TR21 Bölgesinde Faaliyet Gösteren Firmaların Faaliyetlerinin ve Büyümesinin Önündeki Engellerin Analizi

(1)

TR21 Bölgesinde Faaliyet Gösteren Firmaların Faaliyetlerinin ve Büyümesinin Önündeki Engellerin Analizi

Önsöz

Bu araştırmada TR21 Bölgesinde (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli) faaliyet gösteren firmaların faaliyetlerinin ve büyümesinin önündeki engeller analiz edilmiştir.

Araştırmamız Namık Kemal Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi Destekleri kapsamında desteklenmiştir.

(2)

İçindekiler

Tablo ve Şekiller Listesi ... 3

Özet ... 5

I. Giriş ... 7

II. Gerekçe ve Yöntem ... 12

III. Bulgular ... 13

IV. Sonuç ... 49

Ekler ... 50

Kaynakça ... 52

(3)

Tablo ve Şekiller Listesi

Tablo 1: Anket Verilerinin İllere Göre Dağılımı Tablo 2: Firmaların Ölçek Durumu

Tablo 3: Firmaların Faaliyet Gösterdiği Sektör Tablo 4: Firmaların Yabancı Ortak Durumu Tablo 5: Firmaların İhracat Durumu

Tablo 6: İşletmenin Büyümesini Destekleyen Faktörler

Tablo 7: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Finansmana Erişmek Tablo 8: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Nakit Akışını Sağlamak Tablo 9: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-İstihdam Maliyetleri Tablo 10: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Kalifiye İşçi Bulamama Tablo 11: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Kalite Standartları

Tablo 12: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-İdari Düzenleme ve Uygulamalar (Kanun ve Kararlar)

Tablo 13: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Çevreyle İlgili Düzenlemeler Tablo 14: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Teknolojik Gelişmeler

Tablo 15: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Satın Alma-Mal Kalitesi ve Tedariki

Tablo 16: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Vergiler

Tablo 17: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Yerleşim ve Altyapı

Tablo 18: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Pazarlama İmkanlarına Erişim

Tablo 19: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Pazar Araştırması ve Çalışmaları Yetersizliği

Tablo 20: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Süreç İyileştirme Tablo 21: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Makine ve Teçhizat Tablo 22: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Paketleme ve Etiketleme Tablo 23: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Üretkenlik

Tablo 24: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Ürün Fiyatlandırması Tablo 25: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Nakliyat ve Dağıtım

Tablo 26: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-İhracat Promosyonu-Fuar ve Diğer Faaliyetlere Katılma

Tablo 27: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Piyasa İstihbaratına Erişim Tablo 28: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Pazarlama ve Satış

Tablo 29: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Reklam ve Tanıtım

Tablo 30: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-İşçi Sendikaları ve İş Kanunu Uygulamaları

Tablo 31: Yüksek Faiz Oranlarının İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi

Tablo 32: Finansman Bulmanın İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi

Tablo 33: Uzun Vadeli Krediye Erişimin İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi

Tablo 34: Öz-sermaye Ortağı Bulma (Ortak Bulma) İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi

Tablo 35: Yüksek Faiz Oranlarının İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Mikro Ölçekli İşletmeler)

Tablo 36: Finansman Bulmanın İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Mikro Ölçekli İşletmeler)

(4)

Tablo 37: Uzun Vadeli Krediye Erişimin İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Mikro Ölçekli İşletmeler)

Tablo 38: Öz-sermaye Ortağı Bulma (Ortak Bulma) İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Mikro Ölçekli İşletmeler)

Tablo 39: Yüksek Faiz Oranlarının İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Küçük Ölçekli İşletmeler)

Tablo 40: Finansman Bulmanın İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Küçük Ölçekli İşletmeler)

Tablo 41: Uzun Vadeli Krediye Erişimin İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Küçük Ölçekli İşletmeler)

Tablo 42: Öz-sermaye Ortağı Bulma (Ortak Bulma) İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Küçük Ölçekli İşletmeler)

Tablo 43: Yüksek Faiz Oranlarının İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Orta Ölçekli İşletmeler)

Tablo 44: Finansman Bulmanın İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Orta Ölçekli İşletmeler)

Tablo 45: Uzun Vadeli Krediye Erişimin İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Orta Ölçekli İşletmeler)

Tablo 46: Öz-sermaye Ortağı Bulma (Ortak Bulma) İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Orta Ölçekli İşletmeler)

Tablo 47: Yüksek Faiz Oranlarının İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Büyük Ölçekli İşletmeler)

Tablo 48: Finansman Bulmanın İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Büyü Ölçekli İşletmeler)

Tablo 49: Uzun Vadeli Krediye Erişimin İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Büyük Ölçekli İşletmeler)

Tablo 50: Öz-sermaye Ortağı Bulma (Ortak Bulma) İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Büyük Ölçekli İşletmeler)

Tablo 51: Firma Karakteristiklerinin Finansman Kısıtı Üzerindeki Etkisi

(5)

Özet

Bölgeler arasındaki farklılıkları dikkate alan Avrupa Birliğinin yeni kalkınmacılık anlayışı bölgesel farklıkları dikkate almakta ve kalkınmaya bölgesel açıdan bakmaktadır. Yeni kalkınmacılık anlayışı her bölgenin kendi dinamiklerine göre hareket etmesi prensibini benimsemiştir. Bu ise bölgenin ayrıntılı analizini gerektirmektedir. Bu çalışma söz konusu bu faktörleri dikkate almış ve bölgesel bir çalışmaya odaklanmıştır. Bu çalışmada Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne illerinden oluşan TR21 bölgesindeki işletmelerin faaliyetlerinin ve büyümesinin önündeki engeller analiz edilmiştir.

Anket sonuçları TR21 bölgesindeki firmalar büyümelerini en çok destekleyecek ilk üç faktör olarak “finansmana erişmede kolaylığı”, “daha iyi kalitede işgücünün varlığını”

ve “daha fazla üretim kapasitesini” ifade etmişlerdir.

Finansal konular daha derin olarak incelendiğinde, anket sonuçları TR21 bölgesindeki firmaların finansman bulma, uzun vadeli krediye erişim ve ortak bulmayı işletmelerinin faaliyetleri ve büyümesi önünde fazlaca bir engel olarak görmedikleri buna karşın işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önündeki en büyük finansal engel olarak yüksek faiz oranlarını gördüklerini göstermektedir. Finansal konuların işletme faaliyetleri ve büyümesi üzerindeki engel derecesi konusunda bir sıralama yapılırsa sırasıyla “yüksek faiz oranları, uzun vadeli krediye erişim, finansman bulma ve ortak bulma” şeklinde olduğu tespit edilmiştir.

Ekonometrik çalışmanın sonuçları göstermektedir ki TR21 bölgesinde yüksek faiz oranları tüm ölçekteki işletmeler için sorun niteliğindedir. Bununla birlikte yabancı ortaklı firmalar ve ihracatçı işletmeler için yüksek faiz oranları bir kısıt olarak görülmemektedir. Finansmana erişim, uzun vadeli krediye erişim ve ortak bulma problemleriyle karşılaşma olasılığı firmanın ölçeği büyüdükçe, firma ihracatçı oldukça ve çalışma yılı arttıkça azalmaktadır.

Anahtar Kelimeler: TR 21 Bölgesi, Mikro, Küçük, Orta ve Büyük İşletmeler; Firma Büyümesi; İş Çevresi; Finansal Kısıtlar;

Abstract

(6)

Analysis of Business Constraints in the TR21 Region of Turkey

New development approach of the European Union takes into account regional differences and look at development from the regional perspective. “Each region should act according to its own dynamics” principle has been adopted by the new development approach. This study took into account this perspective and thus focused on regional activities. In this study, business constraints of firms in TR21 region (Tekirdağ, Kırklareli, and Edirne provinces) were analyzed.

Survey results indicate that “ease of access to finance”, “better quality of the existence of labor force” and “more production capacity” are the most important three factors supporting growth of firms in TR21 region.

When financial issues are more deeply analyzed, survey results show that firms in TR21 region don’t see access to finance, access to long term credit, and access to non-bank financing much as an obstacle while they see high interest rates as the most important obstacle to their business activities and growth. Order of the obstacles from greater to smaller are the following: “high interest rates, access to long term credit, access to finance, and access ton on-bank financing.

Results of the econometric study indicate that high interest rates are problem for firms in all sizes in TR21 region. However, high interest rates are not seen as a constraint by exporters and foreign partnership firms. Possibility of encountering problems of access to finance, access to long term credit, and access to non-bank financing is lower for exporters, larger sized firms, and older firms.

Keywords: TR21 Region, Micro, Small, Medium, and Large-Size Enterprises; Firm Growth; Business Environment; Financing Constraints;

(7)

I. Giriş

Birçok ekonomide küçük ve orta ölçekli işletmeler gerek toplam işletmeler içinde gerekse toplam istihdam içindeki pay bakımından önemli yer tutmaktadır. Birçok ülkede 250 çalışan sayısına kadar olan işletmelerin imalat sanayi toplam istihdamı içindeki payı %60’lardan fazladır. Bu bakımdan küçük ve orta ölçekli işletmeler özel sektör yönlü bir büyüme için önem teşkil etmektedirler.

KOBİ’lere yönelik politika önerileri küçük ve orta boy işlemelerin inovasyonun ve büyümenin motor güçleri olduğuna, daha emek-yoğun olduklarından dolayı yoksulluğu azaltıcı etkilerinin olacağına, kurumsal ve piyasa eksiklikleri engelleri ile karşı karşıya olduklarına dikkat çekmektedir. Bununla birlikte ülkeler arası ve mikro- ekonomik çalışmalar, imalat sanayi içinde küçük ve orta boy işletmelerin daha fazla pay aldığı ülkelerin daha hızlı büyüdüğüne veya yoksulluk oranlarının daha hızlı düştüğüne dair bir bulguya ulaşamamışlardır. Diğer bir deyişle, küçük, orta ve büyük ölçekli işletmeler ile ekonomik kalkınma arasında güçlü bir ilişki tespit edilememiştir.

Bununla birlikte, ülkeler arası çalışmalar işletmelerin faaliyetlerini sürdürdükleri kurumsal ve iş ortamının ekonomik kalkınma için önemli bir faktör olduğuna işaret etmektedirler.

İyi tanımlanmış sahiplik hakları, hükümetin veya tarafların birbirleriyle olan karşılıklı ilişkilerinde keyfi uygulamalarına karşı koruma, iş sözleşme hükümlerinin uygulanmasının efektif olarak yürütülebilmesi, rekabetçi ürün, emek ve sermaye piyasaları, işletme piyasasına giriş ve çıkışların göreli olarak kolay olması gibi faktörler iş ortamı hakkında bilgi vermektedir. Firma kuruluş maliyetleri yeni firma kuruluşlarını ve ekonomik büyümeyi engellerken, sahiplik haklarının korunması ve finansal erişimi kolaylaştıran düzenlemeler yeni firma kuruluşlarını ve ekonomik büyümeyi teşvik etmektedir (Klapper, Laeven ve Rajan, 2006). Bu durumun güzel bir örneği İtalya ve İngiltere’deki küçük ve orta boy işletmelerin 2000’li yılların başındaki karşılaştırması olabilir: İtalya’da firma kuruluş maliyetleri yüksek ve KOBİ’ler yaşlı, düşük verimliliğe ve büyümeye sahipken İngiltere’de KOBİ’lerin piyasa payı ve piyasaya giriş ve çıkış engelleri düşüktür. Bu ise bu iki ülkenin ekonomik büyümelerine yansımış ve İngiltere daha yüksek ekonomik büyüme rakamları kaydetmiştir (Beck, 2007).

KOBİ’lere yönelik politika önerileri a) işletmeciliği ve tüm ölçekteki işletmeleri etkileyecek iş ortamı reformlarına b) ve ayrıca KOBİ’lerin finansal kısıtlarını ortadan kaldıracak önerileri kapsamalıdır. Diğer bir deyişle, sadece küçük işletmelere yönelik sübvansiyonel politika önerileri yetersiz olacak bu tür politikaların iş ortamını iyileştirici politikalarla da desteklenmesi gerekmektedir.

1.1. Firmaların Faaliyetlerinin ve Büyümelerinin Önündeki Engeller

Firmaların büyümesinin önündeki engeller içsel ve dışsal engeller olarak iki ana sınıfta incelenebilir. Dışsal engeller firmanın kendi dışından kaynaklanan problemlerken, içsel engeller firmanın kendi içinden kaynaklanan problemlerdir.

Firmalar içsel engellerini en aza indirebildikleri ve dışsal engellerin üstesinden gelebildikleri ölçüde başarıya ulaşabilirler.

(8)

Firmalar içsel ve dışsal engellerin kaldırılması konusunda yardıma muhtaç olabilirler.

İçsel engeli olan firmaların bazıları yeterli eğitim ve finansman desteği ile bu engellerin üstesinden gelebilirken, dışsal engellerden bazıları da engellerin kaldırılması veya firmalara bu engellere karşı adaptasyon eğitimleri ve destekleri verilmesi sayesinde üstesinden gelinebilir.

Finansal Engeller

Firmaların faaliyetlerinin ve büyümesinin önündeki en önemli dışsal engellerden birisi finansal engellerdir. Finansman bulma, yüksek faiz oranları, uzun vadeli krediye erişim ve ortak bulma (öz-sermaye ortağı) başıca finansal engellerdendir. Yüksek faiz oranları ve finansmanda yaşanan sıkıntılar işletmelerin büyümelerini finanse edememelerine ve dolayısıyla büyüyememelerine yol açacaktır.

Düşük Kapasite Kullanımı

Talep yetersizliği nedeniyle oluşacak düşük kapasite kullanımı firmaların faaliyetlerinin ve büyümelerinin önündeki önemli engellerden bir tanesidir. Talep koşullarındaki değişimlere bağlı olarak işletmelerin gelirleri de değişim gösterecektir.

Özellikle mikro ve küçük ölçekli işletmeler talep koşullarına oldukça duyarlıdır.

İdari Düzenleme, Kısıtlama ve Uygulamalar

Firmaların faaliyetlerinin ve büyümesinin önündeki dışsal engellerden bir diğeri idari düzenleme, kısıtlama ve uygulamalardır. Bu idari düzenleme, kısıtlama ve uygulamalar yüksek vergiler, çevreyle ilgili düzenlemeler, kalite standartları, işçi sendikaları ve iş kanunu uygulamaları, katı rekabet kuralları ve ithalat kısıtlamaları şeklinde sıralanabilir.

Yerleşim ve Altyapı Problemleri

Firmaların faaliyetlerinin ve büyümesinin önündeki dışsal engellerden bir diğeri yerleşim ve alt yapı problemleridir. Firmanın üretim yaptığı yer kümelenmelerin dışında veya kırsal da ise bu durum çeşitli lojistik problemlere yol açacaktır. Ayrıca firmanın üretim yaptığı yerdeki elektrik kesintisi gibi altyapı problemleri de üretimde aksamalara yol açacaktır.

Teknolojik Gelişmeler ve Kullanılan Makine ve Teçhizat İle İlgili Yaşanan Sıkıntılar

Teknolojik gelişmeler ve kullanılan makine ve teçhizat ile ilgili yaşanan sıkıntılar da firmaların büyümesini dışsal olarak engelleyecektir. Teknolojide yaşanan gelişmeler sonucunda firmanın ürettiği ürün demode hale gelebilir. Eğer firma yeni teknolojileri bünyesine katamazsa ve uyum sağlayamazsa, bu durum işletmenin batmasına dahi yol açabilir.

İşgücü İle İlgili Sıkıntılar

(9)

İşgücü ile ilgili sıkıntılar da firmaların büyümesinin önündeki dışsal engellerden bir diğeridir. İşgücü kalitesiyle ilgili yaşanan sıkıntılar, istihdam maliyetleri ve kalifiye işçi bulma konusunda yaşanan sıkıntılar firmaların büyümesini engelleyecektir.

İşçilik giderleri firmaların en önemli maliyet kalemlerinden bir tanesidir. İşçilik maliyetleri firmalara rekabetçi üstünlük sağlayan faktörlerdendir. İşçilik maliyetlerindeki yükselmeler özellikle ihracatçı firmalar için problem yaratır. Örneğin, işçilik maliyetleri tekstil sektöründe en önemli rekabetçi üstünlük sağlayan kalemlerdendir. İşçilik maliyetlerindeki yükselmeler tekstil sektöründe faaliyet gösteren firmaların faaliyetleri ve büyümeleri için önemli bir engel oluşturmaktadır.

İşçilik maliyetlerindeki yükselmeler sonucunda tekstil firmaları işçiliğin daha düşük olduğu bölgelere ya da ülkelere üretimlerini kaydırmaktadırlar.

İşgücü ile ilgili yaşanan sıkıntı boyutlarından bir tanesi de kalifiye işgücüdür. Bu durum özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler için problem yaratabilir. Büyük firmalar daha iyi iş güvencesi ve ücret dışı prim ve ikramiyeler sunduklarından dolayı, küçük ve orta ölçekli işletmeler geçerli ücret rakamlarında kalifiye işgücü temininde problem yaşayabilirler. Benzer şekilde kırsal alanlarda ve ilçelerde faaliyet gösteren firmalarda kalifiye çalışan temininde zorluklar yaşayabilir.

Satın Almada Yaşanan Sıkıntılar

Bir firmanın satın almada yaşayacağı sıkıntılar da büyümesini engelleyecektir. Satın alınan hammadde ve yarı mamullerin kalitesinde ve tedarikinde yaşanacak sıkıntılar firmaların faaliyetlerini ve büyümesini olumsuz şekilde etkileyecektir.

Pazarlama ve Satış Problemleri

Pazarlama ve satışta yaşanan problemler firmaların gelişimini etkileyen önemli faktörlerdir. Pazarlama ve satışta yaşanan problemler yurtiçi ve yurtdışı pazarın daralmasından veya kriz ortamında olmasında kaynaklanabildiği gibi firma bazlı olabilir. Gelişmiş pazarlama kabiliyeti eksikliği, pazar araştırması ve çalışmalarının yetersizliği, piyasa istihbaratına erişimde yaşanan sıkıntılar, ihracat fuarlarına ve diğer faaliyetlere katılamama, eğitim ve danışmanlık hizmetlerini alamama gibi faktörler firma bazlı problemlerdir. Firmanın ürün fiyatlandırması konusundaki hareketleri de firmanın büyümesini engelleyebilir.

Lojistikte Yaşanan Problemler

Firmaların büyümesinin ve faaliyetlerinin önündeki engellerden bir diğeri de üretilen mamullerin son kullanıcılara ulaştırılmasında lojistikte yaşanan sıkıntılar olabilir.

Nakliyat ve dağıtımda yaşanan sıkıntılar firmaların büyümesini engelleyecektir.

Lojistikte yaşanan problemler firma bazlı olabildiği gibi petrol fiyatları, gümrüklerde yaşanan sıkıntılar gibi firma dışı kaynaklı da olabilir.

İnovasyon Gerçekleştirememe

Firmaların büyümesinin önündeki içsel engellerden bir diğeri ise firmanın inovasyon gerçekleştirememesi olabilir. Süreç iyileştirme, paketleme ve etiketleme, üretkenlik problemleri firmaların büyümelerini engelleyecektir.

(10)

1.2. Ampirik Çalışmaların Sonuçları

Firmaların faaliyetlerinin ve büyümelerinin önündeki engeller konusundaki ampirik çalışma sonuçları incelendiğinde aşağıdaki sonuçlara ulaşıldığı görülmektedir:

Ayyagari, Demirgüç-Kunt ve Maksimoviç (2006) çalışmaları faaliyetleri ve büyümeleri bakımından küçük ve orta ölçekli işletmelerin büyük ölçekli işletmelere göre daha fazla engelle karşı karşıya olduklarını ve bu engeller arasında finansal hizmetlere erişim engelinin en önemli engel olarak ortaya çıktığını göstermektedir.

Beck ve Demirgüç-Kunt (2006) finansal engeller konusundaki çalışmaları şunları ortaya koymuştur. Büyük çoğunluğu kalkınmakta ve geçiş ekonomisi olan 71 ülkeyi kapsayan Yatırım Ortamı Anketi, KOBİ’lere iş çevresi ile ilgili faaliyetlerinin ve büyümelerinin önündeki temel engelleri sorgulamıştır. Rapor edilen engeller olarak şunlar gözükmektedir: finansman maliyeti, vergi oranları, makroekonomik istikrarsızlık,ekonomi politikalarının belirsizliği, yolsuzluk, hırsızlık, finansmana erişim, anti-rekabet uygulamaları, enerji kesintileri, çalışanların kabiliyetleri, yasal sistem, ticari düzenlemeler, lisanslama ve faaliyet izinleri, ulaşım, telekomünikasyon.

İş ortamına yönelik kısıtlar arasında finansmana erişim ve finansmanın maliyeti en fazla oy alan kısıtlar olarak göze çarpmaktadır. Anket kapsamındaki KOBİ’lerin %35’i temel büyüme kısıtı olarak finansman maliyetini göstermişlerdir. Anket kapsamındaki KOBİ’lerin %30’u finansmana erişim temel kısıt olarak göstermiştir. Küçük ölçekli firmalar, orta ölçekli ve büyük ölçekli firmalardan daha yüksek oranda engel olarak finansal kısıtları bildirmişlerdir. Küçük, daha genç ve ulusal firmalar daha yüksek oranda engel olarak finansal kısıtları bildirmişlerdir. Küçük ölçekli bir firmanın finansmanı temel engel olarak belirtmesinin olasılığı %39 olarak bulunmuşken, bu oran orta ölçekli firmalarda %36 ve büyük ölçekli firmalarda ise %32 olarak bulunmuştur.

Küçük ölçekli firmalar yatırım finansmanı ihtiyaçlarının %10’nundan daha azını banka kredisi ile karşılarken, bu oran büyük ölçekli firmalarda %20’den fazla olmuştur.

Küçük ölçekli firmalar, daha büyük ölçekli işletmelere göre yatırımlarının daha büyük bir kısmını özsermaye ve enformel finans ile karşılamak zorunda kalmaktadırlar.

Büyük ölçekli firmaların %30’u yeni yatırımlarını finanse ederken banka finansmanını kullanırken, bu oran küçük ölçekli firmalarda %12’dir. Ayrıca, teminat gereksinimi, banka kırtasiyesi, faiz ödemeleri, özel ilişkileri kullanma ihtiyacı bakımından küçük ölçekli firmalar büyük ölçekli firmalara göre daha fazla engelle karşı karşıyadırlar.

Özellikle ihracat, leasing, uzun vadeli finansman kısıtları firma büyümesi açısından küçük ölçekli işletmeler açısından daha fazla engel teşkil etmektedir.

Beck, Demirgüç-Kunt ve Maksimovic (2008) çalışmalarında, daha yüksek kurumsal kalkınmışlığa sahip olan ülkelerdeki firmaların finansmana erişimi engel olarak gösterme oranı daha düşük kurumsal gelişmişliğe sahip ülkelerden önemli derecede az bulunmuştur. Sahiplik haklarının daha iyi korunduğu ülkelerdeki küçük ölçekli firmaların dış finansmana erişim gücünün büyük ölçekli firmalardan daha yüksek olduğu tespit edilmiştir.

(11)

Uganda’daki 105’i imalat sanayi firması olmak üzere toplam 265 firmadan oluşan bir örneklem üzerinde anket uygulayan Ishengoma ve Kappel (2008) mikro ve küçük işletmelerin büyüme potansiyelinin finansman kaynaklarına erişim, yüksek vergiler ve pazara ulaşım eksikliği tarafından negatif olarak etkilendiği sonucuna varmışlardır.

90 ülkedeki 56.000 firmaya ait verileri kullanan Reyes, Hallward-Driemeier ve Pages (2009) firma ölçekleri arasında finansmana erişimden en çok küçük ölçekli işletmelerin fayda sağladığı sonucuna varmışlardır. Finansman kaynaklarına erişim ve yatırım ve büyüme arasında pozitif bir ilişki bulunmuştur.

Nijerya’daki küçük ölçekli firmaların büyümesinin önündeki faktörleri inceleyen Okpara ve Wynn (2007), küçük ölçekli firmaların büyümesinin önündeki engellerin en önemlisinin finansal destek eksikliği olduğu sonucuna varmışlardır. Bunun yanında başarısız yönetim, sermaye eksikliği, yolsuzluk, altyapı eksikliği ve ticari defter tutma eksiklikleri de Nijerya’daki küçük ölçekli firmaların büyümesinin önündeki engeller arasında öne çıktığı tespit edilmiştir.

İsrail’in merkezi yerlerinde ve kırsal yerlerinde faaliyet gösteren 100 küçük ölçekli işletmeden oluşan bir örneklem üzerine çalışan Felsenstein ve Schwartz (1993), kırsal bölgelerde faaliyet gösteren firmaların ekonomik büyümesinin önündeki en önemli engelin firmaların lokasyonu olduğu sonucuna varmışlardır. Araştırmacılar firmaların kuruluş aşamasında işletme sahibinin kişisel yeteneklerinin, operasyon aşamasında ise işletme sahibinin kişisel yeteneklerinin ve işletmenin faaliyet gösterdiği alanın sermaye, pazarlama ve bürokratik engellerin üstesinden gelinmesinde önem taşıdığı sonucuna varmışlardır. Bunun yanında işletmenin ölçeği büyüdükçe sermaye, pazarlama ve bürokratik engellerin üstesinden gelinmesinin kolaylaştığı tespit edilmiştir.

1.3. Bölgeler Arası Farklılıklar

Ekonomik büyümeyi sağlayan aktörlerinin ekonomik büyümeleri doğrudan ekonomik büyümeyi etkileyecektir. Dolayısıyla ekonomik büyümeyi sağlayan aktörlerin büyümelerini engelleyecek faktörler ekonomik büyümeyi etkileyecektir. Benzer şekilde bir bölgenin ekonomik büyümesini sağlayan aktörlerin karşılaştıkları problemler ve engeller o bölgenin ekonomik büyümesini etkilemektedir.

İş çevresi engelleri işletmenin büyüklüğünün dışında faaliyet gösterilen sektöre ve bölgeye göre de değişiklik gösterebilir. Uzun vadeli finansman kaynaklarına erişim bir sektördeki/bölgedeki küçük ölçekli firmalar için problem oluştururken diğer bir sektörde/bölgede faaliyet gösteren küçük ölçekli işletmeler için engel oluşturmayabilir. Bir sektörde/bölgede engel olarak gösterilen faktörler, diğer bir sektörde/bölgede faaliyet gösteren işletmeler için engel olarak gösterilmeyebilir. Bu durum, iş çevresi engellerinin KOBİ’lerin performansı üzerindeki etkilerini incelerken firmaların faaliyet gösterdikleri sektörü/bölgeyi de dikkate almayı gerektirmektedir.

Diğer yandan iş çevresi engelleri bölgeden bölgeye de değişiklik gösterebilir. Türkiye genelini kapsayan çalışmaların temel problemi, o bölgeye has bazı problemleri kaçırabilmeleri riskidir. Nitekim her bölgenin kendine has bazı özellikleri vardır. Bu özellikler bölgeden bölgeye değişim göstermektedir. Benzer şekilde her bölgenin karşı karşıya olduğu fırsat ve tehditler de farklılık gösterir. Belirli bir bölgede faaliyet

(12)

gösteren firmaların Türkiye genelinde faaliyet gösteren firmalarla benzer problemleri olduğu gibi kendilerine özgü problemleri de olabilir. Firmaların faaliyetlerinin ve ekonomik büyümelerinin önündeki engeller bölgeden bölgeye farklılık gösterebilir.

Farklı bölgelerdeki küçük ölçekli işletmelerin bildirecekleri engeller birbirinden farklı olabilir. Örneğin bir bölgedeki küçük ölçekli firmalar uzun vadeli finansmana erişimi temel engel olarak gösterirken, diğer bir bölgedeki firmalar uzun vadeli finansmana erişimi temel engel olarak göstermeyebilir. Bu durum, KOBİ’lerin faaliyetleri ve büyümeleri önündeki engelleri incelerken bölgesel farklılıkları dikkate almayı gerektirmektedir.

Bölgeler arasındaki farklılıkları dikkate alan Avrupa Birliğinin yeni kalkınmacılık anlayışı bölgesel farklıkları dikkate almakta ve kalkınmaya bölgesel açıdan bakmaktadır. Yeni kalkınmacılık anlayışı her bölgenin kendi dinamiklerine göre hareket etmesi prensibini benimsemiştir. Bu ise bölgenin ayrıntılı analizini gerektirmektedir. Bu çalışma söz konusu bu faktörleri dikkate almış ve bölgesel bir çalışmaya odaklanmıştır. Bu çalışmada Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne illerinden oluşan TR21 bölgesindeki işletmelerin faaliyetlerinin ve büyümesinin önündeki engeller analiz edilmiştir.

II. Gereç ve Yöntem

Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne illerinden oluşan TR21 bölgesinde faaliyet gösteren firmaların faaliyetlerinin ve ekonomik büyümelerinin önündeki engellerin analiz edildiği bu çalışmada temel araştırma yöntemi anket yöntemidir. Çalışmaya esas teşkil edecek anket “firma faaliyetlerinin önündeki engeller anketidir” (Bkz. Ek 1).

Firma faaliyetlerinin önündeki engeller anketindeki sorular araştırmanın tüm hipotezlerini test etmeye yönelik olacaktır.

Araştırma kapsamında Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne merkez ve ilçelerinde faaliyet gösteren 270 mikro, küçük, orta ve büyük işletme ile görüşülmüş, bu işletmelerden kredi kullanan 150 mikro, küçük, orta ve büyük işletmeye anket uygulanmıştır.

Araştırmaya dahil edilecek işletmeler Ticaret ve Sanayi Odalarının listelerinden bilgisayar marifetiyle rastsal olarak örnekleme dahil edilmiştir (tesadüfi örnekleme yöntemi). Anketlerin dağılımı şu şekildedir: Tekirdağ merkez ve ilçelerinde 70, Edirne merkez ve ilçelerinde 50, Kırklareli merkez ve ilçelerinde 30 firma bulundukları yerleşim yerinde ziyaret edilerek yüz yüze anket görüşmesi yapılarak anket uygulanmıştır.

Tablo 1: Anket Verilerinin İllere Göre Dağılımı

İlçe Hane

Sayısı %

Tekirdağ 70 10,00

Edirne 50 20,00

Kırklareli 30 20,00

Toplam 150 100,00

(13)

Anketlerden elde edilen veriler kodlanarak bilgisayar ortamına aktarıldıktan sonra anket verilerine Probit/Logit ekonometrik yöntemi ve Cluster analizleri uygulanmıştır.

III. Bulgular

3.1. Anket Verilerinin Analizi 3.1.1. Genel Durum

Firmaların Ölçek Durumu

Anket kapsamındaki firmaların ölçek durumu çalışan sayılarına göre belirlenmiştir.

Firmanın çalışan sayısı 10 kişiden az ise “mikro ölçekli işletme”, çalışan sayısı 11-49 kişi arasındaysa “küçük ölçekli işletme”, çalışan sayısı 51-499 kişi arasında ise “orta ölçekli işletme” ve çalışan sayısı 500 kişiden fazla ise “büyük ölçekli işletme” olarak adlandırılmıştır.

Anket kapsamındaki işletmelerin %33’ü küçük ölçekli işletme, %33’ü mikro ölçekli işletme, %20’si orta ölçekli işletme ve %13’ü büyük ölçekli işletmedir.

Tablo 2: Firmaların Ölçek Durumu

Ölçek Firma Sayısı %

10 Kişiden Az (Mikro Ölçekli İşletme) 50 0,33 11-49 (Küçük Ölçekli İşletme) 50 0,33 51-499 ( Orta Ölçekli İşletme) 30 0,20 500’den fazla (Büyük Ölçekli İşletme) 20 0,13

Toplam 150 1,00

(14)

Firmaların Faaliyet Gösterdiği Sektör

Anket kapsamındaki firmaların faaliyet gösterdikleri sektöre bakıldığında, işletmelerin

%67’sinin sanayi işletmesi, %17’sinin tarımsal işletme ve %17’sinin ise hizmet işletmesi olduğu görülmektedir.

Tablo 3: Firmaların Faaliyet Gösterdiği Sektör Sektör Firma Sayısı %

Tarımsal İşletme 25 0,17

Sanayi 100 0,67

Hizmet 25 0,17

Toplam 150 1,00

Firmanın Yabancı Ortağı

(15)

Örneklemdeki firmaların yabacı ortaklarının olup olmadığına bakıldığında, işletmelerin %4’ünün yabancı ortağa sahip olduğu görülmektedir.

Tablo 4: Firmaların Yabancı Ortak Durumu

Firma Ölçeği Toplam Firma Sayısı Yabancı Ortaklı Firma Sayısı %

Mikro Ölçekli İşletme 50 0 0

Küçük Ölçekli İşletme 50 0 0

Orta Ölçekli İşletme 30 2 0,06

Büyük Ölçekli İşletme 20 4 0,2

Toplam 150 6 0,04

Firmanın İhracat Durumu

Araştırma kapsamındaki firmaların %25,33’ü ihracatçı işletme konumundadır.

İhracatçı işletmelerin işletme ölçeklerine göre dağılımı incelendiğinde, büyük ölçekli işletmelerin tümünün, orta ölçekli işletmelerin %75’inin, küçük ölçekli işletmelerin

%18,75’inin ve mikro ölçekli işletmelerin %6,66’sının ihracatçı işletme olduğu görülmektedir.

Tablo 5: Firmaların İhracat Durumu

Firma Ölçeği Toplam Firma Sayısı İhracat Yapan Firma Sayısı %

Mikro Ölçekli İşletme 45 3 06,66

Küçük Ölçekli İşletme 80 15 18,75

Orta Ölçekli İşletme 20 15 75,00

Büyük Ölçekli İşletme 5 5 100,00

Toplam 150 38 25,33

3.1.2. İşletmelerin Büyümesini Destekleyen Faktörler

Anket kapsamındaki işletmelere işletmelerinin büyümesini en çok destekleyen üç faktör sorulmuştur. Örneklemdeki firmalar işletmelerinin büyümesini destekleyen en önemli faktör olarak “finansmana erişmede kolaylığı” göstermişlerdir. İkinci önemli faktör olarak “daha iyi kalitede işgücünün varlığı” gösterilmiştir. Üçüncü önemli kısıt olarak “daha fazla üretim kapasitesi” ifade edilmiştir.

Tablo 6: İşletmenin Büyümesini Destekleyen Faktörler

Daha iyi kalitede işgücü varlığı 106

Daha fazla üretim kapasitesi 110

Finansmana erişmede kolaylık 135

Daha katı rekabet kuralları ve ithalat kısıtlamaları 21

Gelişmiş pazarlama kabiliyeti 35

Firmanın geliştirilmesi için eğitim ve danışmanlık hizmetlerinin varlığı 28

Diğer 15

Toplam 450

(16)

3.1.3. Geçen Yıl Yaşanan Sorunlar

Anket kapsamındaki işletmeler e geçen yıl yaşadıkları sorunları derecelendirmeleri istenmiştir. İşletmelerin %49’u finansmana erişmeyi çok önemli sorun olarak ifade ederken, %3’ü önemsiz olarak atfetmiştir.

Tablo 7: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Finansmana Erişmek Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Çok Önemli 73 0,49

Önemli 53 0,35

Önemsiz 19 0,13

Çok Önemsiz 5 0,03

Toplam 150 1,00

(17)

Geçen yıl nakit akışını çok önemli olarak gören işletmelerin oranı %55 seviyesinde gerçekleşirken, çok önemsiz olarak görenlerin oranı %2 olarak gerçekleşmiştir. Bu durum geçen yıl nakit akışının finansmana erişimden daha önemli bir sorun olarak işletmelerin karşısında olduğuna işaret etmektedir.

Tablo 8: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Nakit Akışını Sağlamak Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 51 0,34

Önemsiz 13 0,09

Toplam 150 1,00

Örneklemdeki firmalardan geçen yıl yaşanan istihdam maliyetlerini önemli bir sorun olarak görenlerin oranı %63 iken, önemsiz bir sorun olarak görenlerin oranı %47 olarak gerçekleşmiştir. Bu durum istihdam maliyetlerinin önemli olmakla birlikte yüksek derecede bir sorun oluşturmadığına işaret etmektedir. Örnek olay

(18)

kapsamında yüz-yüze konuşulan işletmeler önerdikleri ücretlerde kalifiye ve kalifiye olmayan işgörenleri uzun süre istihdam edemediklerinden yakınmışlardır. Bu durum yakın gelecekte istihdam maliyetlerinde bir artışın habercisi olabilir.

Tablo 9: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-İstihdam Maliyetleri Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 39 0,26

Önemsiz 42 0,28

Toplam 150 1,00

Araştırma kapsamındaki işletmelerden çok önemli bir kısmı (%61) kalifiye işçi bulamamayı geçen yıl yaşadıkları çok önemli bir problem olarak belirtmişlerdir.

Kalifiye işçi bulamama, finansmana erişim ve nakit akışı problemlerinden daha önemli bir sorun durumundadır. Örnek olay kapsamında yüz-yüze konuşulan işletmeler, zaman zaman kalifiye olmayan işçileri veya yeni mezunları istihdam ettiklerini, onları iş yerinde eğittiklerini, fakat beceri sahibi olduktan sonra bu işçi ve mühendislerin diğer işletmelere transfer olduklarını ifade etmişlerdir. Bu konuda bir çözüm üzerine düşünen işletmelerden bir tanesi, artık kendi köylülerini işe aldığını, onları işyerinde eğittiğini, “sosyal baskı yoluyla” iş yerinde istihdamlarının devamlılığını sağladığını ifade etmiştir.

Tablo 10: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Kalifiye İşçi Bulamama Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 38 0,25

Önemsiz 11 0,07

Toplam 150 1,00

(19)

Geçen yıl kalite standartlarını çok önemli bir sorun olarak görenlerin oranı %15 seviyesinde gerçekleşmiştir. Kalite standartlarını önemsiz olarak görenlerin oranı

%69 olarak gerçekleşmiştir. Bu durum bize kalite standartları meselelerinin artık işletmeler tarafından özümsendiğini, bölge firmalarının bu konuda gerekli belgeleri aldıklarına işaret etmektedir.

Tablo 11: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Kalite Standartları Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 24 0,16

Önemsiz 69 0,46

Toplam 150 1,00

Geçen yıl idari düzenleme ve uygulamaları (kanun ve kararlar) önemli bir sorun olarak görmeyenlerin oranı %47 olarak gerçekleşmiştir. Bu durum bize idari düzenleme ve uygulamalar (kanun ve kararlar) firmaların karşılaştıkları problemler

(20)

içinde önemini korumakla birlikte önem derecesinde bir azalma olduğuna işaret etmektedir.

Tablo 12: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-İdari Düzenleme ve Uygulamalar (Kanun ve Kararlar)

Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 34 0,23

Önemsiz 54 0,36

Toplam 150 1,00

Geçen yıl çevreyle ilgili düzenlemeleri çok önemli bir sorun olarak görenlerin oranı

%21 seviyesinde kalırken, bu sorunu önemsiz olarak niteleyenlerin oranı %55 seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu sonuçta örneklem içindeki mikro ve küçük ölçekli işletmelerin genelde çevre düzenlemelerinin muhatabı olmaması, bölgedeki orta ve büyük işletmelerin organize sanayilerde faaliyet göstermesi etkili olmuştur. Yakın zamanlarda yapılan valilik çalışmaları ile düzensiz halde bulunan bölge işletmeleri önce Islah OSB’ler kapsamına alınmış ve daha sonra OSB yapılmıştır. Bu şekilde 8 yeni OSB kurulmuştur. Ayrıca bölgedeki OSB’lerde Ergene Havzası Koruma Planı kapsamında uzun vadeli kredilendirmesi devlet tarafından yapılan bir proje sistemi ile yeni arıtma tesisleri kurulmaya başlanmıştır.

Tablo 13: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Çevreyle İlgili Düzenlemeler Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 23 0,15

Önemsiz 83 0,55

Toplam 150 1,00

(21)

Teknolojik gelişmeleri önemli bir sorun olarak görmeyen işletmelerin oranı %79’dur.

Bu durumun nedeni işletmelerin birçoğu mevcut teknolojiyi kullanmakta ve faaliyet gösterdikleri sektörde ciddi bir teknolojik değişim meydana gelmemektedir. Ayrıca işletmeler istedikleri makine ve teçhizatı temin edebilmektedir. Örnek olay kapsamında yüz-yüze yapılan görüşmeler, bölgedeki firmalar genellikle yarı teknolojik ürünler ürettikleri ve Avrupa’nın üretim sürecinden çıktığı sektörlerde faaliyet gösterdiklerinden dolayı teknolojik değişimlerin kendilerini fazla rahatsız etmediği sonucuna bizi ulaştırmıştır.

Tablo 14: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Teknolojik Gelişmeler Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 22 0,15

Önemsiz 75 0,50

Toplam 150 1,00

(22)

Araştırma sonuçları geçen yıl satın alma-mal kalitesi ve tedariki konusunda anket kapsamındaki firmaların sorunlar yaşadığına işaret etmektedir. Firmaların %83’ü önemli derecede satın alma, mal kalitesi ve tedariki konusunda sorun yaşadıklarını ifade etmişlerdir.

Tablo 15: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Satın Alma-Mal Kalitesi ve Tedariki

Önemli 67 0,45

Önemsiz 15 0,10

Toplam 150 1,00

Araştırma sonuçlarının ilginç olarak işaret ettiği konulardan bir tanesi vergiler konusunda olmuştur. Geçen yıl vergileri çok önemli sorun olarak ifade eden firmaların oranı %10 seviyesinde kalmıştır. İşletmelerin %66’sı vergileri önemsiz bir sorun olarak ifade etmiştir.

Tablo 16: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Vergiler Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 36 0,24

Önemsiz 56 0,37

Toplam 150 1,00

(23)

Yerleşim ve altyapı sorunları da işletmeler tarafından fazla önemli olmayan bir sorun olarak ifade edilmiştir. İşletmelerin %67’si yerleşim ve altyapı sorunlarını önemsiz bulduklarını belirtmişlerdir. Bu durumda bölge işletmelerinin büyük çoğunluğunun Küçük Sanayi Sitelerinde ve Organize Sanayi Bölgelerinde faaliyet göstermesi etkili olmuştur. Örnek olay kapsamında yüz yüze yapılan görüşmelerde özellikle küçük sanayi sitelerindeki işletmeler elektrik kesintilerinin kendilerine sıkıntılar yarattığını ifade etmişlerdir.

Tablo 17: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Yerleşim ve Altyapı Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 32 0,21

Önemsiz 58 0,39

Toplam 150 1,00

(24)

Anket kapsamındaki firmalardan önemli bir kısmı (%76) geçen yıl pazarlama imkanlarına erişim konusunda önemli derecede sorunla karşılaştıklarını ifade etmişlerdir. Bölge için yakın dış pazar Balkanlar ve Avrupa Birliği ülkeleridir. Avrupa Birliğinde ve Balkanlarda yaşanan ekonomik sıkıntılar TR21 bölgesinde faaliyet gösteren firmalara pazarlama sorunları şeklinde aktarılmış görünmektedir.

Tablo 18: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Pazarlama İmkanlarına Erişim

Önemli 43 0,29

Önemsiz 17 0,11

Toplam 150 1,00

Geçen yıl Pazar araştırması ve çalışmalarının yetersizliğini önemli bir sorun olarak gören firmaların oranı %72 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bölgede ABİGEM ve Dış Ticaret Müsteşarlığı firmalara pazar araştırması konusunda destek vermektedir.

Analiz sonuçları TR21 bölgesinde faaliyet gösteren firmalara pazar araştırmaları konusunda daha fazla destek verilmesine işaret etmektedir.

Tablo 19: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Pazar Araştırması ve Çalışmaları Yetersizliği

Önemli 41 0,27

Önemsiz 19 0,13

Toplam 150 1,00

(25)

Anket kapsamındaki firmaların %76’lık kısmı süreç iyileştirmeyi karşılaştıkları önemsiz bir sorun olarak gördüklerini ifade etmişlerdir. Bu durum firmaların mevcut üretim teknolojilerinin süreç iyileştirmeye uygun olmadığını veya süreç iyileştirmeye ilgi duymadıklarına işaret etmektedir. İşletmeler ile yapılan yüz yüze görüşmelerde, küçük ve orta ölçekli tekstil işletmeleri, orta ve büyük ölçekli elektrik-elektronik işletmeleri ve makine üretim işletmelerinin süreç iyileştirme konusunda daha ilgili oldukları tespit edilmiştir.

Tablo 20: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Süreç İyileştirme Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 25 0,17

Önemsiz 25 0,17

Toplam 150 1,00

(26)

Anket kapsamındaki firmalardan %76’sı makine ve teçhizat konusunda geçen yıl önemli bir sorun yaşamadıklarını ifade etmişlerdir. Bu durum TR21 bölgesinde faaliyet gösteren firmaların makine ve teçhizat temini konusunda fazla bir problemle karşılaştırmadıklarını göstermektedir.

Tablo 21: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Makine ve Teçhizat Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 25 0,17

Önemsiz 25 0,17

Toplam 150 1,00

Araştırma kapsamındaki firmaların büyük bir çoğunluğu (%79) paketleme ve etiketleme konusunda sorun yaşamadıklarını ifade etmişlerdir. Paketleme ve etiketleme konusunda çok önemli sorunlar yaşadıklarını belirten firmaların oranı %6 seviyesinde kalmıştır.

Tablo 22: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Paketleme ve Etiketleme Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Çok Önemli 9 0,06

Önemli 23 0,15

Önemsiz 27 0,18

Toplam 150 1,00

(27)

Anket kapsamındaki firmaların önemli bir kısmı (%64) geçen yıl üretkenlik konusunda önemli sorunlar yaşadıklarını belirtmişlerdir. Maliyetlerin ve rekabetin arttığı ortamlarda firmalar daha fazla derecede üretkenlik meselelerine önem verirler. Bu durum piyasada maliyetlerin ve rekabetin artışına işaret edebilir.

Tablo 23: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Üretkenlik Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 35 0,23

Önemsiz 40 0,27

Toplam 150 1,00

Araştırma kapsamındaki firmalardan geçen yıl ürün fiyatlandırmasını önemli bir sorun olarak görenlerin oranı %75 olarak gerçekleşmiştir. Ürün fiyatlandırması sorunları rekabet koşullarına işaret etmektedir. Rekabetin artması veya piyasa koşullarındaki

(28)

bozulmalar firmaların ürün fiyatlandırması konusunda esnek bir şekilde hareket etmelerini engellemektedir.

Tablo 24: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Ürün Fiyatlandırması Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 39 0,26

Önemsiz 25 0,17

Toplam 150 1,00

Anket kapsamındaki işletmelerin %40’ı geçen yıl yaşadıkları nakliyat ve dağıtım sorunlarını önemli olarak atfetmiştir. Bölgenin İstanbul’a, Balkanlara ve Avrupa Birliğine yakınlığı ve önemli lojistik modları üzerinde bulunması TR21 bölgesinde nakliyat ve dağıtım konusunda fazlaca bir problem yaşanmamasına yol açmaktadır.

Tablo 25: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Nakliyat ve Dağıtım Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 23 0,15

Önemsiz 74 0,49

Toplam 150 1,00

(29)

İhracat promosyonunu (fuar ve diğer faaliyetlere katılma) önemsiz bir sorun olarak gören işletmelerin oranı %92 seviyesi gibi oldukça yüksek bir seviyede gerçekleşmiştir. Bu sonuçta gerek KOSGEB gerekse de çeşitli bakanlıkların ihracat promosyonu konusundaki desteklerinin etkili olduğu düşünülmektedir.

Tablo 26: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-İhracat Promosyonu-Fuar ve Diğer Faaliyetlere Katılma

Çok Önemli 5 0,03

Önemli 6 0,04

Önemsiz 83 0,55

Toplam 150 1,00

Araştırma kapsamındaki firmaların %78’i piyasa istihbaratına erişimi önemsiz bir problem olarak görmektedir. Bu durum bize firmaların piyasa istihbaratı konusunda kendi sistemlerini geliştirdiklerine işaret etmektedir.

(30)

Tablo 27: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Piyasa İstihbaratına Erişim Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 16 0,11

Önemsiz 64 0,43

Toplam 150 1,00

Araştırma kapsamındaki firmaların önemli derecedeki bir kısmı (%79) geçen yıl yaşadıkları pazarlama ve satış problemlerinin önemli derecede olduğunu ifade etmişlerdir. Bu durum bize geçen yıl piyasanın talep cephesinde bazı problemler olduğuna işaret etmektedir.

Tablo 28: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Pazarlama ve Satış Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 45 0,30

Önemsiz 12 0,08

Toplam 150 1,00

(31)

Reklam ve tanıtımı önemsiz bir sorun olarak gören işletmelerin oranı %65 olarak gerçekleşmiştir. Bu sonuçta başta KOSGEB olmak üzere bu konudaki devlet destekleri etkili olduğu düşünülmektedir.

Tablo 29: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-Reklam ve Tanıtım Toplam Firma Sayısı Yüzde (%)

Önemli 28 0,19

Önemsiz 33 0,22

Toplam 150 1,00

Geçen yıl işçi sendikaları ve iş kanunu uygulamalarını önemli bir sorun olarak gören işletmelerin oranı %55 seviyesinde gerçekleşirken, önemsiz olarak görenlerin oranı

%45 olarak gerçekleşmiştir. Örnek olay kapsamında işletmelerle yapılan yüz yüze

(32)

görüşmeler, işçi sendikaları ve iş kanunu uygulamalarını sorun olarak gören işletmelerin genel olarak orta ve büyük işletmeler olduğu tespit edilmiştir.

Tablo 30: Geçen Yıl Yaşanan Sorunun Önem Derecesi-İşçi Sendikaları ve İş Kanunu Uygulamaları

Önemli 33 0,22

Önemsiz 65 0,43

Toplam 150 1,00

3.1.4. Finansal Konuların İşletmelerin Faaliyetleri ve Büyümeleri Üzerindeki Etkisi

Şirketlerin yöneticilerine işletmelerinin faaliyetlerinde ve işlerinin büyümesinde çeşitli finansal konuların ne kadar problem oluşturdukları daha yüksek puanların daha yüksek problemi ifade ettiği 1-4 arası skalada sorulmuştur. Sorulan finansal konular;

finansman bulma, yüksek faiz oranları, uzun vadeli krediye erişim ve ortak bulmadır.

Finansal kısıtlar olarak Dünya Bankasının World Business Environment Survey-2000 (Dünya İş Ortamı Anketi) anketindeki finansal kısıtlar kullanılmıştır. World Business Environment Survey, 2008 yılında Türkiye’nin de aralarında bulunduğu yirmi dokuz ülkede Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) ve Dünya Bankası (WB) tarafından ortaklaşa “İş Ortamı ve İşletme Performansı Anketi” (BEEPS) adıyla tekrarlanmıştır.

Adı geçen anket Türkiye’de 2008 yılı Nisan ayı ile 2009 yılı Ocak ayı arasında 1152 firmaya uygulanmıştır. Anket uygulanan firmaların 903 tanesinin imalat, 13 tanesinin inşaat, 236 tanesinin ise hizmet sektöründe faaliyet göstermektedir. Türkiye örneği kullanılarak yapılan tahminler firmanın ölçeği büyüdükçe firmaların krediye erişim olasılığının arttığını ve mikro ve küçük ölçekli firmaların krediye erişiminin orta ve

(33)

büyük ölçekli firmalara kıyasla belirgin şekilde kısıtlı bulunduğunu göstermektedir (Kurul ve Tiryaki, 2014).

Anket kapsamındaki işletmelerin sadece %3’ü yüksek faiz oranlarının işletme faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak görmezken, işletmelerin %97’si yüksek faiz oranlarını işletme faaliyetlerinin ve büyümelerinin önünde engel olarak görmektedirler. İşletmelerin yarısından fazlası (%51) yüksek faiz oranlarını işletmelerinin büyümesinin önünde önemli bir engel olarak görmektedirler.

Tablo 31: Yüksek Faiz Oranlarının İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi

Engel Değil 5 0,03

Fazlaca Engel Değil 10 0,07

Engel 59 0,39

Fazla Engel 76 0,51

Toplam 150 1,00

İnceleme kapsamındaki firmaların %37’si finansman bulmayı işletmelerinin büyümesinin önünde fazlaca bir engel olarak görmektedirler. Finansman bulmayı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak görenlerin oranı

%21 seviyesinde kalmıştır.

Tablo 32: Finansman Bulmanın İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi

Engel Değil 23 0,15

Engel 63 0,42

Fazla Engel 31 0,21

Toplam 150 1,00

(34)

Finansman bulma konusunda olduğu gibi, uzun vadeli krediye erişimi fazlaca engel olarak görmeyen firmaların oranı %38 olarak gerçekleşmiştir. Diğer yandan işletmelerin %61’i uzun vadeli krediye erişimi işletme faaliyetlerinin ve büyümelerinin önünde engel veya fazlaca engel olarak görmektedir.

Tablo 33: Uzun Vadeli Krediye Erişimin İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi

Engel 56 0,37

Fazla Engel 36 0,24

Toplam 150 1,00

Örneklem kapsamındaki firmaların öz-sermaye ortağı bulma konusundaki görüleri incelendiğinde, firmaların %48’i ortak bulmayı işletmelerinin faaliyetleri ve büyümesi

(35)

üzerinde fazlaca bir engel olarak görmezken, işletmelerin %52’si ortak bulmayı işletmelerinin faaliyetleri ve büyümesi önünde engel olarak görmektedir.

Tablo 34: Öz-sermaye Ortağı Bulma (Ortak Bulma) İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi

Engel 31 0,21

Fazla Engel 46 0,31

Toplam 150 1,00

Finansal Konuların Ölçekleri İtibariyle İşletmelerin Faaliyetleri ve Büyümeleri Üzerindeki Etkileri

Örneklem kapsamındaki firmalar mikro işletmeler, küçük ölçekli işletmeler, orta ölçekli işletmeler ve büyük ölçekli işletmelerden oluşmaktadır. Anket sonuçları ölçeğe göre farklılık gösterebilir. Bu nedenle ayrıca ölçek bazında işletmelerin görüşleri incelenmiştir.

Mikro işletmeler

Anket kapsamındaki mikro işletmelerin %70’i yüksek faiz oranlarının işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazla engel olduğunu belirtirken, mikro işletmelerin %30’u yüksek faiz oranlarının işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olduğunu belirtmişlerdir. Anket kapsamındaki mikro işletmelerin tamamı yüksek faiz oranlarını işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümelerinin önünde engel olarak görmektedirler. Mikro işletmelerin faaliyet sürelerine bakıldığında, faaliyet süresi 5 yıldan kısa olan tüm mikro işletmeler yüksek faiz oranlarını firmalarının faaliyetleri ve büyümesi için engel olarak görmektedirler.

(36)

Tablo 35: Yüksek Faiz Oranlarının İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Mikro Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 0 0,00

Engel 9 30,00

Fazla Engel 21 70,00

Toplam 30 100,00

Araştırma kapsamındaki mikro işletmelerin, %13’ü finansman bulmayı işletme faaliyetlerinin ve büyümelerinin önünde engel bulmakla beraber fazlaca engel olarak görmezken, geriye kalan %87’lik kısım finansman bulmayı işletme faaliyetlerinin ve büyümelerinin önünde engel olarak görmektedirler.

Tablo 36: Finansman Bulmanın İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Mikro Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 0 0,00

Engel 18 60,00

Fazla Engel 8 27,00

Toplam 30 100,00

(37)

Uzun vadeli krediye erişimin işletme faaliyetlerini ne derecede engellemekte olduğu sorusuna mikro işletmelerin %7’si engel olmadığını, %13’ü fazlaca engel olmadığını,

%50’si engel olduğunu, %30’u ise fazlaca engel olduğunu belirtmişlerdir.

Tablo 37: Uzun Vadeli Krediye Erişimin İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Mikro Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 2 0,07

Engel 15 0,50

Fazla Engel 9 0,30

Toplam 30 1,00

İnceleme kapsamındaki mikro işletmelerin %57’si ortak bulmanın işletme faaliyetleri ve büyümesinin önünde fazlaca engel olarak görürken, işletmelerin %30’u engel olarak görmektedir. Diğer yandan mikro işletmelerin %7’si ortak bulmayı işletme

(38)

faaliyetleri ve büyümesinin önünde engel olarak görmediklerini ifade ederken, geriye kalan %7’si fazlaca engel olmadığını ifade etmişlerdir.

Tablo 38: Öz-sermaye Ortağı Bulma (Ortak Bulma) İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Mikro Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 2 0,07

Engel 9 0,30

Fazla Engel 17 0,57

Toplam 30 1,00

Mikro işletmelerin konu hakkındaki görüşleri incelendiğinde, finansal konular arasında en fazla engel olarak görülen konu başlığı yüksek faiz oranları olduğu görülmektedir.

Yüksek faiz oranlarını, finansman bulma, uzun vadeli krediye erişim ve ortak bulma izlemektedir.

Küçük Ölçekli İşletmeler

Örneklemdeki küçük ölçekli işletmelerin hepsi faiz oranlarını işletme faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak görmektedir. Fazla engel olarak görenlerin oranı

%54’dür.

Tablo 39: Yüksek Faiz Oranlarının İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Küçük Ölçekli İşletmeler)

Toplam Firma Sayısı Yüzde

Engel Değil 0 0,00

Engel 20 0,40

Fazla Engel 27 0,54

Toplam 50 1,00

(39)

Küçük ölçekli işletmelerin %10’u finansman bulmayı işletme faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazlaca bir engel olarak görmezken, işletmelerin %90’ı finansmanı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak görmektedir.

Tablo 40: Finansman Bulmanın İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Küçük Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 2 0,04

Engel 26 0,52

Fazla Engel 19 0,38

Toplam 50 1,00

(40)

Küçük ölçekli işletmelerin %14’ü uzun vadeli krediye erişimi işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazlaca engel olarak görmezken, işletmelerin

%86’sı uzun vadeli krediye erişimi işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak görmektedir.

Tablo 41: Uzun Vadeli Krediye Erişimin İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Küçük Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 2 0,04

Engel 26 0,52

Fazla Engel 17 0,34

Toplam 50 1,00

Küçük ölçekli işletmelerin %8’i öz-sermaye ortağı bulmayı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak görmediklerini ifade ederken, %48’i işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazla bir engel olarak gördüklerini ifade etmişlerdir.

Tablo 42: Öz-sermaye Ortağı Bulma (Ortak Bulma) İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Küçük Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 4 0,08

Engel 15 0,30

Fazla Engel 24 0,48

Toplam 50 1,00

(41)

Küçül ölçekli işletmelerin konu hakkındaki görüşleri incelendiğinde, finansal konular arasında en fazla engel olarak görülen konu başlığı yüksek faiz oranları olduğu görülmektedir. Yüksek faiz oranlarını, finansman bulma, uzun vadeli krediye erişim ve ortak bulma izlemektedir.

Orta Ölçekli İşletmeler

Örneklemdeki orta ölçekli işletmelerin hepsi yüksek faiz oranlarını işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak gördüklerini belirtmişlerdir.

Yüksek faiz oranlarını işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazlaca engel olarak görenlerin oranı %46’dır.

Tablo 43: Yüksek Faiz Oranlarının İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Orta Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 0 0,00

Engel 23 0,46

Fazla Engel 23 0,46

Toplam 50 1,00

(42)

Finansman bulmanın işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel derecesi sorulduğunda, orta ölçekli işletmelerin %16’sı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olmadığını belirtmişlerdir. İşletmelerin sadece %8’i finansmanı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazlaca engel olarak belirtmişlerdir.

Tablo 44: Finansman Bulmanın İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Orta Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 8 0,16

Engel 19 0,38

Fazla Engel 4 0,08

Toplam 50 1,00

(43)

Uzun vadeli krediye erişimi işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak gören orta ölçekli işletmelerin oranı %20 iken, engel olarak görmeyenlerin oranı %10 seviyesindedir. Orta ölçekli işletmelerin %50’si uzun vadeli krediye erişimi işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazlaca engel olarak görmemektedirler.

Tablo 45: Uzun Vadeli Krediye Erişimin İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Orta Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 5 0,10

Engel 10 0,20

Fazla Engel 10 0,20

Toplam 50 1,00

Orta ölçekli işletmelerin büyük bir oranı (%60) ortak bulmayı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak görmemektedirler. İşletmelerin sadece %10’u ortak bulmayı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazlaca engel olarak görmektedirler.

Tablo 46: Öz-sermaye Ortağı Bulma (Ortak Bulma) İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Orta Ölçekli İşletmeler)

Engel 5 0,10

Fazla Engel 5 0,10

Toplam 50 1,00

(44)

Orta ölçekli işletmelerin konu hakkındaki görüşleri incelendiğinde, finansal konular arasında en fazla engel olarak görülen konu başlığı yüksek faiz oranları olduğu görülmektedir. Yüksek faiz oranlarını, uzun vadeli krediye erişim, finansman ve ortak bulma izlemektedir. Orta ölçekli işletmeler için yüksek faiz oranları ve uzun vadeli krediye erişim en önemli finansman kısıtları olarak göze çarpmaktadır.

Büyük Ölçekli İşletmeler

Anket kapsamındaki büyük ölçekli işletmelerin %60’ı yüksek faiz oranlarını işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak gördüklerini ifade ederken, işletmelerin %40’ı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazlaca bir engel olarak görmemektedirler.

Tablo 47: Yüksek Faiz Oranlarının İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Büyük Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 5 0,25

Engel 7 0,35

Fazla Engel 5 0,25

Toplam 20 1,00

(45)

Büyük ölçekli işletmeler finansman bulmayı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazlaca bir engel olarak görmediklerini ifade etmişlerdir.

Tablo 48: Finansman Bulmanın İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Büyü Ölçekli İşletmeler)

Engel 0 0,00

Fazla Engel 0 0,00

Toplam 20 1,00

Büyük ölçekli işletmelerin %25’i uzun vadeli krediye erişimi işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak gördüklerini belirtirken,

(46)

işletmelerin %40’ı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak görmediklerini belirtmişlerdir.

Tablo 49: Uzun Vadeli Krediye Erişimin İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Büyük Ölçekli İşletmeler)

Engel Değil 8 0,40

Engel 5 0,25

Fazla Engel 0 0,00

Toplam 20 1,00

Ortak bulma büyük ölçekli işletmeler arasında işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde fazlaca bir engel olarak görülmemektedir. İşletmelerin sadece

%10’u ortak bulmayı işletmelerinin faaliyetlerinin ve büyümesinin önünde engel olarak gördüklerini ifade etmişlerdir.

Tablo 50: Öz-sermaye Ortağı Bulma (Ortak Bulma) İşletme Faaliyetlerini ve Büyümesini Engelleme Derecesi (Büyük Ölçekli İşletmeler)

Engel 2 0,10

Fazla Engel 0 0,00

Toplam 20 1,00

(47)

Büyük ölçekli işletmelerin konu hakkındaki görüşleri incelendiğinde, finansal konular arasında en fazla engel olarak görülen konu başlığı yüksek faiz oranları olduğu görülmektedir. Yüksek faiz oranlarını, uzun vadeli krediye erişim, ortak bulma ve finansman bulma izlemektedir. Büyük ölçekli işletmeler için yüksek faiz oranları ve uzun vadeli krediye erişim en önemli finansman kısıtları olarak göze çarpmaktadır.

3.2. Ekonometrik Model

3.2.1. Ekonometrik Modeldeki Değişkenler

Bu çalışmada, firma karakteristiklerinin finansman kısıtları üzerindeki etkisini analiz etmek için 5 değişken kullanılmıştır. Örneklemimiz 150 küçük, orta ve büyük ölçekli firmaya ait verileri içermektedir. Örneklemdeki 150 firmaya ait kesit veri (cross- section data) kullanılarak, aşağıdaki model Sabit Etkiler Logit (Fixed Effect Logit) yöntemiyle tahmin edilmiştir.

   

Pr 1 exp

1 exp

t i

t t i

t i

ob y x x

x

   

 

  

    

  

1 2 3 4 5

i i i i i

x    BÜYÜKLÜK YABANCIORTAK  İHRACAT ÇALIŞMAYILI

Bağımlı değişken y , dört ayrı değişken tarafından temsil edilmektedir. Modeldeki i _t alt simgesi belli bir değişkene ait i’nci firmanın gözlemlenen değerini ifade etmektedir. _i , i firmasına ait firmaya özgü etkileri temsil etmektedir.

Bağımlı Değişkenler

Yüksek faiz oranları, finansmana erişim, uzun vadeli krediye erişim ve ortak bulma çalışmamızdaki bağımlı değişkenlerdir. Dört ayrı bağımlı değişken için dört ayrı model geliştirilmiştir. Eğer bu kısıt firma tarafından firmanın faaliyetleri ve büyümesi açısından engel veya fazlaca engel olarak görülüyorsa 1 değeri almakta, aksi takdirde (engel değil ve fazlaca engel değil) 0 değeri almaktadır.