Anadolu Selçuklu saray çinilerinde insan figürü

(1)

SANAT TARİHİ ANA BİLİM DALI

Anadolu Selçuklu Saray Çinilerinde İnsan Figürü.

Lale İSKENDERZADE

DOKTORA TEZİ

Danışman

Yard. Doç. Dr. Yaşar ERDEMİR

(2)

(3)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

SANAT TARİHİ ANA BİLİM DALI

Anadolu Selçuklu Saray Çinilerinde İnsan Figürü.

Lale İSKENDERZADE

DOKTORA TEZİ

Danışman

Yard. Doç. Dr. Yaşar ERDEMİR

(4)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

BİLİMSEL ETİK SAYFASI

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün

süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini,

tez içinde bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar

çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına

uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden

yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını

bildiririm.

(5)

T.C.

DOKTORA TEZİ KABUL FORMU

Lale İSKENDERZADE tarafından hazırlanan “Anadolu Selçuklu Saray Çinilerinde İnsan Figürü” başlıklı bu çalışma 07.05. 2010 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Rüçhan ARIK Başkan İmza

Prof. Dr. Ali BAŞ Üye İmza

Yrd. Doç. Dr. Yaşar ERDEMİR Üye İmza

Prof. Dr. Remzi Duran Üye İmza

(6)

Önsöz/Teşekkür

Binyıllarla ölçülen Türk kültür geleneğinin çok önemli aşamasını teşkil eden Selçuklu Dönemi hem İslamiyet’ten sonraki Türk sanatının şekillenmesindeki rolü, hem de çeşitli Türk boylarının müşterek mahsulü olan ve insanlık tarihinde benzerlerine az rastlanan çok yoğun ve zengin kültür birikimi ile seçilmektedir. Araştırmamda Anadolu Selçuklu sanatında özel bir konuma sahip çini uygulamalarındaki insan tasvirleri konu alınmıştır.

“Anadolu Selçuklu Saray Çinilerinde İnsan Figürü” konulu tez çalışmamın şekillenmesinde, gelişmesinde ve sonuçlanmasında değerli görüşleri ve önerileriyle yol göstermiş olan danışmanım Sn. Yrd. Doç. Dr. Yaşar ERDEMİR’e, araştırmanın her aşamasında destek ve yardımlarını esirgemeyen Sanat Tarihi Bölüm Başkanı Sn. Prof. Dr. Ali BAŞ’a ve Sn. Prof. Dr. Remzi DURAN’a, Selçuklu sanatının âşıkları sevgili hocalarım Sn. Prof. Dr. Rüçhan ARIK ve Sn. Prof. Dr. Oluş ARIK’a, kütüphanesinden faydalanma imkânı sağlayan Sn. Prof. Dr. Haşim KARPUZ’a, Tez İzleme komisyonu üyesi Sn. Doç. Dr. Ahmet ÇAYCI’ya ve Sanat Tarihi Bölümünün tüm hocalarına sonsuz teşekkürü bir borç bilmekteyim.

(7)

T.C.

Ö

ğrencinin

Adı Soyadı Lale İskenderzade 054104001005

Ana Bilim / Bilim Dalı

Sanat Tarihi Danışmanı Yaşar Erdemir

Tezin Adı Anadolu Selçuklu Saray Çinilerinde İnsan Figürü.

ÖZET

Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Anadolu topraklarındaki uzantısı şeklinde ortaya çıkan Anadolu Selçuklu beyliğinin zamanla bağımsız hale gelmesi Selçuklu İran ile Anadolu Selçuklu devletleri arasındaki kültürel bağların kopmasına neden olmamıştır. Farklı coğrafyalarda ve İslam dini çerçevesinde gelişmeğe devam eden Selçuklu Türk kültürü ortak Orta Asya İslam Öncesi Türk kültüründen beslenmeğe devam etmiştir.

Anadolu’ya Selçuklular ile gelen çini sanatının bu bölgede hızlı gelişim sergileyerek çeşitli tekniklerde tatbik edildiği bilinmektedir. İç ve dış mekânları süsleyen çiniler arasında insan tasvirlerine saray, köşk ve hamamlar gibi sivil yapılarda rastlanmaktadır.

Anadolu Selçuklu çinilerindeki insan figürlü kompozisyonları araştırıldığı zaman Göktürk dönemine kadar uzayan zengin Türk sanat geleneği ile karşı karşıya gelmekteyiz. Bu gelenek kendini tasvir edilen insanın tipinde, yüz ikonografisinde, oturuş ve diziliş tarzında, başlık ve giyim-kuşamında, ellerde tutulan nesnelerde, sahnelerin düzenlenmesinde ve canlandırılan konuların seçiminde göstermektedir.

Anadolu Selçuklu insan tasvirli çiniler Selçuklu İran seramik geleneğine uygun beyaz silisli çamurdan yapılmış ve minai, lüster ve sıratlı tekniğinde

süslenmiştir. Anadolu Selçuklu seramik sanatına teknolojik açıdan kaynak teşkil eden İslam seramik sanatında silisli çamurun ve tüm bu tekniklerin farklı oluşum tarihleri ve kendine özgü gelişim süreçleri vardır. Anadolu çini sanatında ulaşılan yüksek teknik düzey işte bu birikim üzerine dayanmış ve onu daha da geliştirmiştir.

(8)

T.C.

Ö

ğrencinin

Adı Soyadı Lale İskenderzade 054104001005

Ana Bilim / Bilim Dalı

Sanat Tarihi Danışmanı Yaşar Erdemir

Tezin İngilizce Adı Human Figure in Anatolian Seljukian Tiles

SUMMARY

Anatolian Seljuk Beylic which came into being as successor of the Great Seljuk Empire becoming gradually independent did not lead to disconnection of cultural ties between Seljuk Iran and Anatolian Seljuk. Seljukian Turkish culture which developed in different geographical regions and within the framework of Islam continued to nourish from the Central Asia Pre-Islamic Turkish culture.

It is known that the art tile which comes to Anatolia with Seljuks has developed rapidly and applied with various techniques. Human figures in the tiles which ornament inner and outer spaces are seen in civilian buildings like palaces, mansions and Turkish baths.

When human figure compositions in Anatolian Seljuk tiles are examined, we come across rich Turkish art tradition which dates back to as early as Gokturk Empire times. This tradition exerts itself in the human type depicted, in face iconography, in sitting and arrangement style, in cap and clothing, in the objects hold, in the

arrangement of stages and in the choice of subjects to be depicted.

Anatolian Seljuk human depicting tiles made of siliceous mud complying with Seljuk Iran tile tradition and ornamented with minai, luster and sıratlı technique. In Islamic ceramic art -which provides technological basis for Anatolian Seljuk ceramic art- siliceous mud and all the techniques were introduced at different times in the history and have unique developmental processes. The high technical level in Anatolian tile art is based on this accumulation of information and has developed further.

(9)

İÇİNDEKİLER

Bilimsel Etik Sayfası……….II Tez Kabul Formu………..III Önsöz/Teşekkür……… IV Özet……… V Summary……….. VI İçindekiler……….VII Kısaltmalar ve Simgeler Sayfası………IX Fotoğraflar listesi………X Şekiller Listesi………..…XII

BİRİNCİ BÖLÜM-Giriş………...1

1.1. Tezin İçeriği, Önemi ve Kapsamı ………1

1.2. İlgili Yayınlar………5

1.3. Anadolu Selçuklu Devleti: Tarih, Devlet Düzeni, Kültür ve Sanat…………..9

1.4. Anadolu Selçuklu İnsan Figürlü Çinilerinin Teknikleri……..………... 15

İKİNCİ BÖLÜM-Türk Sanatında İnsan Figürü………..37

2.1. İslam Öncesi Türk Sanatında İnsan Figürü……….37

2.1.1. Orta Asya Proto-Türk Sanatında İnsan Figürü………..41

2.1.2. Orta Asya İskit-Hun Dönemi Sanatında İnsan Figürü ……… 51

2.1.3. Orta Asya Göktürk Sanatında İnsan Figürü………...67

2.1.4. Orta Asya Uygur Sanatında İnsan Figürü………..91

2.2. Türk İslam Sanatında (Selçuklu’ya Kadar) İnsan Figürü……...102

2.2.1. Karahanlı Sanatında İnsan Figürü………102

2.2.2. Gazneli Sanatında İnsan Figürü………110

2.3. Büyük Selçuklu Sanatında İnsan Figürü………...119

2.3.1. Büyük Selçuklu minyatür sanatında insan figürü……….120

2.3.2. Büyük Selçuklu maden sanatında insan figürü……….139

2.3.3. Büyük Selçuklu heykel sanatında insan figürü……….157

2.3.4. Büyük Selçuklu seramik ve çini sanatında insan figürü……….. 178

(10)

2.3.4.2. Suriye coğrafyasında insan figürlü seramik ve çiniler………211

2.4. Anadolu’da Selçuklu Dönemi Çini ve Seramik Sanatı...223

2.4.1. Anadolu’da Selçuklu Dönemi insan tasvirli seramikler………..229

2.4.2. Anadolu’da Selçuklu Dönemi insan tasvirli çiniler………..…..238

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM- Katalog, Değerlendirme ve Sonuç………..259

3.1. Katalog………...259

3.1.1. Oturan Tek Figürler………259

3.1.2. Oturan Grup Figürler……….298

3.1.3. Ayakta Figürler………301 3.1.4. Atlı Figürler………311 3.1.5. Portreler………..315 3.1.6. Münferit Örnekler………..318 3.1.7. Figür Fragmanları………...320 3.2. Değerlendirme ………...343 3.3. Sonuç………...409 Kaynakça………...414 Şekiller………..…463 Fotoğraflar……….508 Özgeçmiş………...621

(11)

Kısaltmalar ve Simgeler Sayfası.

DCOİ-Directions To The Chicago Oriental Institute,

KTBDÖSİMMBE-Kültür ve Turizm Bakanlığı DÖSİMM Basımevi İÜEF- İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.

İ.Y.A.Ş.-İletişim Yayıncılık A.Ş TCE- The Council of Europe

İ. G. S. A.-İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi. M.E.B.K.Y.- Milli Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları. TDK-Türk Dil Kurumu.

KBY-Kültür Bakanlığı Yayınları. S.A.E-Saudi Arap Emirlikleri.

TDK YAYINLARI.-Türk Dil Kurumu Yayınları

WVDOG -Wissenschaftlich-Veröffentlichungen der Deutschen Gesellschaft. НГУ-Новосибирский Государственный Университет. БСЭ - Большая советская энциклопедия, Спб. - С-Петербург. ГИМ-Государственный Исторический музей ИРАО-Иркутского Археологического Общества ЛГУ- Ленинградский Государственный Университет ИА РАН - Институт Археологии Российской Академии Наук. АН – Академия наук АО – «Археологические открытия». КСИА – «Краткие сообщения Института археологии АН СССР». М., Л. КС ИИМК – «Краткие сообщения Института истории материальной культуры». МИА СССР – «Материалы и исследования по археологии СССР». ООН – Отделение Общественных наук САИ – «Свод археологических источников». СА – «Советская археология». СГЭ – «Сообщения Государственного Эрмитажа». ФАН – Филиал Академии наук. ЭВ – «Эпиграфика Востока». МКРХ- Министерство Культуры Республики Хакасия. ХНКМ им. ЛРК - Хакасский национальый краеведческий музей имени Л.Р. Кызласова.

(12)

Fotoğraflar listesi

Fotoğraf 1. Taştık kültürü, boyalı toprak ölü maskesi (E. Esin’den).

Fotoğraf 2. Taştık kültürü, boyalı alçı ölü maskesi. M.Ö.1.yy, Krasnoyarsk vilayeti,

VI.Ohlahtı mezarı, H = 23,5 cm. (Anonim, Государственный Эрмитаж, Москва, 1989, с.69).

Fotoğraf 3. Minusinsk Deresi yakınlığındaki Taştık mezarında bulunan erkek maskesi. M.Ö.

3-2.yy. (http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000017/st119.shtml).

Fotoğraf 4. Malta’da bulunan çeşitli saç düzenine sahip heykelciklerden birisi. Mamut dişi,

Ölçüleri 80x30x15 мм, MÖ. 21. bin yılın sonu-20.bin yılın başı, Yukarı Paleolit Malta-Buret

Kültürü, Ermitaj Müzesi, St-Petersburg (O.Wilson’dan,

www.paleoetnologie.wz.cz/anglperson.htm).

Fotoğraf 5. “Kondon Venerası”, Geç Neolitik Dönemi, Doğu Sibirya, Amur nehrinin aşağı

mecrası, Nijneamur-Kondon kültürü. MÖ. 2500 yy. (А. Деревянко, Журнал «Вокруг Света» №8 (2539) Август 1970).

Fotoğraf 6. “Kondon Venerası’nın” Dedesi , Neolitik Dönemi, Doğu Sibirya, Amur

ırmağının aşağı mecrası, Nijneamur-Kondon kültürü. MÖ. 5000 yy. (Хабаровский Краевой Гродековский Музей, http://hkm.ru/texts/view/64 ).

Fotoğraf 7. Karakol kültürü taş lahitlerin üzerindeki “güneş kafalı” fantastik insan figürleri

(V.D. Kubarev’den).

Fotoğraf 8. Karakol kültürü taş üzerinde fantastik insan yüzü (V.D. Kubarev’den).

Fotoğraf 9. Karakol kültürü lahit üzerinde köpek başlı fantastik insan figürü (V.D.

Kubarev’den).

Fotoğraf 10. Dağlık Altay bölgesi Bronz dönemi insan yüzlü Çuyskiy geyikli taşı, Okunev

kültürü (http://www.altay-land.ru/index.php?page=28).

Fotoğraf 11. Okunev kültürü kaya üstü Fotoğraflerinden. Bu kaya üzerindeki insan yüzü

tasviri oyuk şeklindeki ağzı ile seçilmektedir. Bölge insanı günümüzde bile bu açık ağzın içine adak koymağa devam etmektedir. Bronz Dönemi. Okunev Kültürü. Hakasya ( http://history.novosibdom.ru/?q=node/47) .

Fotoğraf 12. Okunev kültürü kaya üstü Fotoğraflerinden. MÖ. III. bin yılın sonu- II. bin yılın

başı (Н.В. Леонтьев, В.Ф. Капелько ve Ю.Н. Есин’den).

Fotoğraf 13. Nehir taşları üzerinde kazılarak yapılmış soyut kadın tasvirlerinin bereket ve

(13)

Cumhuriyeti, Torgajak bölgesi (МКРХ ХНКМ им. ЛРК.

http://www.nhkm.ru/ancientculture/20.html).

Fotoğraf 14. Altın Tepe’den V. Namazgah (MÖ. 3000-2500) devrine ait soyutlanmış kadın

heykelciği (V.M. Masson- V.İ. Sarianidi).

Fotoğraf 15. Pişmiş topraktan kadın heykelciği, Türkmenistan, Gonur Tepe, Turkmenistan;

Gonur Tepe, Baktriya-Margiana kültürü (V.İ Sarianidi’den).

Fotoğraf 16. Pişmiş topraktan kadın hekelleri, Türkmenistan, Gonur Tepe, Turkmenistan;

Fotoğraf 17. Pişmiş topraktan kadın heykelciği, Türkmenistan, Gonur Tepe, Turkmenistan;

Fotoğraf 18. Kadın başı heykeli, Baktriya-Margiana kültürü, MÖ. 3. bin yıl – 2. bin yılın

başı (V.İ.Sarianidi’den, http://www.bookrags.com/wiki/Bactria

Margiana_Archaeological_Complex).

Fotoğraf 19. Oturan kadın heykelciği. Kemik ve taştan yapılmış. Baktriya-Margiana kültürü,

MÖ. 3. bin yıl – 2. bin yılın başı (V.İ. Sarianidi’den,

http://www.bookrags.com/wiki/Bactria-Margiana_Archaeological_Complex).

Fotoğraf 20. Oturan erkek heykelciği, kemik ve taştan yapılmış. Baktriya-Margiana kültürü,

MÖ. 3. bin yıl – 2. bin yılın başı (V.İ. Sarianidi’den,

Fotoğraf 21. Taştan yapılmış insan başı heykelcikleri, Gonur Tepe, Türkmenistan,

Baktriya-Margiana kültürü, MÖ. 3. bin yıl – 2. bin yılın başı. (V.İ. Sarianidi’den,

http://www.bookrags.com/wiki/Bactria-Margiana_Archaeological_Complex)

Fotoğraf 22. Kadın başı heykelciği, Baktriya-Margiana kültürü, MÖ. 3. bin yıl – 2. bin yılın

başı (V.İ. Sarianidi’den,

Fotoğraf 23. Arjan kurganında bulunan İskit dönemi erkek ve bayan giysilerinin

rekonstrüksiyonu

(http://www.hermitagemuseum.org/html_Ru/13/hm13_3_020.html).

Fotoğraf 24. Tagar dönemi mezarından çıkarılan alçı mumya maskesi. Kurgan Novıe Moçalı

(E.B. Vadetskaya’dan).

Fotoğraf 25. 5. Pazırık Kurganı halısının süvari figürlerin törensel geçidinden oluşan en

geniş bordürü (Rudenko’dan).

Fotoğraf 26. 5. Pazırık Kurganı halısının süvari figürlerin törensel geçidinden atlı figürü

(14)

Fotoğraf 27. 5. Pazırık kurganında bulunan keçe yaygı üzerindeki tahtta oturan bayan figürü

(Rudenko’dan).

Fotoğraf 28. 5. Pazırık kurganında bulunan keçe yaygı üzerindeki atlı figürü (Rudenko’dan). Fotoğraf 29. 5. Pazırık kurganında bulunan eğer örtüsü

(http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html).

Fotoğraf 30. Ağaçtan yapılmış altın kaplamalı yular sarkıntı süsleri. I. Pazırık Kurganı

buluntusu (Diyarbekirli’den).

Fotoğraf 31. Hun’ların mongoloid yüz hatlarını canlandıran maskeler öldürülmüş

düşmanların kesilmiş başlarını simgelemiş olmalı. I. Pazırık Kurganından çıkarılmış bir yuların ayrıntıları (Diyarbekirli’den).

Fotoğraf 32. 25. Noin Ula kurganı buluntusu. Kumaş üzerindeki insan portresi

(Rudenko’dan).

Fotoğraf 33. Tanrıça Umay şeklinde küpe (ön ve arka yönü). Koybala mezar alanındaki 7.

Kurgan buluntusu (S.G. Skobelev’den).

Fotoğraf 34. Turfan kazıları sırasında Hoco’da Astane mezarlığında bulunan Gök Türk

devri küçük boyalı ahşap biblolar (Türk Ansiklopedisi’nden).

Fotoğraf 35. Beşbalık’ta bulunmuş Göktürk devrinden kalma boyalı pişmiş toprak baş (Türk

Ansiklopedisi’nden).

Fotoğraf 36. Moğolistan’daki geyikli taşlar (http://ru.wikipedia.org ).

Fotoğraf 37. Ucu hafif öne doğru eğilmiş ve insan yüzü şeklinde çalışılmış geyikli taş,

Argın-brigada, Kuzey Moğolistan (E.A. Novgorodova’dan, 1977).

Fotoğraf 38. Bilge kağan mezar külliyesinden oturan Bilge Kağan ve eşine ait heykeller (

Alyılmaz’dan).

Fotoğraf 39. Göktürk Dönemi bağdaş kurarak oturan insan figürü heykeli. Moğolistan

(İ.Erdeli’den).

Fotoğraf 40. Kül-Tiğin mezar külliyesinde bulunan Kül-Tiğin’in mermer heykelinin başı

(C. Alyılmaz’dan).

Fotoğraf 41. Kül-Tiğin anı külliyesinde bulunan Kül-Tiğin’in eşine ait mermer heykelin

kırık yüz kısmı (Novgorodova’dan).

Fotoğraf 42. Kül-Tiğin mezar külliyesinden ayakta Kül-Tiğin heykeli (Novgorodova’dan). Fotoğraf 43. Kızıl’ın Navigator mağarasında bulunan bu fresk detayı Hindistan sanatının

(15)

Fotoğraf 44. Kızıl’da bulunan ve 7.yy. I.yarısına tarihlenen bir fresk detayı. Asketik (kendini

dünya zevklerinden arındırmış) Mahakasyapa’nın bu portresinde muhtemelen Nestoriyan hacılar ile bölgeye getirilen Bizans sanat etkileri çok açık sezilmektedir (T.T. Rice’dan).

Fotoğraf 45. Kuşlara yem veren iki süvarinin tasvir edildiği Dandan-Uilik’de bulunan ahşap

pano üzerindeki Fotoğraf Türk tarzı çizgisel üslup sergilenmektedir. Doğu Türkistan, 7.yy. (T.T. Rice’dan).

Fotoğraf 46. Tun-huang’tan 8.yy. tarihlenen bir tapınak cella’sı. Buda , Bodhisatvas ve diğer

ilahları temsil eden heykeller dışında odanın duvarları, tavanı ve hatta zemini dini konuda Fotoğraflerle süslenmiştir (T.T. Rice’dan).

Fotoğraf 47. Koço’dan IX.yy. tarihlenen ve Buda ile onun devamcılarının tasvir olunduğu

bir Mani freski. Bilindiği gibi Doğu Türkistan’da Koço Budizm’in yanı sıra önemli Maniheist merkezlerinden olmuştur (T.T. Rice’dan).

Fotoğraf 48. Uygur vakıfçısı. İpek üzerinde renkli pigmentler. 10,6X3,6 cm. Koço, 10-11.yy.

Berlin Müzesi (Y. Marianne’den).

Fotoğraf 49. Miran’dan 3.yy. sonuna tarihlendirilen bir fresk. Fotoğrafdeki figürler Yunan ve

Bizans sanatı güzellik kıstaslarına uygun çizilmiştir (T.T. Rice’dan).

Fotoğraf 50. Dans eden kişileri gösteren bir Tun-huang freski (T.T. Rice’dan).

Fotoğraf 51. Kızıl’dan 4.yy. tarihlenen bir fresk. Rahip ve bayan vakıfçıların tasvir olunduğu

Fotoğrafde biçimler ışık-gölge ile aktarılmağa çalışılmış. Ayrıca insan figürlerinin çizim tarzı aynı dönem Bizans ikonlarına çok benzemektedir (Y. Marianne’den).

Fotoğraf 52. Uygur prenslerini tasvir eden bir fresk. Bezeklik manastırı. 8-9.yy.

(T.Rice’dan).

Fotoğraf 53. Bezeklik, 19. Mağaradan bir Uygur prensi resmi. 11-12. yy. (Y. Marianne’den). Fotoğraf 54. Uygur prensesleri, Bezeklik duvar resmi. Berlin Staatliche Museen.

(T.Rice’dan).

Fotoğraf 55. Bezeklikten bir Uygur asilzadesi resmi (T.Rice’dan).

Fotoğraf 56. Bezeklik, 17. Mağaradan Uygur vakıfçısı duvar resmi. 10-11.yy. Museum für

Indische Kunst, Berlin-Dahlem (T.Rice’dan).

Fotoğraf 57. Koço’dan bir Mani kitap minyatürü. 8-9.yy. (T.Rice’dan). Fotoğraf 58. 16. Koço’dan bir Maniheist resmi. 10.yy. (T.Rice’dan).

Fotoğraf 59. Koço’dan bir Nestorian duvar resmi. 683-770. yy. (T.Rice’dan). Fotoğraf 60. Bezeklik 18. mağaradan Buda tasviri (Y.Çoruhlu’dan).

Fotoğraf 61. Buda’nın ölümünü anlatan bir Tun-Huang freskinde ağlayan Uygur Türkünün

(16)

Fotoğraf 62. Bezeklik 33. mağara tapınağından müzisyenlerin tasvir olunduğu fresk

(T.Rice’dan).

Fotoğraf 63. Geç dönem Uygur fresklerinden saray hizmetçileri (T.Rice’dan). Fotoğraf 64. Sorguç’tan Buda heykeli. 8-9.yy. (Y.Çoruhlu’dan).

Fotoğraf 65. Sorguç’tan bir Bodhisattva heykelinin başı. 7-8.yy. (Y.Çoruhlu’dan). Fotoğraf 66. Koço’dan ahşap rahip heykeli (E.Esin’den).

Fotoğraf 67. Karahanlı Afrasiyab sarayı kabul salonunun doğu duvarı freskindeki okçu ilk

muamelelerden sonra (Y.Karev’den).

Fotoğraf 68. Ok tutan el tasviri (Detay). Karahanlı Afrasiyab sarayı kabul salonunun doğu

duvarı (Y.Karev’den).

Fotoğraf 69. Başında altın kurdeleli insan başı tasviri. Karahanlı Afrasiyab sarayı (Y.

Karev’den).

Fotoğraf 70. Kabul salonunun doğu duvarı üzerinde alt çerçeve kenarına yakın bölgede

yerleşen çizmeli ayak tasviri (Y. Karev’den).

Fotoğraf 71. İmzalı bant üzerinde melek figürüne benzer uçan figür tasviri (Y. Karev’den). Fotoğraf 72. Üç dilimli kemer altında bir bayan tasvirinden baş kısmı (Y. Karev’den). Fotoğraf 73. Bıyıklı erkek portresi (Y. Karev’den).

Fotoğraf 74. Dans eden figür tasviri (Y. Karev’den).

Fotoğraf 75. Dans eden figür tasvirinin alt kısmı (Y. Karev’den).

Fotoğraf 76. Leşkeri Bazar sarayı kabul odası duvar freskleri (Schlumberger’den).

Fotoğraf 77. Leşkeri Bazar sarayı kabul odası duvar fresklerinden detay (Schlumberger’den). Fotoğraf 78. Leşkeri Bazar sarayı kabul odası duvar fresklerinden detay (Schlumberger’den). Fotoğraf 79. Leşkeri Bazar sarayı kabul odası duvar fresklerinden detay (Schlumberger’den). Fotoğraf 80. Leşkeri Bazar sarayı kabul odası duvar fresklerinden detay (Schlumberger’den). Fotoğraf 81. Leşkeri Bazar sarayı kabul sutun üzerindeki freskten detay (Schlumberger’den). Fotoğraf 82. III. Mesud Gazne sarayı mermer levhalar üzerindeki asker betimlemeleri

(Bombaci’den).

Fotoğraf 83. III. Mesud Gazne sarayı mermer levhalar üzerindeki dans eden cariyelerin

betimlemesi (Bombaci’den).

Fotoğraf 84. III. Mesud Gazne sarayı mermer levhalar üzerindeki aslan ise mücadele eden

atlı betimlemesi (Bombaci’den).

Fotoğraf 85. III. Mesud Gazne sarayı büyük boy mermer levhalar üzerindeki rumiler

(17)

Fotoğraf 86. Dioskorides’in Materia Medica eserinin 1229 tarihli İstanbul nüshasından.

Topkapı Sarayı Kütüphanesi, İstanbul (Ettinghausen’den).

Fotoğraf 87, 88. Discurides ve iki telebe, Materia Madica, 1229, Istanbul, Topkapı Sarayı

Kütüphanesi, Ahmet III, 2127 (E.R. Hoffman’dan).

Fotoğraf 89. Dioskorides’in Materia Medica eserinin 1222 tarihli Paris nüshasından

minyatür (https:/.../Ibn-Al-Farl-Izzz-Posters_c65027_.htm).

Fotoğraf 90. Kitab el-Tiryak’i (Yılan Sokmaları İçin Risale), başlık sayfası, 1199. Paris,

Bibliotheque Nationale, Arabe 2964 (Hillenbrant’tan).

Fotoğraf 91. Al-Sufi’nin “Kitab Suver el-Kevakib es-Sabite” eserinden 163. minyatür.

1009-10.yy. tarihlenen Oxford Bodleian Library nüshası (Ettinghausen’den).

Fotoğraf 92. Al-Hariri’nin 1237 tarihli Magamat eserinden bir minyatür, Bibliotheque

Nationale, Paris (Ettinghausen’den).

Fotoğraf 93. “Kitab al-Aghani” eseri 17 cildin ön sayfası, Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul

(Erringhausen’den).

Fotoğraf 94. Musul Emiri Bedreddin Lulu için hazırlanan Kitab el-Ağani (Şarkılar Kitabı)

dizisinin başlık sayfası, 1217-19 (Hillebrant’tan).

Fotoğraf 95. Ağa Düşen Güvercinler, Kalile ve Dimne, 13.yy. başı,

İstanbul, Topkapı Müzesi Kitaplığı, Hazine 363 s. 99 b (İpşiroğlu’dan).

Fotoğraf 96. Susamları Yiyen Köpeğin Öyküsü, Kelile ve Dimne, 13.yy. başı, İstanbul,

Topkapı Müzesi Kitaplığı, Hazine 363 s. 88 b (İpşiroğlu’dan).

Fotoğraf 97. Yatak Odasında Hırsız, Kalile ve Dimne, 13.yy. başı, İstanbul, Topkapı Müzesi

Kitaplığı, Hazine 363 s. 136 b (İpşiroğlu’dan).

Fotoğraf 98. “Varka ve Gülşah” eserinden sayfa, Topkapı sarayı Kütüphanesi, İstanbul

(Ettinghausen’den).

Fotoğraf 99. Varka Gülşah’a Veda Ediyor, Varka ve Gülşah, 13.yy. başı, İstanbul, Topkapı

Müzesi Kitaplığı, Hazine 841, s. 33 b (İpşiroğlu’dan).

Fotoğraf 100. Varka ve Gülşah Okulda, Varka ve Gülşah, 13.yy. başı, İstanbul, Topkapı

Müzesi Kitaplığı, Hazine 841, s.4 b. (İpşiroğlu’dan).

Fotoğraf 101. Çarşıda Günlük Hayat, sağdan sola: Fırıncı, Kasap, Eczacı ve Kuyumcu.

Varka ve Gülşah, 13.yy. başı, İstanbul, Topkapı Müzesi Kitaplığı, Hazine 841, s.3 b (İpşiroğlu’dan).

Fotoğraf 102. Baskın, Varka ve Gülşah, 13.yy. başı, İstanbul, Topkapı Müzesi Kitaplığı,

Hazine 841, s.7 b. (İpşiroğlu’dan).

(18)

Fotoğraf 104. Berlin Devlet Müzesinden bir Abbasi Dönemi gümüş madalyon

(Erginsoy’dan).

Fotoğraf 105. Berlin Devlet Müzesindeki madalyonun arka yüzü (Erginsoy’dan).

Fotoğraf 106. Kazıma tekniği ile süslenen tepsi-buhurdan. Viyana Angewandte Kunst

Museum (Erginsoy’dan).

Fotoğraf 107. Najm ad-din “Umar al-Badri” usta imzalı “biconical” biçimli maden kâse.

Museo Civico, Bologna (Rice’dan).

Fotoğraf 108 (a,b,c,d). Najm ad-din “Umar al-Badri” usta imzalı “biconical” biçimli maden

kâsenin üzerindeki insan tasvirli dört dilimli kartuşlar (Rice’dan).

Fotoğraf 109. Najm ad-din “Umar al-Badri” usta imzalı “biconical” biçimli maden kâsenin

iç kısmındaki merkezi madalyon (Rice’dan).

Fotoğraf 110. Kahire Harari Koleksiyonundaki 1153 tarihli halkalı tip maden ayna

(Erginsoy’dan).

Fotoğraf 111. Victoria and Albert müzesindeki 13.yy. tarihlenen halkalı ayna

(Erginsoy’dan).

Fotoğraf 112. Demotte Kolleksiyonundan 13.yy. tarihlendirilen Selçuklu dönemi plak.

Üzerindeki süsleme “Şahname” eseri kahramanları Bahram Gür ve Azadeni tasvir etmektedir (Erginsoy’dan).

Fotoğraf 113. Viyana Angewandte Kunst müzesinden kazıma süslemeli Selçuklu plakı

(Erginsoy’dan).

Fotoğraf 114. Ermitaj Müzesinden 1163 tarihli Bobrinski bakracı (S. Blair ve J.Bloom’dan). Fotoğraf 115. Cleveland Müzesindeki el-Zeki usta imzalı ibrikten detaylar (Erginsoy’dan). Fotoğraf 116. Musullu Ebu Bekr ibn el-Caldak isimli usta tarafından yapılmış ve 1225

yılına tarihlenen bir şamdan (Erginsoy’dan).

Fotoğraf 117. Topkapı Sarayı Müzesi’nden çelik saplı ayna. Müze Envanter Numarası:

2/1792 (Ettinghausen’den).

Fotoğraf 118. Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki aynanın detayı.

Fotoğraf 119. Bakır alaşımından yapılmış bir Artuklu aynası. D=24 cm. The David

Collection, Copenhagen (Ettinghausen’den).

Fotoğraf 120. İstanbul H.Kocabaş Koleksiyonundan bir Selçuklu Dönemi plakı. Envanter

No-su 693 (Erginsoy’dan).

Fotoğraf 121. 13.yy. I.yarısına tarihlendirilen Suriye-Mezopotamya ekolü şamdandan detay.

Hacıbektaş Müzesi, Envanter No: 894 (Erginsoy’dan).

(19)

Fotoğraf 123. Suriye, Cezire-İbn Umar Köprüsü (1164) İkizler burcu kabartması

(G.Öney’den).

Fotoğraf 124. Suriye, Cezire-İbn Umar Köprüsü (1164). Yay burcu kabartması

(G.Öney’den).

Fotoğraf 125. Taht sahnesi. Stuco Rölyef, İran, Rey, 12.yy. (R. Hillenbrand’an).

Fotoğraf 126. Boyanmış stuco heykel. İran, 12.yy. Berlin, Museum of İslamic Art (M.

Hattstein’den).

Fotoğraf 127. Oturan kadın figürü, Victoria and Albert Museum, London. Env. No.: A

22-1928.

Fotoğraf 128. İki figürden oluşan rölyef. H.Kevorkian koleksiyonundan, New York

(Riefstahl’dan).

Fotoğraf 129. Taht Sahnesi. Selçuklu Dönemi stuco kabartma (Riefstahl’dan).

Fotoğraf 130. Şehzade portresi. 13.yy. başları. Paris, Musee du Louvre

(http://www.louvre.fr/llv/activite/detail_parcours.jsp?CURRENT_LLV_PARCOURS%3C%

3Ecnt_id=10134198673226920&CONTENT%3C%3Ecnt_id=10134198673226805&CURR ENT_LLV_CHEMINEMENT%3C%3Ecnt_id=10134198673226805&FOLDER%3C%3Efol

der_id=9852723696500830&bmLocale=en).

Fotoğraf 131. Kadın başı. Kaiser Friedrich Museum, Berlin. H= 19 cm. (Riefstahl’dan). Fotoğraf 132. Kadın başı heykeli önden ve yandan. Kaiser Friedrich Museum, Berlin. H=21

cm. Yüzeyi perdahlanmış olan bu heykel boyama izleri taşımaktadır. Sarre’ye göre 13-14. yy. tarihlendirilmektedir (Riefstahl’dan).

Fotoğraf 133. Kadın başı. İndjoudjian özel koleksiyonu, Paris. H. 23 cm, w. 16 cm. Yüzeyi

hafif restore edilmiştir. (Riefstahl’dan).

Fotoğraf 134. Taht sahnesi. Kaiser Friedrich Museum, Berlin. D=18 cm. (Riefstahl’dan). Fotoğraf 135. Savaşçı Kabartması. Taş rölyef, 13.yy. İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi.

Env.No.: 2540 (S. Şahin’den).

Fotoğraf 136. Atlı figürü. İran, Kaşan (?), 13.yy. I. yarısı. Musee du Louvre, Paris, Env.No.:

MAO1228 (http://www.louvre.fr/llv/oeuvres/detail_notice.jsp;jsessionid=KhL43pw1NGNVzxf83VGT0 yLRlbdWsyghlVGjSfngL1zCnG0JQlLW!-813357308?CONTENT%3C%3Ecnt_id=10134198673225874&CURRENT_LLV_NOTICE %3C%3Ecnt_id=10134198673225874&FOLDER%3C%3Efolder_id=9852723696500830& baseIndex=5&bmLocale=en; 25.05.2010).

(20)

Fotoğraf 137. Seramik süvari figürü. 23 x 20 cm. İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi,

Env. No.: 4283 (S.Şahin’den).

Fotoğraf 138. Atlı biçiminde seramik kap. Çini çamuru, sıratlı süsleme, türkuaz sır. h.27.6

cm, w.7,6 cm, d.21 cm. İran, 12-13.yy. Metropolitan Museum of Art. Env.no. 66.23 (

http://www.metmuseum.org/toah/hd/figs/hd_figs.htm).

Fotoğraf 139. İnsan biçimli vazo. Çini çamuru, siyah sıratlı süsleme, türkuaz sır. h.15,8 cm,

w. 10 cm. İran, 13.yy. (O. Watson’dan).

Fotoğraf 140. Oturan insan biçiminde vazo. Çini çamuru, siyah sıratlı süsleme, türkuaz ve

mavi sır. h. 25,9 cm, w. 13,2 cm. İran, 13.yy. II. yarısı (O. Watson’dan).

Fotoğraf 141. Oturan insan biçiminde seramik kap. Çini çamuru, lüster. İran, Kaşan, 13.yy.

(Watson’dan).

Fotoğraf 142. Amasya Bimarhanesi giriş kapısı kilit taşı üzerindeki insan figürü (A.

Yalçınkaya’dan).

Fotoğraf 143. Niğde Hudavent Hatun Türbesi Kuzey-doğu cephe palmet yaprakları

üzerindeki insan başları (A. Yalçınkaya’dan).

Fotoğraf 144. Niğde Hudavent Hatun Türbesi Kuzey-batı cephe simetrik Rumiler arasında

taçlı insan başı (A. Yalçınkaya’dan).

Fotoğraf 145. Mimari Parça (Kanatlı İnsan-Melek), İnce Minare Taş ve Ahşap Eserler

Müzesi, Env. No.: 883 (Y.Erdemir’den).

Fotoğraf 146. Mimari Parça (Kanatlı İnsan-Melek), İnce Minare Taş ve Ahşap Eserler

Müzesi, Env. No.: 884 (Y.Erdemir’den).

Resm 147. Mimari Parça (Bağdaş Kurmuş Oturan İnsan), İnce Minare Taş ve Ahşap Eserler

Müzesi, Env. Nu.: 885 (Y.Erdemir’den).

Fotoğraf 148. Berlin Staatliche Museum’daki Konya’dan getirilmiş taş kabartma. Selçuklu,

13.yy. (M.Önder’den).

Fotoğraf 149. Konya Sarayı friz parçası. Konya, 13-14.yy. Env. No.: 2831 (S. Şahin’den). Fotoğraf 150. Konya Sarayı friz parçasının detayı. Konya, 13-14.yy. (S. Şahin’den). Fotoğraf 151. Konya Sarayı friz parçasının detayı. Konya, 13-14.yy. (S. Şahin’den).

Fotoğraf 152. Beyşehir Kubad Abad Sarayı’ndan alçı kabartma.13. yy. Konya Karatay

Medresesi Çini Eserler Müzesi (R.Arık’tan).

Fotoğraf 153. Kubad Abad Sarayı alçı süslemelerinden detay. 13. Yy. Konya Karatay

Medresesi Çini Eserler Müzesi (R.Arık’tan).

Fotoğraf 154. Kılıç Aslan sarayı stuco süslemelerinden. İstanbul Türk ve İslam Eserleri

(21)

Fotoğraf 155. Şahinli Adam ve Çocuk kabartması, Konya mezar taşı, 13.yy.

(Y.Erdemir’den).

Fotoğraf 156. Lüster süslemeli seramik testi. İran, Rey, 1220, Victoria and Albert Museum,

London.

Fotoğraf 157. Lüster süslemeli seramik tabak. İran, Rey. 13.yy. D= 42.2 cm. Metropolitan

Museum of Art, New York ( Ernst J. Grube’den).

Fotoğraf 158. Minai kase, Rey, İran, 13.yy. Muzey Narodov Vostoka, Moskova

(L.Ayni’den).

Fotoğraf 159. Minai kâseden detay, Rey, İran, 13.yy. Muzey İskusstv Narodov Vostoka,

Moskova (L.Ayni’den).

Fotoğraf 160. Kabarıklı lüster süslemeli çini plaka, Rey, İran, 12-13.yy. Muzey İskusstv

Narodov Vostoka, Moskova (L.Ayni’den).

Fotoğraf 161. Kâse, Türkuaz sır altına siyah süsleme, Gürcan. Tahran özel koleksiyon

(Bahrami’den).

Fotoğraf 162. Lüster süslemeli tabak. Gürcan (Bahrami’den).

Fotoğraf 163. Türkuaz saydam sır altına siyah süsleme, Gürcan. D=19 cm. J.O.Matossian

özel koleksiyonu (Bahrami’den).

Fotoğraf 164. Türkuaz saydam sıratlına siyah süsleme, Gürcan. D=19 cm. J.O.Matossian

özel koleksiyonu (Bahrami’den).

Fotoğraf 165. Gürcan minai tekniğinde süslenmiş testi (Bahrami’den). Fotoğraf 176. Gürcan minai tekniğinde süslenmiş testi detayı (Bahrami’den).

Fotoğraf 167. Minai testi. Beyaz opak sır, lüster. İran, 13.yy. başları, H= 18 cm, D=14,8 cm.

Washington, Freer Galery of Art (E.Atıl’den).

Fotoğraf 168. Minai kase. Türkuaz sır, lüster. İran, 13.yy. başı. H=9 cm, D=20, 7 cm.

Washington, Freer Galery of Art (E.Atıl’dan).

Fotoğraf 169. Minai kase, Beyaz opak sır, lüster. İran, 13.yy. başı. H=8,7 cm, D=20,6 cm.

Usta Ali ibn Yusuf. Washington, Freer Galery of Art (E.Atıl’dan).

Fotoğraf 170. Minai kase detayı. Beyaz opak sır, lüster. İran, 13.yy. başı. H=8,7 cm, D=20,6

cm. Usta Ali ibn Yusuf. Washington, Freer Galery of Art (E.Atıl’dan).

Fotoğraf 171. Minai kase. Beyaz opak sır. İran, 12.yy. sonu-13.yy. başı. H= 8,5 cm, D=20,3

cm. Washington, Freer Galery of Art (E.Atıl’dan).

Fotoğraf 172. Minai kase, Beyaz opak sır, İran, Kaşan, 12.yy. sonu-13.yy. başı. Kuwait

National Museum, Kuwait (O.Watson’dan).

(22)

Fotoğraf 174. Minai kase. Beyaz opak sır. İran, 13.yy. başı. H=8,6 cm, D=20,5 cm.

Washington, Freer Galery of Art. (E.Atil’den).

Fotoğraf 175. Minai kase. Beyaz opak sır. İran, 13.yy. başı. H=8,6 cm, D=20,5 cm.

Fotoğraf 176. On iki köşeli yıldız plaka. Minai, beyaz opak sır. İran, 12.yy. sonu. D=18,5

cm. Washington, Freer Galery of Art (R.Arık’tan).

Fotoğraf 177. On iki köşeli yıldız plaka kırığı. Minai, beyaz opak sır, lüster, kabarıklı yüzey.

İran. Eski Martin Koleksiyonundan (R.Arık’tan).

Fotoğraf 178. Minai kase, Türkuaz sır, lüster. İran, 12.yy. sonu-13.yy. başı.D= 19,7 cm,

H=8,9 cm. The Metropolitan Museuam of Art, New York (O.Pancaroğlu’ndan).

Fotoğraf 179. Sekizgen yıldız plaka, Çini, lüster. İran, 1211-12. D=31,4 cm. The

Metropolitan Museum of Art, New York (O.Pancaroğlu’ndan).

Fotoğraf 180. Lüster kase, Çini, İran, 1211-12. H=10 cm, D= 20 cm. Ashmolean Museum,

Oxford. (O.Pancaroğlu’ndan).

Fotoğraf 181. Lüster kase. Beyaz opak sır. İran, Kaşan (monumental üslup), 1170-1200.

H=8,3 cm, D=22 cm. Kuwait National Museum, Kuwait (O.Watson’dan).

Fotoğraf 182. Lüster kase. Saydam sır, kobalt mavisi. İran, Kaşan (monumental üslup),

1170-1200. H=7,1 cm, D=16,2 cm. Kuwait National Museum, Kuwait (O.Watson’dan).

Fotoğraf 183. Şişe. Opak sır, lüster. İran, Kaşan, 13.yy. sonu. H=33,7 cm, D=19,5 cm. The

Nasser D.Khalili Collection (E.Grube’den).

Fotoğraf 184. Lüster kase. Beyaz opak sır (Minyatür üslubu). İran, Kaşan, 1170-1200.

H=10,8 cm, D=18,4 cm. Kuwait National Museum, Kuwait (O.Watson’dan).

Fotoğraf 185. Lüster tabak (Kaşan üslubua). İran, Kaşan, 13. yy. başı. H=6,8 cm, D=22,9

cm. The Nasser D.Khalili Collection (E.Grube’den).

Fotoğraf 186. Kare biçiminde lüster çini, İran, 13.yy. başı. 20,7 x21,8 cm. Washington, Frer

Galery of Art (E.Atıl’dan).

Fotoğraf 187. Sekizgen yıldız ve haç sisteminde çini düzenlemeden bir detay. İran, Rey, 12.

yy. sonu. Victoria ve Albert Museum, London (G.Öney’den).

Fotoğraf 188. Sekizgen yıldız ve haç biçiminde plakalardan oluşan çini pano, İran, 1267.

Louvre Museum, Paris

(http://www.louvre.fr/llv/activite/detail_parcours.jsp?CURRENT_LLV_PARCOURS%3C%

(23)

ENT_LLV_CHEMINEMENT%3C%3Ecnt_id=10134198673336663&FOLDER%3C%3Efol

der_id=9852723696500830&bmLocale=en).

Fotoğraf 189 (a, b). Sekizgen yıldız ve haç biçiminde plakalardan oluşan çini pano detayları,

İran, 1267. Louvre Museum, Paris.

Fotoğraf 190. Sıraltı kase. Türkuaz sır, siyah sıratlı boya, çini çamuru. İran, Kaşan, 12.yy.

H=8,4 cm, D=20,5 cm. Kuwait National Museum, Kuwait. (O.Watson’dan)

Fotoğraf 191. Türkuaz sırlı kase, İran, 12.yy. H=8,2 cm, D= 12, 7 cm. The Nasser Khalili

Collection (E.Grube’den).

Fotoğraf 192. Seramik kalıp, Doğu İran bölgesi, 12-13.yy. H=9 cm, D= 15,5 cm.

(O.Watson’dan).

Fotoğraf 193. Dış kalıp parçası. Kırmızı çamur. İran, 12.yy. H0 6,8 cm. The Nasser Khalili

Fotoğraf 194. Saydam sırlı kase, İran, 12.yy. H=10,1 cm, D= 13,1 cm. The Nasser Khalili

Fotoğraf 195. Kırmızı çamur, beyaz astar üzerine kazıma, renksiz ve yeşil saydam sır

uygulama. İran, 11-12.yy. (O.Watson’dan).

Fotoğraf 196. Kırmızı çamur, beyaz astar üzerine kazıma, zemin siyah boyama, saydam

yeşil sır uygulama. İran, Garrus kapları. 12.yy. (G.Fehervari’den).

Fotoğraf 197. Kase, silisli çamur, parlak kalaylı sır, altın sarısı lüster. Suriye, Tel-Minis,

12.yy. sonu. H=6,5 cm, D=20,1 cm. Musee du Louvre, Paris (A. Caiger-Smith’den).

Fotoğraf 198. Kase, silisli çamur, lüster. Suriye, Tel-Minis, 1200.yıl. Kopenhag, David

Koleksiyonu (A.von Gladib’den).

Fotoğraf 199. Lüster süslemeli geniş kenarlı yayvan kase. Rakka, Suriye, 1200-1230.

National Museum, Damascus (6838) (M. Jenkins-Madina’dan).

Fotoğraf 200. Saydam sır altına polikrom süsleme taekniğinde bir seramik kırığı, Suriye,

13.yy. (Ernst J. Grube’den).

Fotoğraf 204. Sırsız seramik kavanoz fragmanı. İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi

(Nazan Tapan’dan).

Fotoğraf 205-206. Sırsız seramik testi parçası ve detayı. İstanbul Türk ve İslam Eserleri

(24)

Fotoğraf 207. Seramik tabak parçası. Yeşil sır altına siyah süsleme. Milet Müzesi (Nazan

Tapan’dan).

Fotoğraf 208. Monokrom sırlı rölyef süslemeli seramik kırıkları. Kars Müzesi

(B.Karamağaralı-T.Yazar’dan).

Fotoğraf 209. Lüster süslemeli kase kırığı. Kars Müzesi (B.Karamağaralı-T.Yazar’dan). Fotoğraf 210. Sekizgen yıldız plaka, sıraltına kobalt mavisi, lüster. Kars Müzesi.

(B.Karamağaralı-T.Yazar’dan)

Fotoğraf 211. Akıtmalı-kazımalı Ahlat seramiklerinden insan tasvirli kırık. Kımızı çamur,

astarlama (Nakış Karamağaralı’dan).

Fotoğraf 212. Sgraffito tekniğinde kase. Kırmızı çamur, beyaz astar üzerine kazıma, yeşil sır.

Çinili Köşk (Nazan Tapan’dan).

astarlama (Nakış Karamağaralı’dan).

astarlama (N.Karamağaralı’dan).

Fotoğraf 215. Ahlat lüster seramiklerinden insan tasvirli kırık (N. Karamağaralı’dan). Fotoğraf 216. Ahlat lüster seramiklerinden insan tasvirli ibrik (N. Karamağaralı’dan).

Şekiller listesi.

Şekil 1. Erken Taştık devrinden ölü maskeleri (Karl Jettmar’dan Y. Çoruhlu).

Şekil 2. Buret’te bulunan üzeri doku süslemeli heykelcikleri ve onların kürk şeklindeki

yorumu, Mamut dişi, Ölçüleri 122x20x15см, MÖ. 21. bin yılın sonu-20.bin yılın başı, Yukarı Paleolit Malta-Buret Kültürü, Ermitaj Müzesi, St-Petersburg (O.Wilson’dan, www.paleoetnologie.wz.cz/anglperson.htm).

Şekil 3. Sibirya’nı Paleolit Dönemine tarihlenen Malta’da bulunan üzeri doku süslemeli

heykelcikleri ve onların kürk şeklindeki yorumu. MÖ. 21. bin yılın sonu-20.bin yılın başı, Üst Paleolit Malta-Buret kültürü (O.Wilson’dan, www.paleoetnologie.wz.cz/anglperson.htm).

Şekil 4. Sibirya’nı Paleolitirk Dönemine tarihlenen Malta’da bulunan üzeri doku süslemeli

heykelcikleri ve onların kürk şeklindeki yorumu (O.Wilson’dan, www.paleoetnologie.wz.cz/anglperson.htm).

Şekil 5. Yukarı Paleolit Malta-Buret Kültürüne ait Malta heykelciklerin üzerindeki tasvirlerin

Wilson tarafından yorumu (O.Wilson’dan, www.paleoetnologie.wz.cz/anglperson.htm).

(25)

Şekil 7. Okunev kültürü geyikli taşlarda insan tasvirleri. 1-sade soyut tasvir; 3-gerçekçi

tasvir; 4,5,6-karmaşık soyut tasvirler (Н.В. Леонтьев’den).

Şekil 8. Okunev kültürüne ait Tas-Hazinsk taşlarındaki fantastik insan tasvirleri (Н.В.

Леонтьев’den).

Şekil 9. Sibirya’dan Okunev dönemi fantastik insan figürü tasvirleri. 1,2,3-Minusinsk deresi;

4-Samus; 5,6-Tom bölgesi, 7,8-Angara ırmağı civarı (Н.В. Леонтьев’den).

Şekil 10. Okunev kültürü mezar çizimlerinden. Savaş tanrısının resmi olarak yorumlanan bu

tasvirde sima özel dövme veya boya ile seçilmektedir. Savaş tanrısı iki elinde mızrakları ile betimlenmiştir. Okunev kültürü, MÖ. XVIII-XII. yy., Hakasya, Minusink Deresi, Yenisey’in sol kolu olan Çernovaya nehri yakınlarındaki Çernovaya Kurganı buluntusu (Э.Б. Вадецкая’dan).

Şekil 11. Hovd-Somon dövüşçüleri. Okçular -1, 2, 5-9, 13-20, 22, Kılıç ile silahlanmış

dövüşçüler-12, 21, 23 ve elinde balta olanlar -3, 4, 10, 11, 24 (Okladnikov ve Xudyakov’dan).

Şekil 12. Hovd-Somon dövüşçüleri. Okçular: 1-5, 7-14, 16, 17 ; elinde balta tutan dövüşçü:

6, elinde kılıç tutan dövüşçü:15 ( Okladnikov ve Xudyakov’dan).

Şekil 13. Yalangaş Tepe’den II. Namazgah (MÖ. 4000-2500) devresine ait kadın figürü

heykelciği (çeşitli yönlerden) (Y.Çorulu’dan).

Şekil 14. Arjan kurganlarının inşasında kullanılan ve M.Ö. 14.yy. ile M.Ö. 12.yy. arasına

tarihlenen kaya üstü çizimler arasında insan yüzü tasviri (K.V.Çugunov’dan).

Şekil 15. Arjan kurganlarının inşasında kullanılan ve Tuva’nın Bronz dönemi kültürlerine

bağlanan kaya üstü çizimler arasındaki insan tasvirleri (K.V.Çugunov’dan).

Şekil 16. Dağlık Altay bölgesinde karşılaşılan tasvirler arasında sürekli tekrarlanan konular

dikkati çekmektedir. Biribci sutun Fotoğrafleri İskit Öncesi dönem, ikinci sutun İskit Öncesi dönem, üçüncü sutun MS. Dönem. İlk sırada Hayat Ağacı; ikici sıra “Korku”, üçüncü sıra “Doğurganlık” ve dördüncü sıra “Kahramanlık” konuları tasvir edilmektedir (Маточкин’den).

Şekil 17. Atlı figürler ve at tasvirleri. Pazırık ve Katanda kurganları (1-3); Saylugem

kurganları (4-5), Altay bölgesi kaya üstü çizimleri (6-18) (Kubarev’den).

Şekil 18. Kayak üzerinde hareket eden sakallı Tagar dövüşçüleri. MÖ. 3. yy. sonu-2.yy. başı;

a) Şelabolin kayalıkları, Krasnoyarsk vilayeti; b) Belıy Yus ırmağı üzerindeki Çetvertıy Sunduk kayalıkları (Lariçev’den).

Şekil 19. Tagar dönemi mezarından çıkarılan kilden mumya maskesi. Bereş kurganı (E.B.

(26)

Şekil 20. Bir Çin ansiklopedisindeki Hun tasvirleri, Тушицзичэн, XVII yy. (B.B.

Ovçinnikova’dan).

Şekil 21. Çin kaynaklarındaki Hun dövüşçüleri, Июйгочжи, XIV yy. (B.B.Ovçinnikova’dan).

Şekil 22. Pazırık, Ulandrık ve Ukok’un Ak-Allah kurganlarında bulunan giyim-kuşam

örneklerine göre canlandırılmış soylu Pazırık Dönemi dövüşçüsü (A. İ. Solovyev’dan, http://history.novosibdom.ru/node/50 ).

Şekil 23. 5. Pazırık kurganında bulunan insan figürlü eğer örtüsü detayı (Rudenko’dan). Şekil 24. Yenilmiş Hun dövüşçünü tasvir eden atlı heykel.Çin kumandanı Ho Juy-bin’in

mezar anıtı (Y.S. Hudyakov’dan).

Şekil 25. Yenilmiş Hun dövüşçünün yüz çizgileri. Çin kumandanı Ho Juy-bin’in mezar anıtı

(Y.S. Hudyakov’dan).

Şekil 26. Soylu kadının altın süslemelerle kaplı yüksek peruğunun rekonstrüksiyonu. Ukok

platosu Ak-Allah mezar alanı (N. Polosmak’dan).

Şekil 27. Soylu kadının dış görüntüsünün rekonstrüksiyonu. Ukok platosu Ak-Allah mezar

alanı (N. Polosmak’dan).

Şekil 28. Atlı ve yaya Taştık dövüşçüleri. Dövüşçülerin İskit tarzı yayları ve konik biçimli

püsküllü miğferleri gerçekçi tarzda aktarılmıştır. Hun-Sarmat Dönemi kaya üstü çizimi, Yenisey nehrini orta mecrası (L.R. Kızlasov’dan).

Şekil 29. Ünlü Tepsey plakalarındaki insan tasvirleri. Taştık Dönemi, Yenisey nehrinin sağ

kıysı, Tepsey dağı etekleri, Minusinsk bölgesi (M. P. Gryaznov’dan).

Şekil 30. Taştık Dönemi dövüşçüsü. Başını ve dizlerini örtene uzun zırhı ve değişik saç

düzeni dikkati çekmektedir. Ünlü Tepsey plakasından detay (A.İ.Solovyev’den).

Şekil 31. Tepsey mezarlığındaki insan tasvirlerinden detay. Taştık okçusunun törensel vücut

süslemesi insan anatomisine bağlı olarak yapılmıştır. Minusinsk Deresi, Hakasya. 3-4.yy. (http://history.novosibdom.ru/?q=node/33).

Şekil 32. Tepsey çizimlerine dayanarak oluşturulmuş Taştık dönemi dövüşçülerinin

görüntüsü (A. İ. Solovyev’den).

Şekil 33. Taştık kültürü mezar maskları altındaki alçı masklar. 1- 4.Ohlahtı mezarı, 1969.yıl;

2- 7. Ohlahtı mezarı, 1903.yıl; 3- 5.Terskiy mezarı; 4- 3. Tepsey mezar odası; 5-1. Ohlahtı mezarı, 1903.yıl; 6-.Terskiy mezar odası; 7- 3.Tepsey mezar odası (E.B.Vadetskaya’dan).

Şekil 34. Taştık kültürü. 26, 27-Alçı masklar; 35- ahşap savaşçı başı heykeli; 36-kaya üstü

çizimler (E.B.Vadetskaya’dan).

(27)

Şekil 36. Taştık devrine ait olduğu kabul edilen insan tasvirli dikilitaşlar. 1a ve 1b-

Ulu-Kız-Taş; 2a ve 2b- Kişi-taş, Minusinsk Deresi (S.V. Pankova’dan).

Şekil 37. Nenisk dikili taşı, Minusinsk Deresi, Taştık Dönemi (Kızlasov’dan, 1960).

Şekil 38. Taştık devrine ait olduğu kabul edilen insan tasvirli dikilitaşlar. Malaya Os ırmağı,

Minusinsk Deresi (Kızlasov’dan, 1960).

Şekil 39. Taştık devrine ait olduğu kabul edilen insan tasvirli dikilitaşlar (S.V. Pankova’dan,

2000).

Şekil 40. Taştık Dönemi taş heykeli, Kuray IV (Ovçinnikova’dan, 1990).

Şekil 41. Kaya üstü çizimlerde Gök-Türk dövüşçüleri, Jaltırak-Taş, Kırgızistan (Y.A.

Şer’den).

Şekil 42. Bayrak taşıyan atlı savaşçıların kaya üstü çizimleri. (1-4) Har-Had, Moğolistan

(Novgorodova’dan); (5, 13) Jaltırak-Taş, Kırgızistan (Şer, Miklaşeviç, Sovetova ve Samaşev’den); (6, 7) Tamgalı, Kazakistan (Maryaşev, Goryaçev ve Potapov’dan); (8,9) Sulek, Hakasya (Appelgren-Kivalo’dan); (10) Doğu Avrupa, (11, 12) Manhay bölgesi, Baykal gölü civarı (Aseev’dan).

Şekil 43. Bayrak taşıyan askerlerin de iştirak ettiği savaş sahneli kaya üstü çizimleri.

(1,2)-Çaganka, Altay (Çeremisin’den); (3)- Jalgız-Tobe, Altay (Kubarev’den); (4, 6)- Eşkiolmes, Kazakistan (Maryaşev ve Goryaçev’den); (5)- Sarıbulak, Kazakistan (Medoev’den).

Şekil 44. Bayrak taşıyan askerlerin kaya üstü çizimleri. (1-6) Şişinsk yazıtları, Lena nehri

(Okladnikov ve Zaporojskaya’dan); (7, 13, 14) Tamgalı, kazkistan; (8, 10) Eşkilyomes, Kazakistan (Maryaşev, Goryaçev ve Potapov’dan); (11, 12) Oy-Djalau, Kazakistan; (15) Tamgalı, Kazakistan (Medoyev’den).

Şekil 45. Sulek yazılı kayası çizimleri, Uyus nehri vadisi, Hakasya, Rusya (Y.S.

Hudyakov’dan).

Şekil 46. Göktürk Dönemi kaya üstü kam tasviri, Kara-Drgün, Altay (V.D. Kubarev’den,

2001).

Şekil 47. Göktürk devrine ait Kudırge kurganından çıkarılan kaya üzerine yapılmış dini

merasim tasviri (B.Ögel’den, 1998).

Şekil 48. İğne kabı üzerinde tanrıça Umay sanılan kanatlı ve taçlı bir bayan tasviri.

Minusinsk müzesi (S.G. Skobelev’den).

Şekil 49. Kemik plakalar üzerindeki tasvirler. Süttü-Bulak mezar alanındaki 54. Kurgan

(28)

Şekil 50. İnsan tasvirli geyikli taş, Uşkiyn-Uver, Moğolistan. Taşın üzerinde insan yüzü,

kulaklarındaki halka küpeler, belindeki askılı kemer, kemere sağdan bağlanmış balta ve soldan asılmış hançer tasvir edilmiştir (V.V. Volkov ve E.A. Novgorodova’dan).

Şekil 51. Göktürk Dönemi geyikli taşlar (1–9, 12) ve Taştık dikili taşları (10, 11, 13). 1-Arjan

(H. Appelıgren-Kivalo’dan); 2-Agrın-brigada (B.İ. Vaynberg ve E.A. Novgorodova’dan); 3-Kokorü; 4-Uşkiyn-Uver (V.V. Volkov ve E.A. Novgorodova’dan); 5-Çuysk yolundaki taş (G.N.Potanin’den); 6-Saglı; 7-Hubsugol (N.Ser-Odlavu’dan); 8-Ust-Es (H. Appelıgeren-Kivalo’dan); 9-Samagaltay (M.P.Gryaznov’dan); 10-Ulu-Kış-Taş (G.N. Spasskiy’den); 11-Kiji-Taş (İ.K. Aspelin’den); 12-Batı Altay bölgesi (A.V. Adrianov’dan); 13-Neni ırmağı (L.R. Kızlasov’dan); 1,6, 9-Tuva; 2,4,7-Moğolistan; 3,5,12-Altay; 8,10, 11,13-Minusinsk Deresi buluntuları.

Şekil 52. Yazılı Göktürk heykeli. Znamenki köyü, Erba ırmağı yakınları, Hakasya. Devon

taşı, H=1,74, genişlik 55-64 cm. Minusinsk Müzesi, No. 12 (Л. Р. Кызласов’dan, 1964).

Şekil 53. Mezar taşı üzerindeki süsleme. Ashet, Moğolistan ( Kızlasov’dan, 1960). Şekil 54. Kül-Tiğin külliyesi (genel görüntü rekonstrüksiyonu) (Novgorodova’dan). Şekil 55. Göktürk Dönemi heykelleri, Hanlütan-Akenguayte, Doğu Türkistan (Hudyakov

ve Komisarov’dan).

Şekil 56. Elinde düşmanlarının kesilmiş kafalarını tutan dövüşçü heykeli, Göktürk Dönemi,

Ak-Tal-Bacı, Henderge ırmağı, Tuva (Кызласов’dan, 1964).

Şekil 57. Bezeklik’ten bir duvar resmi. Av sahnesi (Y.Çoruhlu’dan).

Şekil 58. Koço freskinden bir kurt başlı mızrak tutan alp resmi (Y.Çoruhlu’dan).

Şekil 59. Okçu tasviri. Karahanlı Afrasiyab sarayı kabul salonunun doğu duvarı (Y.

Karev’den).

Şekil 60. Başında altın kurdeleli insan başı tasvirinin çizimi. Karahanlı Afrasiyab sarayı (Y.

Karev’den).

Şekil 61. Musullu usta İbrahim İbn Mevaliye imzalı ibrikten detaylar (Erginsoy’dan). Şekil 62 (a,b). Cleneland Sanat Müzesindeki 1223 tarihli ibrikten detaylar (Erginsoy’dan). Şekil 63. Louvre Müzesindeki El-Adil II. nin leğeninden detaylar (Erginsoy’dan).

Şekil 64 (a,b,c). Münih Völkerhunde Müzesindeki tepsiden detaylar (Erginsoy’dan).

Şekil 65. Louvre Müzesindeki El-Adil II. nin leğeninden akrobatları tasvir eden detay

(Erginsoy’dan).

Şekil 66 (a, b, c, d). Musullu Ebu Bekr ibn el-Caldak isimli usta tarafından yapılmış ve 1225

(29)

Şekil 67 (a, b, c). Musullu Ebu Bekr ibn el-Caldak isimli usta tarafından yapılmış ve 1225

yılına tarihlenen şamdandan atlı tasvirleri (Rice’dan).

Şekil 68 (a, b, c, d). Musullu Ebu Bekr ibn el-Caldak isimli usta tarafından yapılmış ve 1225

yılına tarihlenen şamdandan bahçe sahneleri (Rice’dan).

Şekil 69. İnce Minare Taş ve Ahşap Eserler Müzesi’ndeki Kanatlı Melek figürlerinin Konya

(30)

BİRİNCİ BÖLÜM Giriş

1.1. Tezin İçeriği, Önemi ve Kapsamı

“Anadolu Selçuklu Saray Çinilerinde İnsan Figürü” başlıklı bu çalışmada konu tasvir ve teknik olarak ayrıştırılan iki yönü ile ele alınmağa ve araştırılmağa çalışılmıştır. Bu nedenle tezin amaçlarından biri Selçuklu Dönemi çini sanatında karşımıza çıkan insan tasvirlerinin Türk sanatındaki İslam Öncesi ve İslam Dönemi kaynaklarına inerek Selçuklu Türk tipi olarak bilinen ikonografinin ve Selçuklu Çağı seramik süslemede uygulanan insan tasvirli konularının tarihi oluşum çizgisini ve aşamalarını izlemek olmuştur.

Diğer taraftan genel anlamda seramik sanatının mimariye bağlı kolu olan ve diğer tatbiki sanatlara kıyasla malzeme ve teknolojiye daha sık bağlı olan çininin Selçuklu Devri Anadolu’sunda insan tasvirli örneklerini teknik açıdan değerlendirilerek, Anadolu’ya gelmeden önceki sürecini İslam seramik sanatı çerçevesinde araştırmak hedeflenmiştir. Bu arada günümüze ulaşan Selçuklu Dönemi insan tasvirli Anadolu çinileri üzerindeki tasvirler Fotoğraf sanatı açısından da değerlendirilmeğe, onların Fotoğraf niteliğini kendi arasında ve dönemin diğer örnekleri ile kıyaslanmağa çalışılmıştır. Çalışmanın bu ikinci yönü onu şimdiye kadar yapılmış olan yakın konulu doktora ve yüksek lisans tez araştırmalarından farklı kılmaktadır.

Türklerin anayurdu kabul edilen Altaylar ve yakın çevresi Paleolitik Döneminden başlayarak çok sayıda kültürlerin geliştiği coğrafya olmuştur. Bilimsel literatürde çeşitli, genelde daha çok ilk bulunduğu köyün, kasabanın, nehrin veya bölgenin coğrafi ismine bağlı olarak oluşturulan adlar altında sunulan bu kültürler ne yazık ki bölgenin köklü kültürünün genel manzarasını ve ana özelliklerini çok sayıda ayrıntı ve detaylar içinde boğarak toplu algılamağı zorlaştırmaktadır. Yüzyıllardır bölgeni araştırmakta olan Rus-Sovyet bilim adamları bu coğrafyayı kendilerine vatan edinmek namına arkeoloji ve tarih bilimine hep politik çıkarlar açısından bakmış veya devlet tarafından böyle yanaşmağa zorlanmışlardır. Özellikle Sovyet devletinin milli politikası çerçevesinde oluşan sansür, bölgedeki tüm Türk izlerinin kapatılmasına veya en azı dile getirilmesini önlemeğe çalışmıştır. Ne yazık ki

(31)

Sovyetler Birliğinin dağılması merkezin bölge tarihine ve kültürüne karşı tavrını değiştirmedi ve günümüzde aynı önyargı hatta biraz daha katılaşarak devam etmektedir.

Tezin İslam öncesi Türk kültürüne ayrılan bölümü esasen Rus kaynaklarına dayandırılarak sürdürülmüş, bu araştırmaların sonuçlarına daha nesnel açıdan bakılmağa çalışılmıştır. Erken çağlardan itibaren çeşitli Türk kavimlerinin yaşadığı geniş Avrasya coğrafyasından sadece çıkış noktası kabul edilen Altay ve yakın çevresi kültürleri ele alınmıştır. Etnik köken açısından çok tartışılan İskit kültürünün ise sadece en Altay coğrafyası ile sınırlı erken dönemi değerlendirilmiştir. Proto-Türk kültürleri ile aynı dönemde ve aynı coğrafyada gelişen bu kültürü diğer kültürler arasından soyutlamak genel manzaranın bir bütün olarak algılanmasına zarar vermiş olabilirdi.

Tezdeki Türk sanatının daha yakın dönemleri ise Altay’dan Anadolu’ya gelen üç yoldan biri, Selçukluların daha çok kullandıkları Horasan üzerindeki güzergâh ve çevresi, Uygur Türklerinin yerleştiği Doğu Türkistan ve Gazenelilerin devlet kurdukları Afganistan bölgeleri ile sınırlanmıştır. Bu coğrafyada gelişen Türk sanatı insan tasviri açısından ve bu konuda yapılan son araştırmalardan faydalanarak bir daha gözden geçirilmiştir.

Sözü geçen bu coğrafyanın dışında kalan Türklerin kültürlerine hiç değinilmemenin nedeni ise konunun kaynağından fazla uzaklaşmamasını ve dağılmamasını sağlamak olmuştur.

Konumuzun teknik ayağı çağdaş seramik sanatı açısından da büyük önem taşıyan İslam seramik sanatı çerçevesinde değerlendirilmiş, Anadolu Selçuklu insan tasvirli saray çinilerinin üç önemli tekniğinin bu tarihi süreç içindeki gelişim çizgisi “Büyük Selçuklu seramik sanatı” başlıklı bölümde incelenmiştir. Çalışmamızda Ortaçağ İslam seramik sanatında gerçekleşen tarz oluşumunun kökleri, aşamaları ve yayılım mantığı, seramik teknolojisi alanındaki bilgi aktarımı, usta göçleri ve İslam Dönemi lüks seramik üretim merkezleri ele alınmıştır. Bu bölümde İslam seramik sanatı araştırmalarındaki geleneksel yaklaşımlara ve son dönem araştırmalarda ortaya çıkan yeni yorumlara da yer verilmiş, farklı bakış açıları özetlenmiştir.

(32)

Bu şekilde Türk sanatında oluşan insan ikonografisi ve onun önce İslam seramik sanatına yansıması, daha sonra Büyük Selçuklu dönemi seramik ve çini sanatında tek tarz olarak karşımıza çıkması evreleri örnekler üzerinde araştırılmıştır.

Çalışmamızda Anadolu Selçuklu insan tasvirli çinileri teknik, malzeme ve konu yelpazesi açısından değerlendirilmiş, bu çiniler ile Büyük Selçuklu İran insan tasvirli çinileri arasındaki ortak ve Anadolu çinilerinin bölgesel özellikleri tespit edilmeğe çalışılmıştır. Aynı zamanda dönemin seramik ve çini süslemeleri ile minyatür sanatı arasındaki bağlantıların tabiatı araştırılmağa ve çiniler üzerindeki insan tasvirlerinin Fotoğraf sanatı açısından niteliği de incelenmeğe çalışılmıştır. Bu süslemeleri yapan ustaların el becerisi, çizim ve kompozisyon düzenleme tarzları kıyaslanarak benzer veya tek elden çıkabilen örnekler gruplandırılmış, bunları yapan ustaların yetişmiş olabilecekleri merkezler mevcut belge ve bilgiler de dikkate alınarak değerlendirilmiş, fakat elimizde çok kesin kanıt olmadığı için tahmin şeklinde sunulmuştur.

Tez-araştırmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm- kendi içinde-tezin amacı, önemi, kapsamı ve yöntemlerini açıklayan birinci, ilgili yayınların özetini sunan ikinci, konuya giriş niteliğindeki Selçuklu Döneminin tarihi, coğrafi ve kültürel ortamının genel manzarasını çizen üçüncü ve Anadolu Selçuklu insan tasvirli çinilerin teknikleri konusunda teknolojik bilgiler içeren dördüncü alt başlık sıralaması şeklinde kurulmuştur.

İkinci bölümde Türk sanatındaki insan tasvirli örnekler İslam Öncesi ve İslam Dönemi ana çerçeveleri içinde dört alt başlık altında ele alınmıştır. Buradaki birinci alt bölüm Erken Çağ Proto-Türk kültürlerinden Uygur döneminin sonuna kadarki evreyi kapsamaktadır. İkinci alt bölümde Türk-İslam çerçevesindeki Karahanlı ve Gazneli devletlerinin sanatı insan tasviri açısından değerlendirilmiştir. Üçüncü alt bölüm Selçuklu dönemi İran, Suriye-Mezopotamya ve Anadolu sanatlarını kapsamaktadır. Bu bölümde Büyük Selçuklu sanatı daha yakından incelenmiş, alt başlıklar halinde minyatür, heykel, maden sanatlarındaki insan tasvirli örneklere yer verilmiş, ortak kültür alanı içindeki tek sanat tarzının geniş Selçuklu coğrafyasında benimsendiği gösterilmiştir. Selçuklu seramik sanatı ise sadece İran ve Suriye coğrafyası çerçevesinde değerlendirilmiş. Bu bölümde yine Orta Çağ tatbiki sanatlar arasındaki minyatür sanatının özel konumu üzerinde durulmuş ve bu dönem

(33)

tatbiki sanatlarda tarz ve tasvir şemalarının yayılım ve benimsenme prensibi açıklanmağa çalışılmıştır.

Araştırmamızın ana konusunu teşkil eden Anadolu çini ve seramik sanatı ikinci bölüm içinde özel alt başlık altında incelenmektedir. Burada ortak bir değerlendirmeden sonra insan tasvirli seramiklere ve çinilere iki bölüm içinde yer verilmiş, yine çinilere ayrılmış bölümde insan tasvirli örneklerlerin ait olduğu yapılar tek tek anlatılmıştır.

Araştırmamızın üçüncü bölümü katalog ve değerlendirme ile sonuçtan oluşan üç alt başlık içermektedir. Katalogda günümüze ulaşabilen Anadolu Selçuklu saray, köşk ve hamam çinilerindeki insan tasvirli örneklerden oturan tek figürler, oturan grup figürler, ayakta figürler, atlı figürler, portreler, münferit örnekler ve figür fragmanları alt başlıkları altında tanımlanmıştır. Bunların yanında parçalarda izlenebilen tasvir detaylarından oturmuş, ayakta veya at üzerinde olduğu çıkarılabilen örnekler ilgili grup içine alınarak değerlendirilmiş, tek bir defa karşımıza çıkan tasvir türleri ise münferit örnekler içine alınmıştır.

Değerlendirme bölümü kendi içinde insan figürünün Türk sanatındaki yerine, köklerine, tarihi kronolojisine kısa özet şeklinde değinilmiş, bu ikonografinin İslam seramik sanatına Selçuklu öncesi dönemlerde yansıması ve Selçuklu Döneminde İslam seramik sanatında ortak tarz haline gelmesi evreleri örneklerle belirlenmeğe çalışılmıştır.

Bölümün karşılaştırma, inceleme ve değerlendirme kısmında tüm katalog grupları teker teker ele alınarak, içindeki çini parçaların hali, bulundukları yer veya yapı, süsleme teknikleri, biçimi, kompozisyonları ve konuları incelenmiş, süslemelerdeki motif ve nesneler değerlendirilerek, bunların sembolik anlamlarına değinilmiştir. Ayrıca çiniler üzerindeki tasvirler kompozisyon düzenlemeleri ve Fotoğraf becerisi açısından değerlendirilmiş, Büyük Selçuklu Dönemi İran veya Suriye bölgesi seramik ve çini sanatı, süsleme açısından arasındaki benzerleri ile kıyaslanarak, ortak ve farklı cihetleri vurgulanmıştır. Bu karşılaştırmadaki amacımız Anadolu Selçuklu insan tasvirli çinilerdeki ikonografi, konu ve kompozisyon programının kökenine, yapılmış yeni araştırmalar ve değerlendirmeler ışığında yeniden göz atmak, tekrarlanan tasvir ve pozların, konu ve motiflerin nedenini, anlamını ve mantığını araştırmak olmuştur.

(34)

Sonuç bölümü genel bir özet şeklinde kurulmuştur. Burada Selçuklu Dönemi seramiklerinde karşımıza çıkan insan tasvirli süslemelerin oluşum süreci ve kaynağı, dönemin sanat anlayışının temel çizgileri, ortak sanat tarzının yayılımı, Selçuklu sanatındaki portre kavramı gibi konulara değinilmiş, elimizde olan dağınık verilere dayanarak genel manzaranın ana hatlarına ulaşılmağa çalışılmıştır. Burada Anadolu çini sanatı Büyük Selçuklu seramik sanatı ekolü içinde değerlendirilmiştir, onun bir kolu, Anadolu’daki uzantısı şeklinde görülmüştür.

1.2. İlgili yayınlar.

Çalışmamızın İslam Öncesi Altay ve Sibirya’da Proto-Türk ve Türk Sanatı bölümünde genelde çeşitli makaleler halinde neşredilen yakın zamana ait Rus kaynaklarından faydalanmıştım. Türk kaynakları arasında ise bilhasse Emel Esin ile Yaşar Çoruhlu’nun eserlerinden yararlanılmış.

Emel Esin tarafından “İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş” eseri Türk Kültürü El-kitabı II. cild 1b’den ayrı basım şeklinde 1978 yılında yayınlanmıştır (Esin, 1978). Altı bölümden oluşan eserde birinci bölüm Türk sanatının Milattan Önceki birinci bin yılını kapsamaktadır. Diğer bölümlerde ise sırayla Hun, Gök-Türk, Batı Türk ve Uygur, İslam’a Giriş Dönemleri ve Batı Türkistan ve Orta Asya’da kurulan ilk Müslüman Türk Devletleri olan Gazneli ve Karahanlı sanatı anlatılmaktadır. Erken dönem Türk Sanat Tarihi’nin anlatıldığı bu eserde sanatın kozmolojik ve mitolojik tasavvurlarla bağlarına, Türk halklarının kültür geleneklerine ve yaşam tarzına geniş yer ayrılmıştır. Eserin hacminin yarısını kapsayan notlar her bölüme özel başlık altında toplanmış, bu notlar eserin kendisi kadar önem ve değer taşımaktadır.

Yaşar Çoruhlu’nun “Erken Devir Türk Sanatı” kitabında İç Asya’da Türk sanatının doğuşu ve gelişimi konusu çalışılmıştır (Çoruhlu, 2007). Paleolitik devir Türk sanatından başlayan anlatım sıra ile Mezolitik, Neolitik, Kalkolitik ve Maden devirlerini içermektedir. Hun, Gök-Türk, Eski Uygur sanatları özel başlıklar halinde ele alınmıştır. En son bölüm ise Orta Asya Osmanlılar öncesi Kuzey Karadeniz ve Doğu Avrupa’da sanat tarihi açısından varlık gösteren diğer Türk topluluklarına ayrılmıştır. Bu bölümde Tabgaç, Akhun, Kırgız ve Oğuz Türklerinin Orta Asya’daki

(35)

sanatı, İskit-Sarmatların, Avrupa Hunlarının, Avarların, Hazarların, Eski Bulgarların, Peçenek ve Kıpçakların Kuzey Karadeniz ve Doğu Avrupa’daki sanatları incelenmektedir. Aynı yazarın “Erken Devir Türk Sanatının ABC’si” eserinin daha geniş ve ayrıntılı devamı ve açıklaması niteliğindeki bu kitap erken devir Orta Asya Türk sanatı ile Kuzey Karadeniz ve Doğu Avrupa coğrafyasında gelişen Türk sanatlarını bir arada sunan tek kaynaktır (Çoruhlu, 1998).

Gök-Türk sanatı bölümünde çok yararlandığımız bir diğer eser Oktay Belli’nin “Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller” kitabıdır. İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü ile Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Rektörlüğü arasında imzalanan bilimsel anlaşma gereği, 04-26 Eylül 2001 tarihleri arasında Kırgızistan’da yapılmış olan yüzey araştırmaları çalışmasının sonucu ortaya konan bu yayında Kırgızistan topraklarında belgelenmiş ve envanteri çıkarılmış, arkeolojik kültür varlıklarından taş balbal ve insan biçimli heykeller mercek altına alınarak bunların tipolojik incelenmesi yapılmıştır (Belli, 2003). Ayrıca giriş bölümünde Türk kültüründe ölü gömme geleneğine, kurgan, kurban, şölen ve armağan kültürüne de değinilmiştir.

Konu ile direkt bağlantılı olan “Kubadabad” kitabı 1980 yılından itibaren Kubadabad sarayı kazı başkanlığını üstlenen Rüçhan Arık tarafından 2000 yılda yayınlanmıştır (Arık, 2000). Bu eserin giriş bölümünde Anadolu Selçuklu saraylarından Alanya ve Keykubadiye hakkında kısa bilgi verilmiştir. Özel olarak Konya Kılıç Aslan Köşkü’nün tarihi, çini ve alçı buluntuları anlatılmıştır. Kitabın ana konusu olan Beyşehir Kubadabad sarayının ise keşfedilişi, ilk sondajı ve ilk bilimsel kazıları sıra ile anlatılmış, saray külliyesinin yapıları tek tek incelenmiştir. İncelemede 1980’li yıllardan sonraki dönem kazı araştırmalarının sonuçları tafsilatlarıyla irdelenmiş, yeni buluşlar ile Selçuklu dönemi saray tarihi arasında paraleller kurulmuştur. Kitapta Kubadabad sarayı seramik, alçı ve cam buluntularına geniş yer verilmiş, zengin süsleme programına sahip çiniler tek tek anlatılmış, buradaki süslemeler ile İslam Öncesi Türk mitolojisi arasındaki bağlara değinilmiştir. Bu eser tez araştırmada kullanılmış ana kaynaklardan biri olmuştur.

Rüçhan Arık ve Oluş Arık’ın kalemine ait bir diğer önemli eser yakın zamanlarda Kale Grubu Kültür Yayınları tarafından satışa sunulmuştur. “Anadolu toprağının hazinesi çini: Selçuklu ve Beylikler Çağı çinileri” başlıklı kitap