İSLAM DİN
EĞİTİMİNİN TARİHSEL
TEMELLERİ
İBN SAHNUN
(ö. H.240/M. 854)
• Tunus’ludur.
• Hicri 3. asrın ilk yarısında Kuzey Afrika’nın Kayrevan şehrinde yaşamıştır.
• “Adab el-Muallimin”.
ADABU’L MUALLİMİN ESERİNİN BÖLÜMLERİ
• 1.Bölüm: Kur’an öğretimi hakkındaki rivayetler
• 2.Bölüm: Öğrenciler arasında eşit davranmak
• 3.Bölüm: Ders araç ve gereçlerinin kullanımı
• 4.Bölüm: Eğitim ve öğretimde ceza
• 5.Bölüm: Hatim merasimi ve bu konuda öğretmenin görevleri
• 6.Bölüm: Bayram hediyesi
• 7.Bölüm: İzin ve tatiller
• 8.Bölüm: meslek sevgisi
• 9.Bölüm: Öğretmenle yapılan öğrenme akdi
• 10.Bölüm: Mushaf, Fıkıh kitapları vb. eserlerin kiralanması ile ilgili görüşler
İBN SAHNUN’UN EĞİTİMDE ÖNE ÇIKARDIĞI KONULAR
Kur’an’ı güzel okuma,
Ezberleme,
Kur’an kıraatleri,
Güzel yazı, hitabet,
Matematik,
Sarf ve nahiv,
Faydalı şiir ve hikayeler,
Dualar, Allah’ın büyüklüğü ve yüceliği ve temel dini bilgileri kapsamaktadır.
CAHIZ (Ö. H. 258/ M.869)
• El-Cahiz, İbn Sahnun’un çağdaşıdır ve Irak’ta yaşamıştır. Basra’da doğmuş Basra’da vefat etmiştir.
• “Risalet’ül-Muallimin”
• Ayrıca “el-Beyan ve et-Tebyin” isimli eserinin bir bölümünü öğretmenler ve öğretim olgusu üzerine ayırmıştır.
RİSALETÜ’L MUALLİMİN ADLI ESERİNİN İÇERİĞİ
–Öğretmenlik mesleği ve öğretmenlerin vasıfları
–Ücretle eğitim öğretim –Çocuk eğitimi
–Kalem-yazı-kitap
–Ezber-ilim ve istinbat (hüküm çıkarma) –Edebiyat ve şiir
–İbadet-ticaret-eğitim –Livata
CAHIZ’IN EĞİTİMDE ÖNE ÇIKARDIĞI KONULAR
• İnsan eğitimi, tarih, nesir,
• Mantık, münazara, vezinli kasideler,
• Müzdevic (ikişer beyitli şiir), esca (kelime sonundaki harflerin aynı olması)
• Kitap, hesap, nahiv, feraiz, aruz, gökteki
yıldızlarla yol takip etme, fal, gün ve ayların adları, rivayet bilimleri
EL-KABİSİ ( öl. H.403/ M.1014)
• El-Kabisi, İbn Sahnun’dan bir asır sonra yine Kayrevan şehrinde doğup yetişmiştir.
• Yetişmesine Hicaz ve Mısırda bulunduğu yılların da katkısı vardır.
• Çağdaş bilim otoriteleri tarafından ünlü bir hadisçi ve fıkıhçı olarak kabul edilmekle birlikte “Er-Risalatü’l-Mufassala li Ahvali’l-Müteallimin ve Ahkami’l-Muallimin ve’l-Müta’allimin”
isimli eseriyle İslam eğitim tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bir eğitimci olarak ün yapmasını sağlayan bu eserinde Kabisi, İbn Sahnun’un Adabü’l-Mu’allimin’den büyük ölçüde yaralanmıştır.
• Kabisi, İslam dininin öğretiminde özellikle ilmihal bilgisine işaret eder
ER-RİSALATÜ’L-MUFASSALA Lİ AHVALİ’L-MÜTEALLİMİN VE AHKAMİ’L-MUALLİMİN VE’L-MÜTEALLİMİN ADLI ESERİNİN
BÖLÜMLERİ
• 1.Bölüm: İman , İslam, İhsan ve İstikametin ne olduğu;
Kur’an’ın faziletleri, Kur’an’ı öğrenen ve öğretenlerin sevapları, Kur’an’ı hangi huylara haiz olarak taşınacağı, Kur’an’ı
ezberleyen kimsenin adabı, Kur’an’ı ezberleyen kimsenin adabı, Kur’an’ı ezberledikten sonra unutanın durumu, çocuğunu öğreten kimsenin sevabı
• 2.Bölüm: Her çocuğun öğretim alma zorunluluğu,
Öğretmenlerin öğrencilerden alacakları ücret ve bunun usulü, Kur’an ile beraber çocuklara daha hangi şeylerin
öğretilmesinin gerekeceği
• 3.Bölüm: Öğretmenin öğretim sürecindeki tutum ve davranışları
EL-KABİSİ’NİN EĞİTİMDE ÖNE ÇIKARDIĞI KONULAR
• Kelime-i şehadet, abdest, namazın içindeki ve dışındaki şartlar, namazın kılınışı, namazda okunacak sure ve dualar, vacipler vb.
• i’rap, hareke, güzel yazı, tertil ile okumayı, yararlı olduğunu bildiği kıraatler
İBN CEMAA
(H.639-733/ M.1241-1333)
İbn Cemaa, Hicri 7. ve 8. asırlarda Kahire’de yaşamıştır.
İbn Cemaa, Kur’an’ı anlayarak ve üzerinde düşünerek okumanın önemini ve Kur’an’ı öğrendikten sonra unutmamak için tekrar etmenin gerekli olduğunu belirtir.
Birçok önemli eseri bulunmakla birlikte bizim ele alacağımız eseri “Tezkiratu’s-Samî ve’l-
Mütekellim fî edebi’l-Âlim ve’l Müteallim”dir.
İBN CEMAA’NIN EĞİTİMDE ÖNE ÇIKARDIĞI KONULAR
Öğretmenin, birden fazla ders okuttuğu zaman en önemli olanını önce vermeyi öngören bir
program yapmasını tavsiye eder.
Öğretmen öğrencilere yalnız başına çözmede
zorlandıkları ender meseleleri, orijinal bilgileri ve medeni bir insanın bilmesi gereken konuları
öğretmeli, dört büyük halife ve dört büyük
mezhep imamı gibi İslam büyüklerinin üstün fikir ve güzel davranışlarından örnekler vermelidir.
• İlim Öğrenme ve Öğretmenin Değeri
• Öğretmenin Şahsi ve Mesleki Özellikleri
• Öğretmenin Ders Verirken Uyması Gereken Esaslar
• Öğretmenin Öğrencileriyle Birlikteyken Uyması Gereken Esaslar
• Öğrencinin şahsiyetiyle ilgili esaslar
• Öğrencinin Okul,ders ve Öğretmeniyle İlgili Uyması Gereken Esaslar
“TEZKİRATU’S-SAMİ ve’l- MÜTEKELLİM Fİ EDEBİ’L-ÂLİM ve’l MÜTEALLİM” ADLI ESERİN
İÇERİĞİ
• 1.Bölüm: İlimin ve âlimlerin üstünlüğü, ilmi öğrenme ve öğretmenin değerini ele alır ve konuyu ayet ve hadisler ışığında işler.
• 2.Bölüm: Üç kısma ayırdığı bu bölümde öğretmenlerle ilgili esaslara değinmektedir. Birinci kısımda öğretmenin şahsiyeti ve meslekî
özelliklerinin nasıl olması gerektiğinden; ikinci kısımda öğretmenin ders verirken uyması gereken esaslardan; üçüncü kısımda ise öğretmenin öğrenci ile birlikte iken uyması gereken esaslardan bahsetmektedir.
• 3.Bölüm: Bu bölümde de öğrenciler ele almakta ve bir öğrencide bulunması gereken esaslar üzerinde değerlendirme yapmaktadır.
• 4.Bölüm: İbn Cemaa bu bölümü kitaplara ayırmış olup, kitapların nasıl satın alınması gerektiği ve yazma ile ilgili hususlar üzerinde durmaktadır.
• 5.Bölüm: Son bölüm olan bu bölümde de okul ve yurtlarla ilgili önemli gördüğü hususlar üzerinde durmaktadır.
BURHAN ED-DİN EZ-ZERNUCİ (öl;H.593)
H. 6. M. 12.asırda yaşamış bir alimdir.
“Ta’lim el-Müte’alim” isimli içeriği tamamen eğitime hasredilmiştir.
Zernuci’ye göre eğitimin hedefi, Allah’ın
rızasına kavuşmak, ebedi hayatı elde etmek, kendi nefsinden ve cahillerden cehaleti
kaldırmak, dini canlandırmak ve İslam’ın devamını sağlamak olmalıdır.
“Ta’lim el-Müte’alim” İSİMLİ ESERİNİN BÖLÜMLERİ
• 1. Bölüm: İlmin mahiyeti, Fıkhın tarifi ve her ikisinin fazileti hakkındadır.
• 2.Bölüm: İlme nasıl başlanılması ve ilim öğrencisinin hangi özellikleri üzerinde bulundurması gerektiği üzerinde durur.
• 3. Bölüm: Öğrencinin seçeceği ilim dalından, hocadan ve arkadaşlardan bahsetmektedir.
• 4. Bölüm: İlme ve ilim ehline saygı göstermenin gereklerinden bahsetmektedir.
• 5.Bölüm: Derse devam etmenin çalışma ve gayret göstermenin ehemmiyeti üzerinde durulur.
• 6.Bölüm: Bu bölümde derse başlama zamanı dersin miktarı ve tertibi üzerinde durulmuştur.
• 7.Bölüm: İlim tahsilinde tevekkülün öneminden bahsetmektedir.
• 8. Bölüm: Öğrenimin yapılacağı çağdan bahsetmektedir. Öğrenimin beşikten mezara kadar olması gerektiği üzerinde durur.
• 9. Bölüm: İlim sahibi öğrencinin sahip olması gereken bir takım güzel hasletlerden bahsetmektedir.
• 10.Bölüm: Bu bölümde de dersten istifade etmenin yollarından bahsedilmektedir.
• 11.Bölüm: Bu bölümde öğrencinin ilmi elde ederken bunu daha kolay elde edebilmesi için bir takım esaslardan bahsetmiştir.
• 12.Bölüm: Burada da hafızayı kuvvetlendiren hususlarla unutmaya sebep olan durumlardan bahsetmekte unutmaya sebep olan yiyecek maddelerini detaylı bir şekilde saymaktadır.
• 13. Bölüm: Bu bölümde rızk getiren, rızkı kesen, durumlardan rızkı celbeden hususlardan ve ömrün artmasına sebep olan hususlar üzerinde durur.
ZERNUCİ’NİN EĞİTİMDE ÖNE ÇIKARDIĞI KONULAR
• O’na göre eğitim ve bilgi dindarlık için bir vesiledir. Bilgisiz din ve dindarlık olmaz.
Din ve dindarlık ise ebedi huzuru sağlar. Dolayısıyla bu dünyadaki hayat hakir görülüp gelecekteki hayat yüceltilmelidir.
• Bilgiye ulaşma yollarını belirlerken; soru-cevap, ezber ve tekrar, münazara- mütareke-mutahara, ve teeni-teemmül yöntemlerini kullanmıştır.
• Zernuci’ye göre Eğitim- Öğretimin Prensipleri: Niyet, Devam ve Gayret,
Öğrencinin Kabiliyetlerini Tanıma ve İlgili Branşa Yönelme,Hoca Seçme ve Saygıdır.
• Öğretmende bulunması gereken özellikler de bilginlik, dindarlık ve yaşlılık olmalıdır.
• Öğrenci; öğretmen, kitap ve memleket olmak üzere üç şeyde sebat göstermelidir.
KLASİK EĞİTİM KAYNAKLARINDA İSLAM EĞİTİM DÜŞÜNCESİNİN GELİŞİMİ
• Eserler detaylı bir şekilde incelendiğinde üzerinde yoğunlaşılan konuların günün ve yaşanan bölgenin sorun ve ihtiyaçları yönünde şekillendiği dikkatleri çekmektedir. Konuların ele alınış şekillerinde ise yazarın eseri yazma amacı, eserinde hitap ettiği kesim, yaşadığı coğrafya, zaman ve mesleğinin belirleyici olduğu söylenebilmektedir. Bu belirleyici unsurlara her bir eser açısından bakıldığında ise şu hususlar ortaya çıkmaktadır:
Eserlerin Yazılış Amaçları Açısından:
• Kronolojik sıralamada ilk sırada yer alan Câhız’ın (777-869) “Risalet’ül Muallimin” adlı eserini incelendiğinde eserin yazılış amacının eğitim-öğretim hakkında tavsiyeler vermek olarak görülmektedir.
• İbn-i Sahnûn’un (817-869) “Adab’ul- Muallimin” adlı eserinin bir tavsiye kitabı olmaktan uzak olduğu görülmektedir. Eserinin eğitim-öğretimle ilgili sistemli ve organizeli olmasa dahi, eğitim-öğretim faaliyetlerini düşünen ve bu konuda görüşlerini toparlayan bir eser olduğu görülür.
• Kâbisi de eserinin içeriğinde Sahnûn’la benzer amaçlarla yazdığı görülür. Ancak Kâbisi’de öğretmenlik mesleğinin hukuki boyutuna da değinilmiştir.
• Zernucu, eserinin ön sözünde, yaşadığı dönemdeki ilmi faaliyetlerde aksayan yönlerin olduğunu, yanlış metotlar uygulandığı için eğitimden beklenen kaliteye ulaşılamadığını belirterek, hocasından aldığı eğitim ve kendi tecrübelerinden hareketle ilim niçin ve nasıl elde edilir sorularına cevap vermek üzere bu eseri yazdığını belirtmektedir.
• İbn Cemaâ Eserinin yazılış amacını kendisi; “eğitim-öğretimle meşgul olanlara ve özellikle öğrencilere yol göstermek” olarak ifade etmektedir.
Yazarların Meslekleri ve Mezhepleri, Yaşadıkları Zaman Dilimi ve Coğrafya
Açısından
• Cahız en çok fıkıhçılığıyla tanınmıştır. Basra şehrinde yaşamıştır. Câhız’ın eserinde ayet ve
hadislerden delillendirmeler yapmaktan çok akıl ve mantık ilkelerini kullandığı görülmektedir. Bu da kendisinin mensup olduğu Mutezile ekolünün izlerini eserine yansıttığı fikrini uyandırmaktadır.
• İbn Sahnûn ve Kabisi fıkıh, hadis ve tarih ilimleriyle uğraşmışlardır. Her ikisi de Kayrevan şehrinde yaşamışlardır. Sahnun Maliki, Kabisi de Şafî mezhebine mensuptur.Her iki yazarın da fâkih
olmalarını etkileri eserlerinde gözlenmektedir. Soru-cevap olarak metoduyla ele alınan konularda eğitimin hukuksal boyutuyla ilgili nas ve otoriteye dayalı çözümlemeler sunulmuştur. İnceledikleri konuları ayet ve hadislerle destekleme ihtiyacının hissedildiği açık bir şekilde görülmektedir.
• Zernuci, Türkistan’da yaşamış, Hanefi mezhebine mensup bir fıkıhçıdır. Eserinde düşünme, anlama, tartışma, müzakere gibi yöntemlere vurgu yapması Hanefi geleneğin bir yansıması olarak
değerlendirilebilir.
• İbn Cemâa, Şafii mezhebine mensup, günümüz Suriye topraklarında bulunan Hama’da doğmuş, ünlü medreselerde ve şehirlerde müderrislik ve kadılık yapmış bir alimdir. Eserini incelendiğinde İbn Cemâa’nın müderris oluşunun etkileri ciddi manada görülmektedir. Eğitim-öğretimin
merkezinde bulunmuş olan sorun ve ihtiyaçları bizzat tecrübe etmiş olan Cemâa kendisinden önceki alimlere nazaran sistemli bir eser ortaya koymuştur.
Öne Çıkarılan Konular, Önerilen Yöntemler Açısından
• Câhız, belli bir kişi için yazıldığı anlaşılan risalesiyle öğretmenlik mesleği, öğretmenin özellikleri, öğretim yöntemleri, ücretli eğitim, çocuk eğitimi gibi hususlarda tavsiyeler yoluyla bilgiler vermiştir. Kur’an öğretimi üzerinde önemle duran Câhız, ödül ve ceza kavramlarından bahsetmiş bu konuda dayağı da eğitim-öğretimin bir gereği olarak ele almıştır. Eğitim öğretim için ücret alınıp alınmayacağını tartışmıştır.
• İbn Sahnûn ve Kâbisi, Kur’an öğretimi ve önemi, ücret konusu, öğretmenin nitelikleri ve ödül-ceza konuları üzerinde durulmuştur. Sahnûn farklı olarak bayram hediyeleri ve tatilleri, öğretmen kiralama ve Kur’an levhalarının nasıl silineceği üzerinde durmuştur. Kâbisi ise, çocuğun okula gönderilmesinin zorunluluğu, kadınların eğitimi, erkek-kız öğrenci ayrımı, öğretmenin vekili, öğretmenlerin birlikte çalışması ve başka yere nakli ve çocuğun okul değiştirmesi gibi konularda önceye göre farklılık gösterdiği görülmektedir.
• Zernuci’de ele alınan konuların daha çok felsefi derinliği olan ve eğitim-öğretimin metod ve yöntem kısmına kayan tarafları olduğu görülmektedir. Eğitim-öğretimin amacı, prensipleri, bilgi edinme yolları, eğitim-öğretimde öğrencinin gelişimsel düzeyinin önemi, öğretim konu ve etkinlikleri, öğretmen nitelikleri ve öğrencinin eğitim-öğretim sürecinde hal ve davranışları ele aldığı konuların öne çıkanlarıdır. Bu noktada daha önceki yazarlarda da görülen eğitimin nasıl daha kaliteli ve verimli hale getirilebileceği kaygısı Zernuci’de de kendisini göstermekte ancak Zernuci bu noktada inceleme alanını daha genişletmiş görünmektedir.
• İbn Cemâa da Zernuci gibi ilim öğrenmenin amaçları üzerinde yoğun bir şekilde durmuştur. O eğitim-öğretim sürecini günün bütün yönleriyle ele almıştır. Öğretmen, öğrenci ve eğitim-öğretim ortamlarını o gün için oldukça derin şekilde detaylandırmıştır. Günümüzde “özel eğitim” şeklinde adlandırılan eğitim şekline döneminde vurgu yapmıştır. Kendisinden önceki yazarlar göre ilk deda olarak eğitim- öğretim programlarını ders saatleri de dahil olmak üzere detaylandırmıştır. Yine kendisinden önceki yazarlara göre bir farklılık olarak eğitim-öğretimde ceza kapsamında dayağı kesinlikle uygun görmemiştir.
