Mart 2009’da Türkiye’de yapılması kararlaştırılan 5. Dünya Su Forumu’na ve bu forumda ele alınacak olan suyun ticarileştirilmesine karşı düzenlenen hazırlık toplantısı suyun ticarileşmesine karşı var olan hareketin daha da güçlendirilmesini hedefliyor.
Konu ile ilgili doktora tezini hazırlayan ve Türkiye’deki hareketlenmenin öncülüğünü yapanlardan biri olan Gaye Yılmaz’la yapılan röportajı yayınlıyoruz.
- 5. Dünya Su Forumu ‘suyun ticarileşmesi’ ile ilgili olarak Mart 2009’da İstanbul’da bir toplantı düzenleyecek. Bu toplantıya karşı gerçekleştireceğiniz 2. Hazırlık toplantısı ise 8-9 Kasım’da. Bu toplantının içeriğini konuşacağız ama öncelikle suyun ticarileştirilmesinin nasıl gerçekleştiğini ve bu sürecin tarihsel gelişimini anlatabilir misiniz?
Gaye Yılmaz: Öncelikle şunu belirtmek istiyorum dünyada suyun ticarileştirilmesine karşı (özelleştirilmesi değil, ticarileştirilmesine karşı ) konumlandıran tek organizasyon Türkiye’de kurulan Suyun Ticarileştirilmesine Hayır Platformu. Bunu dışındaki yapılar tutarlı bir şekilde özelleştirmeye hayır diyorlar ama bizim yaptığımız ayırımı yapmıyorlar. Neden özelleştirme değil de ticarileştirme karşıtı bir konumlanışa yöneldik? Şunu biliyoruz ki, bu süreçte aslında sadece su değil birçok kamu hizmetinin metalaştırılması için mutlaka özelleştirilmesi gerekmiyor. Bu hizmetler devlet elinde kalarak da piyasalaşabiliyor. Mesela emek istihdamı esnekleşiyor, güvencesizleşiyor, piyasa koşullarında nasılsa aynen öyle oluyor. Ve artık bu durum, yani devletlerin hangi hizmet için olursa olsun personeli piyasa koşullarında istihdam etmesi, o personel tarafından yapılan üretimin yine piyasa koşullarında verilmek zorunda oluşu uluslar arası sözleşmelere girmiş durumda. Yani su devlet tarafından dağıtılıyor ama ticari bir mal olarak. Sadece özelleştirmeye karşı çıktığınız zaman, ‘Su devlet tarafından verilsin’ dediğinizde suyun metalaşmasına karşı çıkmamış oluyorsunuz. Ve bugün dünyaki bütün su hareketleri bu hataya düşüyor. Evet, su devlet tarafından
verilebilir, bunun altyapısı bütün ülkelerde var. Ama aslolan onun bir meta haline gelmesine, bir ticari mal oluşuna karşı çıkmaktır.
Değişimin tarihçesine baktığımız zaman suyun ticarileşmesinin ilk sürecinin Dünya Su Forumu ve Dünya Su Konseyi ile başlamadığını görüyoruz. Mesela 18. ve 19. yy’da Avrupa’da ulus devletlerin inşası döneminde Londra, Paris, Berlin gibi başkentlerde bugün ismi dünyaca çok iyi bilinen ulusötesi su şirketlerinin var olduğunu ve kentlerin su dağıtımının bu şirketlerce yapıldığını görüyoruz. Bu oldukça şaşırtıcı. Tabiki o dönemin bugüne göre bazı
farklılıkları var. O dönemde mesela ulus devletler henüz tam oluşmamış, doğal kaynak adeta kapanın elinde kalır mantığıyla kullanılıyor. O dönemde şirketlerde buna el koymuşlar ve suyu para ile dağıtıyorlar. Benzer bir örnek Osmanlı’da da var. Osmanlıda 19.yy da Fransız ve İngiliz şirketlerinin İstanbul’un suyunun dağıtımına talip
olduklarını ve su dağıtım işinin bir süre onlara teslim edildiğini biliyoruz. Zaten imparatorluğun başkenti olan İstanbul dışında su dağıtılacak bir yer yok çünkü şebeke sistemi sadece İstanbul’da var, başka yerlerde çok daha doğal su
edinim yolları kullanılıyor. Su dağıtım işi bir süre yabancı şirketlere veriliyor. Fakat arkasından muazzam zamlar geliyor. Öyle ki orta sınıf bile bu zamlardan şikâyet etmeye başlıyor. Dolayısıyla suyun paralı bir hale gelişi çok eskiye dayanıyor. Şunu da biliyoruz dünyadaki pek çok çatışma ve savaşta (insanlık başlangıcından bu yana yani kapitalizmden de önce) su önemli bir savaş nedeni olagelmiş. Suyun bu önemi insanların kullanımı için çok temel bir doğal kaynak olmasıyla da ilişkili. Ama gücü elinde bulunduranların gücü geliştirmek için bunu stratejik bir silah olarak görmesiyle de alakalı.
1950’lere gelindiğinde kapitalizmin altın çağı ve emek gücü kıtlığı yaşanıyor. Bir yandan da savaştan sonra telef olmuş bir erkek nüfus söz konusu. Avrupa’da özellikle sanayinin yeniden yapılanması gerekiyor. Ve bu sanayinin belli temel girdilere bedava ulaşması çok önemli. Aynı zamanda emekgücünün reel ücretinin satın alma gücünün de
yükseltilebilmesi için belli kamu hizmetlerine bedava ulaşması gerekiyor. Sağlık, eğitim, su, çok az katkı payı ile alınan elektrik gibi hizmetler o dönemde devletler tarafından sağlanıyor. Keynesyen politikalar da buna zemin hazırlıyor. Ama sonra kriz patlak veriyor. Kriz aslında 1966’da kapitalistleşmiş ülkelerde başlıyor. Ama bu krizde ikili bir durum söz konusu: kar oranlarının düşüşüyle birlikte aşırı bir birikim süreci de yaşanıyor. Zaten kar oranları düşme eğilimine girdikçe bu mutlaka aşırı birikimden kaynaklanır. Kapitalistlerin bu aşırı birikimi üretken sermaye olarak değerlendirecekleri yeni alanlara ihtiyaçları doğuyor. İlk anda finans geliştiriliyor, finansal ürünlerin
çeşitlenmesi gündeme geliyor. Arkasından da ciddi bir arayış başlıyor. (Son dönemlerde gündeme gelen innovasyon (yenilikçilik, buluşçuluk) da olduğu gibi) olduğu gibi. Kapitalistlerin bulacakları bu alanlar arasında bugüne kadar kamu hizmeti olarak tanımlanagelmiş eğitim, sağlık, posta hizmetleri, ulaşım vb. hizmetler var. Artık bunlar da özel sektöre devredilebilir ve hepsi birer yatırım alanı olarak birikmiş sermayeye alan açar hale gelmiş durumda. Fakat bu
kadarla sınırlı değil maalesef. Enerji üretimi, alt yapısı ve su da kapitalistlere bırakılmalı ki bu sermaye hemen üretkene dönüşebilsin. Gerçekten de bu teorik öngörüye uygun bir pratik gelişme var. 1972 yılında yani tam krizli yıllarda IWRA (Uluslar arası Su Kaynakları Birliği) kuruluyor. Böylelikle su konusunda ilk defa uluslararası ölçekte bir yönetişim kurulu oluşmuş oluyor. ABD’de kurulan IWRA tamemen şirketlerden kurulu ve ilk aşamasında 1900 üye şirket bulunuyor. Ve IWRA kuruluşundan kısa bir süre sonra Birleşmiş Milletler (BM)’ de danışman bir statü elde ediyor. (Toplumun gözünde BM, DTÖ, IMF ve DB gibi kurumların aksine insani, toplumların çıkarlarını savunan bir kurum olarak bilinir. Ama gerçek BM, sermaye birikiminin sürdürülmesinde çok önemli bir işleve sahiptir. Her zaman da öyle olmuştur.) 1996’ya gelindiğinde ise artık dünyada ilk defa Dünya Su Konseyi oluşuyor. Bu konsey de
şirketlerden oluşuyor. Konseyde inşaat, enerji ve su şirketleri önde geliyor, içerisinde başka şirketler de var. Ama Dünya Su Konseyi tüm dünya tarafından ciddi bir tepkiyle karşılanacağını düşündüğü için 1 yıl sonra kendi forumunu kuruyor. (çünkü forumlar her zaman insanlara çok sempatik gözükmüştür.) Mesela bugün uluslar arası su
mücadelelerine baktığınızda IWRA’dan söz edilmediğini görürsünüz. Bunu ancak detay araştırmaya girdiğinizde bulabilirsiniz. Onların bahsettiği dünya su konseyi ve dünya su forumudur, bunun gerisindeki yapıların ve
dinamiklerin hiç önemi yoktur. 1986-1994 Uruguay Raundu’nda çok taraflı birkaç anlaşma dizayn ediliyor. Bunlardan bir tanesi GATS( Hizmet Ticareti Genel anlaşması). Elimize gelen taslaktan biliyoruz ki ilk defa 1995 yılında suyun ticarileşmesi- aynen bu kelimeyle-, GATS anlaşmasının da önemli maddelerinden bir tanesi. GATS da
özelleştirmenin tek harfinin bile geçmediğini görüyoruz, açıkça ticarileşme sözcüğü kullanılıyor. Açıkça şu da söyleniyor: ‘ Bu anlaşma hiçbir zaman ulus devletleri kamu hizmetlerinin özelleştirmeye zorlama hedefi
gütmemektedir.’ ‘Ama’ diye devam ediyor,’ Kamu hizmetleri piyasa ölçeğinde ticarileştirilmek, rekabete açık hale getirilmek zorundadır.’
- Küresel ısınma ve iklim değişikliği ile suyun ticarileştirilmesi arasındaki bağ mevcut mu?
Bununla ilgili ilk olarak insanın doğayla kurduğu ilişkisini ve doğanın tahribatındaki etkilerini ele almak lazım. Bu ilişki çeşitli biçimlerde olabilirdi. İlla bizim insanlığın yaşadığı formatta olması gerekmiyordu. Bu ilişki biçiminin kendisinin de küresel ısınma ve iklim değişikliğiyle doğrudan ilişkisi var. Bunu konuşmadan, bu etkinin olup
olmadığını anlamak ve anlatmak kolay değil. İnsanlık üretimi, kendi ihtiyaçlarını gidermek için de yapabilir. Nitelikler üretilir insanların ihtiyaçları giderilir. Ama bizim içinde yaşadığımız sistemde niteliklerin ve ihtiyaçların
karşılanmasının hiçbir önemi yoktur. Önemli olan değişim değerlerinin üretilmesidir. Bunun için de üretebildiği kadar çok üretmek zorundadır. çünkü birikim sağlamanın başka bir yolu yoktur. Bu sadece endüstriyel üretimde değil bütün alanlarda böyle. Bir yandan en kalitesiz topraklara gelinmiş durumda, toprakları verimli hale getirmenin yolları
aranıyor, öte yandan tarım ürünlerinin fiyatları borsalarda yükselsin diye ürünler yerlere dökülüyor, buğdaylar yakılıyor, filolarda uzun süre saklanıyor. Ama açlıktan ölen de insanlar var. Böyle bir çelişki içindeyiz. İlave toprakların tarım alanı olmak üzere açılmasının küresel ısınma, iklim değişikliği üzerinde çok önemli bir etkisi var. Çünkü, kötü toprakların verimli hale gelebilmesi için çok daha fazla kimyasal kullanmak zorundasın ve şunu biliyoruz ki kimyasal madde kullanıldığında toprak çok daha fazla su ister. O istediği suyu verdiğin zaman topraktaki tuzlanma oranı artar ve yeniden su ister. Yani tam bir kısır döngü. Bunun yanında rant için bütün su havzalarının yapılaşmaya açılması söz konusu. Bu tamamen kapitalizmle ilgili bir şey. Ve buna bulunacak çözüm sistemden bağımsız
düşünülerek bulunamaz. Aksi takdirde ne yapmış oluyorsunuz? Su kaynaklarının ya yollarını kesiyorsunuz, ya yollarını değiştiriyorsunuz ya da su havzasının kendisini kurutuyorsunuz. çölleşme dediğimiz olay bununla doğrudan alakalı. Su bir döngünün sonucunda meydana geliyor. Yani temel olarak okyanuslar ve denizler, karalardaki nehirler ve göller üzerindeki buharlaşmayla ilintili. Bu buharlaşmanın suya dönüşmesinde ormanların etkisi çok büyük. Ama siz ormanları kesiyorsunuz. İklimlerin oluşmasında bu çok önemli. Ve buharlaşma suya dönüştüğünde hangi ülkede yağmur olarak yağacak bunu da kimsenin önceden kestirebilmesi de mümkün değil. Bu da başka bir sorun. Türkiye’ye yağan yağmurların hangi coğrafyadan geldiğini kimse bilemiyor. Mülkiyet açısından da başka bir sorun bu. Su
buharlaşmanın yaşandığı ülkenin midir acaba yoksa, yağmurun düştüğü ülkenin midir? Dolayısıyla kapitalist üretim tarzıyla çölleşmenin, küresel ısınmanın doğrudan ilişkisi var. Ama dünya, insanlığa ve doğaya daha uygun bir sistemde yaşıyor olsaydı, böyle bir kuraklık olmazdı demiyorum. Doğanın kendi dengesini bilemiyoruz. Bu belki başka bir dönemde de yaşanabilirdi. Ama muhtemelen daha farklı bir biçimde yaşanırdı. çözümü de ‘Suyun ticarileşmesi lazım’ biçiminde önerilmezdi. Marks’a göre kapitalizm, doğal kaynaklar, üretimin devamını
karşılayamayacak kadar azaldığında metalaştırılmak zorundadır. Bugünü ne kadar iyi tarif ediyor. Bir doğal kaynak, diyor Marks, ancak kapitalist üretime girdi olarak girip, süreklilik arz ettiği sürece bedava bir girdi olarak kapitaliste doğanın bir armağanı olarak üretimde yer alır. Ne zamanki bu doğal kaynağın artık üretimin ihtiyaçlarını karşılama kapasitesi azalır, işte o zaman o doğal kaynağın metalaşmasının vakti gelmiştir. Marks bu tezi çok güzel koyuyor.
Ama mesela 1970’lerde yani IWRA’ nın kurulduğu dönemde, içilebilir temiz su kaynakları bugünkü kadar azalmış değil. Bugün suyu metalaştıralım dediklerinde bu faktörün birincil etken olmadığını, onun yerine aşırı sermaye birikiminin daha öncelikli bir faktör olduğunu düşünüyorum.
- Suyun ticarileşmesinin dünya çapında geldiği nokta neresidir?
Su konusunda ülkeler kategorize hale getirilmiş durumda. Su zengini, su fakiri bir de orta derecede kendine yeter düzeyde suya sahip ülkeler var. Türkiye, Meksika, İspanya vb. pek çok ülke, bu üçüncü gruba giriyor. Yani suyu var aslında ve şu anda kendine de yetiyor. Yine bu ülkelerde zengin yer altı su kaynakları var. Bu kaynaklar zengin ve henüz aktive edilmemiş, kapitalistlerin emrine amade hale getirilmemiş durumda. Mesela Türkiye’de yer altı yerüstü toplam su kaynağının yüzde 35’i kullanılır durumda. _u anda Türkiye’de toplanan Dünya Su Forumu, Dünya Su Konseyi’nin yani dünyadaki kapitalist firmaların hedefi bu kullanılmayan yüzde 65’lik kısmı kullanılır hale getirmek. Aslında su dünyanın bütün ülkelerinde bir sorun olarak mevcut durumda. Yani su zengini ülkelerde bile sorun var. Onlarda da ciddi bir kirlilik sorunu var. Mesela Kanada gibi dünyanın su açısından en zengin ülkelerinden birinde su kirliliği çok ileri boyutlara ulaşmış durumda. Kaldı ki en su zengini olan ülkeler olan Kanada, İsveç ve Norveç’te bile suyun ticarileştirilmesi kaçınılmaz bir süreç . Bunun yanında bu ülkeler bir de kendilerinde bol olan suyu diğer ülkelere satıp bundan bir kar elde etmeye çalışıyorlar. Dolayısıyla bir kuzey güney sorunuyla karşı karşıya değiliz. Bütün dünya halklarının ezilen sınıflarını doğrudan ilgilendiren ve topyekün bir karşı çıkışı zorunlu kılan bir süreçle karşı karşıyayız.
-Dünya çapında su karşıtı hareketler var mı?
Her ülkede bir yapılanma var ama maalesef sivil toplum kuruluşları buralarda çok aktifler. Bunlar ücret karşılığında belirli projeler yaparak fonlardan beslenen, bu olaya kesin bir karşı çıkıştan ziyade sistemi reforme etmeye dönük söylemlerle organize olan yapılar. Özellikle gelişmiş kapitalist devletlerde STK’ların uzmanlaşması çok üst düzeyde, öyle ki sadece uluslararası nehirler adını alan STK’ lar var. Onların tek sorunu kendi sorunları. Bir başka sorun, tüm kurumların arasında sağlanan koordinasyona güçlü yapıların rengini ve şeklini vermesi şeklinde gerçekleşiyor. Güçlüden kastım örgütlü olan değil, parası olan daha çok Kuzey Avrupa ve ABD olmak üzere batılı örgütler. Böyle olunca mesela ortak deklerasyonlarda senin anti-kapitalist perspektiflerini yansıtma olanakların çok daralıyor. Bunların dönüştürülmesinin çok kolay olduğunu düşünmüyorum. Ama bunun kanalları açık. Onun yanı sıra yanında başka bir koordinasyon da yaratılabilirse o zaman onlar da dönüşmeye daha açık hale gelecekler. Ne yazık ki sınıf örgütleri, siyasi yapılarıyla ve işçi örgütleriyle bu olayın tarafı değil. Bu dünyada da, Türkiye’de de böyle. Dünya Su Forumu İstanbul’da toplanıyor diye son 6 aydır bir araya geliniyor Türkiye’de ve bu çok yeni bir süreç. Sadece son 6 aydır meseleleri sınıfsal perspektiften analiz eden yapıların bu olaya eğilmeye başladıklarını, gündemlerine aldıklarını ve öğrenme çabası içine girdiklerini görüyoruz. Türkiye’de sorunu farklı da olsa mücadelesini birlikte sürdüren bir anlayış var. Bunu ortaklaştırma çok değerli. Ama şunu da unutmamak gerekli Mart ayındaki toplantıyı engellesek bile,
kapitalistlerin ticarileştirme çabası bitmeyecek. Bu kapitalizm son bulana kadar devam etmek zorunda olan bir mücadele. Bu sorun kapitalizmin yapısal dinamikleriyle o kadar iç içe geçmiş durumdaki antikapitalist bir muhalefeti örgütlemeden bu sorun çözülmeyecek ve küçük kazanımlarla avunmak durumunda kalacağız.
-5. Dünya Su Forumu’na karşı hazırlık toplantısında hedeflenen nedir?
Türkiyedeki su hareketleri supolitik şemsiyesi altında 1 Mart 2008’de ilk hazırlık toplantısını düzenlemişti.
Yurtdışından 18 kişinin katıldığı bu toplantıda bir dizi tartışma yaptık bir sonunda da bir deklerasyon yayınladık. O dönemde hep birlikte bunun mutlaka ikincisinin de yapılması gerektiğini konuşmuştuk. Neden böyle bir toplantıya ihtiyaç duyuyoruz? çünkü Dünya Su Forumu son 1-1,5 yılda Türkiye’de 15 toplantı yaptı. Bu toplantılar halkı
bilgilendiriyorum denerek, projeci akademisyenleri dahil ederek, üniversitelerimizin salonlarını ve devletin kurumlarını kullanarak yapıldı. Biz ise bu foruma karşı ciddi bir muhalefeti örgütlemeye çalışıyoruz. Türkiye’ de muhalif
hareketlere bunun nedenlerini daha iyi anlatabilmek, kendi kitlelerini örgütlemeleri için daha fazla aracı sunabilmek derdindeyiz. Bu oldukça önemli. çünkü toplantılara katılanlar dünyadaki su mücadelelerinden gelen insanları dinleyerek zenginleşiyorlar. Fikirleri beğenilsin-beğenilmesin hepsi kendine özgü özgünlükler taşıyor. Ve bunu hepimizin öğrenmesi gerekli. Bu mücadeleler, bize ne kadar uyarlanabilir, biz buradan oraya ne tür bir katkı
sunabiliriz, bunları düşünmemiz gerekli. Bu ikinci hazırlık toplantısında temel olarak bunları hedefliyoruz. Bu yüzden de programı tamamen yerelliklerdeki su mücadeleleri üzerinden yapılandırdık. İlk gün Türkiye yerelindeki su
mücadeleleri ele alınacak, çok fazla konuşmacı var. Dikili, Derelerin Kardeşliği Yürütme Bölgesi, Hasankeyf, Munzur, Allianoi, İzmir Efemçukuru, Egeçep katılımcıları yerelde yaşadıkları sorunları ve mücadele tarzlarını anlatacaklar. Barajlarla ilgili mücadele verenlerle mesela suyun erişemediği bölgelerde mücadele verenler bu toplantıda bir araya gelecekler. Onların da birbirleriyle tanışması, ortaklaşması önemli. Bu mücadelelerin hepsi maalesef kendi yerelliğinde ve oldukça bağımsız bir şekilde devam ediyor.
- Suyun ticarileştirilmesi konusunda Türkiye’nin özgünlüğü nedir? 5. Dünya Su Forumu neden Türkiye’de toplanıyor? Sadece Türkiye’yi ele almak yerine Meksika ve İspanya’daki yapılanları da dikkate almakta fayda var. Mesela bu sene kapitalistlerin bir fuarı olan EXPO, İspanya’da yapıldı ve tamamen suya adandı. Meksika, İspanya ve Türkiye’yi ortaklaştıran birkaç tane karakteristik var. Üç ülke de suyu kendisine yeter düzeyde olan ülkeler kategorisinde, yer altı su kaynakları zengin ve henüz aktive edilmemiş. Bunların hayata geçirilmesi ciddi sermaye yatırım istiyor Üç ülkede de toplumsal hareketlerin su alanındaki çıkarları farklı. Böyle ülkelerde suyun ticarileştirilmesine karşı topyekün homojen bir muhalefetin örgütlenmesi çok zor umudunu taşıyor kapitalistler. Tüm bunlardan görülüyor ki bizler, tesadüfen seçilmiş ülkeler değiliz. Gerçekten de Türkiye’de baraja karşı çok haklı gerekçelerle karşı çıkan hareketler var ama bu hareketler bütün barajlara hayır diyorlar. çareyi topyekün bir ‘hayır’da buluyorlar. Ama aynı ülkede suya erişimi sıfır olan insanlar da var. İstanbul’un göbeğinde 25 yıldır suyu olmayan mahalleler var. Barajlara karşıyız, içme suyundan yoksun olanlar bizim umurumuzda değil, bunu demenin bir hükmü yok. Anti-kapitalist hareketlerin görevi, baraja hayır diyenlerle benim suyum yok diyenlerin çıkarlarının çatışmadığını göstermektir. Platformun böyle bir işlevi olabilirse sadece Mart’a kadar değil bundan sonraki süreçte de Dünya Su Forumu’nu, onun destekçilerini, Türkiye hükümetini, yani bu ülkeden bir şey çıkmaz diye düşünenleri şaşkına düşürmüş ve onlara iyi bir yanıt verilmiş olunur. Dünyadaki su ile ilgili muhalif hareketlere de çok önemli bir örnek yaratabiliriz. Bu çatışmalardan medet umdukları o kadar belli ki. Hükümet son bir yıldır özellikle kurak bölgelere gidip ‘Size artık su getireceğiz’ diyor. Uzun yıllardır susuzluğun pençesinde kıvranan toplumlara gidip gerisini nasıl yapacağını söylemeden, size su getireceğiz dediklerinde bunun etkisinin ne kadar kuvvetli olduğunu düşünebilir misiniz? Bunun geri planını ancak ‘Suyun Ticarileşmesine Hayır Platformu açıklayabilir. Diyebilir ki: ‘Evet getirecekler, ama cep telefonu gibi kontürle getirecekler. Sen iki tane tavuğu olan, iki metre kare bahçesinde ektiği domatesle yaşayan bir insan olarak bu kontürle başa çıkabilecek misin?’ Hükümet yetkilileri bu gerçeği hiçbir yerde söylemiyorlar.
11/11/2008
