aşaması

Afet destek ekipleri ve gönüllü yardım grupları bölgeden çekilmeye başladıkça afetzedeler terk edilmişlik, yalnız bırakılmışlık ve kırgınlık yaşarlar. Kayıplar, tüm gerçekliğiyle fark edilir ve alabilecekleri desteğin sınırlılığı iyice ortaya çıkar.

Hayal Kırıklığı Aşaması

Afetzedeler, almakta oldukları yardımlarla, önceki yaşam koşullarına geri dönebilmeleri için gerekli olan kaynaklar arasındaki uçurumu daha açık görmeye başlarlar. Bu koşulları yeniden sağlamaya yönelik olarak çabalarken, tükenmişlik hali giderek artar, sağlık sorunları ortaya çıkmaya başlar.

Hayal Kırıklığı Aşaması

Toplumun, travmaFk olaya doğrudan maruz kalmamış diğer kesimi, genellikle afecen önceki gündelik yaşanXsına dönmüştür. Bu durum, afetzedelerde yabancılaşmaya ve moFvasyon kaybına neden olur. Afetzedeler arasında, alınan maddi desteğin dengesiz dağılımı, çaXşmalara ve gruplaşmalara neden olabilir. Bu durum, toplumsal dayanışma ve desteğin, afetzedeler tara`ndan azımsanmasına yol açabilir.

Yeniden Yapılanma ve İyileşme

Aşaması

Maddi kayıpların onarılması ve duygusal iyilik halinin yeniden kazanılması afecen sonraki birkaç yılı alabilir. Afetzedeler evlerini yeniden inşa etme, işlerini kurma ve yaşamlarını düzene sokmaya yönelik sorunları büyük ölçüde kendilerinin çözümlemesi gerekFğinin farkına varır ve bu konudaki sorumluluklarını giderek daha fazla kabullenmeye başlarlar.

Yeniden Yapılanma ve İyileşme

Aşaması

Çevrenin yeniden yapılandırılması, kayıplarla tekrar yüzleşmeye neden olur. Bir yandan kayıpları için yas tutmayı sürdürürken, bir yandan da bu yeni çevreye ve yeni yaşanXya uyum sağlama ve bunları içselleşFrme gereksinimi duyarlar. Afetzedeler, tüm acı ve kayıplarına karşın, afet yaşanXsıyla birlikte gelen kişisel olgunlaşma ve yaşam deneyiminin farkına vardıkça, iyileşme yolunda ilerlemeye başlarlar.

Afetlerin Psikososyal Sonuçları

Büyük ölçekli afetlerin tüm dünyada sıklıkla yaşanmasına ve çok sayıda insan üzerindeki etkilerine karşın, psikososyal sonuçları ile ilgili sistemaFk değerlendirmeler yakın geçmişe kadar yapılmamışXr. Çoğu çalışma belli bir olayın belli bir popülasyon üzerinde belli bir zamandaki etkisini anlamak üzere tasarlandığından, herhangi bir çalışmanın genellenebilirliği kaçınılmaz olarak sınırlıdır. Bu nedenle, özellikle farklı afet türlerinin ayrınXlı boyutunu incelemek ve göreli etkisine ilişkin sonuçlara ulaşmak üzere meta analiz yöntemini kullanan sistemaFk gözden geçirmeler bu alanda temel bir role sahipFr.

Afetlerin Psikososyal Sonuçları

Doğal ve insan eliyle yaraXlan afetleri psikososyal etkileri açısından karşılaşXrmak üzere, bu alanda yapılmış iki büyük ampirik gözden geçirme çalışması ele alınabilir. Bunlardan biri Norris ve ark. (2002, 2005), diğeri de Galea ve ark. (2005) tara`ndan yapılmışXr.

Afetlerin Psikososyal Sonuçları

Bu tür çalışmaların bulguları temelinde afetlerin psikososyal sonuçlarının kısmen afeFn türüne bağlı olduğu söylenebilir. Kitlesel şiddet içeren insan eliyle yaraXlan afetlerin doğal afetler ya da teknolojik kazalardan daha yüksek oranda TSSB, travmayla ilişkili psikopatoloji ve psikososyal uyum sorunlarına neden olduğu görülmektedir. Bu tür afetlere aWedilen yaygın ölüme, yaralanmaya ya da yaşamsal tehdide neden olma potansiyeli içeren ve kasıtlı olarak ortaya çıkarılan stres kaynaklarını, mağdurların kavraması ve asimile etmesi özellikle güçtür.

Afetlerin Psikososyal Sonuçları

Ancak belli türden afetlerin etkilerinin oldukça değişken olduğunun da göz önünde bulundurulması gerekir.

Afetlerin Psikososyal Sonuçları

Sonuç olarak, araşXrmaların klinik ya da sosyal müdahalelere ilişkin doğurgularını göz önünde bulundururken yalnızca afeFn türüne odaklanmak yanlış olacakXr. Çok ciddi, yaygın, süreğen psikososyal sonuçlara yol açan doğal afetler ender olsa da meydana gelmektedir.