Prof. Dr. Ömer R. ÖNDERAnkara ÜniversitesiSağlık Bilimleri Fakültesi2016-2017 Bahar Dönemi

SAĞLIK VE HASTALIK TANIMI HASTALIĞIN DOĞAL SEYRİ

SAĞLIK SORUNLARI VE HASTALIKLARIN TOPLUMDAKİ DURUMUNA KAVRAMSAL BAKIŞ

(2)

(BES 102. DEMOGRAFİ VE SAĞLIK DERSİ) BESLENME VE DİYETETİK BÖLÜMÜ

Prof. Dr. Ömer R. ÖNDER Ankara Üniversitesi

Sağlık Bilimleri Fakültesi 2016-2017 Bahar Dönemi

1

SAĞLIK VE HASTALIK TANIMI

 Sağlık;

 “Yalnızca hastalık ya da sakatlığın olmayışı değil, bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik durumudur. (Dünya Sağlık Örgütü).

 Hastalık;

 Sistem, organ, doku ve hücrelerde yapısal ve fonksiyonel ve normal olmayan değişikliklerin yarattığı durumdur

(Biyolojik).

 “Bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik halinde olmamak” (Biyolojik, Psikolojik, Sosyokültürel).

 Hastalık; Bireyin (konakçı), etken ve çevre ile etkileşimi sonucu ortaya çıkar. Birey(konakçı), Etken, Çevre, ²

HASTALIĞIN DOĞAL GELİŞİMİ

 Hastalık: Birey (konakçı), etken ve çevresel etmenler arasındaki karşılıklı etkileşim,

 Bir Hastalığın Doğal Süreci(Prognoz);

I. Prepatojen Dönem; Etkenle karşılaşan konakçıda patolojik değişiklikler

çıkmaya başlayana kadar geçen dönem, ancak birey hastalığı hissetmeyebilir ya da fark etmeyebilir.

II.Patojen Dönem;

 Pre semptomatik /Klinik öncesi dönem: Henüz klinik bulgular ortaya

çıkmamıştır. Bu dönem sonunda hastalık belirtileri görülmeden dengeleşme – iyileşme olabilir. Ya da klinik döneme geçebilir.

 Semptomatik /Klinik dönem: Hastalık bulgularının giderek belirginleşip geliştiği dönem.

 Sonuç:

1. Tam iyileşme,

2. Salah ile iyileşme,

3. Süreğenleşme (kronikleşme),

4. Başka hastalıklara yol açma/dönüşme(doğurgu=komplikasyon), sakat kalma,

5. Ölüm,

3

SAĞLIK DEMOGRAFİSİNİN YARARLARI

1.Sağlık Sorunlarının Zaman İçerisinde Gösterdiği Değişimin İncelenmesi,

 “Soğan Kabuğu İlkesi”,

 Kohort(Kuşak) Etkisi,

 Siklik Değişimler(Çevrimsel,Periyodik),

 Seküler değişiklikler,

2.Hastalıkların sıklığında değişim,

 “Buz Dağı Olgusu”,

 “Kesin Artma”, “Rölatif Artma”,

3.Toplumun Sağlık Sorunlarına Tanı Koyma,

4.Sağlık Sorunlarının Önem ve Önceliğini Belirleme, 5.Hastalık ve Sağlık Sorunlarının Nedenlerini Belirleme,

 Sağlık sorunları ile karşılaşma olasılıklarının ve risklerin belirlenmesi “Rölatif Risk”,

 “Bimodalite”,

6.Koruma(Profilaktik) Yaklaşım ve Toplumdaki Sağlık Sorunlarını Çözme, 7.Sağlık Düzeyi Açısından Ülke, Bölge ve Toplumların Karşılaştırılması, 8.Sağlık Hizmetlerinin Planlanması,

9.Sağlık Hizmetlerinin Değerlendirilmesi,

10.Toplumun Sağlık Düzeyinin Yükseltilmesi, ⁴

SAĞLIK SORUNLARININ

ZAMAN İÇERİSİNDE GÖSTERDİĞİ DEĞİŞİMİN İNCELENMESİ

 SOĞAN KABUĞU İLKESİ: Toplumdaki bir sağlık sorununun ya da hastalığın yok edilmesi ya da öneminin azalması halinde, bir diğer sorun ya da hastalığın önemli hale gelmesi,

a. Bir soğan kabuğunun soyulması halinde altından bir diğeri nin çıkması gibi,

a. Bakteriyel bulaşıcı hastalıkların çoğu azaltılmış, ancak kalp hastalıkları ve kanser,gibi bir çok hastalık sorun olarak ortaya çıkmış,

 SOĞAN KABUĞU İLKESİNE GÖRE;

 Bakteriyel hastalıkların(Veba,Kolera, Tifüs,Sıtma vb.) önemi azaldı-Kalp-damar hastalıkları ve kanser önemli hale geldi,

 Bakteriyel enfeksiyonların(Veba,Kolera, Tifüs, Sıtma) önemi azaldı-HIV/AIDS, SARS-Severe Acute Respiratory Infection,, Ebola,Deli dana,Kuş gribi, Domuz gribi, MERS-Middle East Respiratory Infection, Zika vb., gibi viral hastalıklar son yıllarda ortaya çıktı,

 Anne ve çocuk sağlığı sorunları azaldı-Yaşlılık (geriatrik) sorunları arttı,

 Mikrobik nedenlerle bebek ölümleri azaldı-Konjenital,genetik nedenlerle

bebek ölümleri arttı, ₅

SAĞLIK SORUNLARININ

ZAMAN İÇERİSİNDE GÖSTERDİĞİ DEĞİŞİMİN İNCELENMESİ

 KOHORT ÖZELLİĞİ (KUŞAK ETKİSİ): Belirli bir zaman içinde benzer özellikleri paylaşan kişiler topluluğuna kuşak (kohort) denir.

a. Benzer doğum kohordu aynı çevresel, sosyal, ekonomik faktörlerden etkilenmektedir.

b. Çernobil kazası sırasında anne karnında ve bebeklik döneminde bulunanlar aynı radyasyona maruz kaldıklarından kohort etkisi nedeniyle benzer kanser türlerinin görülmesi,

 SİKLİK (ÇEVRİMSEL-PERİYODİK) ÖZELLİK(DEĞİŞİKLİK): Kimi hastalıkların zaman içinde artış ve azalışlar göstermesidir.

Bu tür değişiklikler bir yılın mevsimine göre ya da birkaç yılda bir ortaya çıkabilir.

a. Bağırsak infeksiyonları yazın daha sık görülür.

b. Akut solunum yolu infeksiyonları kışın daha sıktır.

c. Kızamık salgını, risk altındaki grup birikeceğinden 2-3 yılda bir görülür.

 SEKÜLER ÖZELLİK(DEĞİŞİKLİK);

Hastalıkların uzun zaman içinde (30-40-50 yılda) gösterdikleri değişikliklerdir.

a. Amerikalı Japonlar-Kısa/Uzun Boy,

b. Türkiye’de yeni kuşağın boy ve kilo özellikleri,

c. Kanser hastalığının sıklığındaki artış,

6

HASTALIKLARIN SIKLIĞINDA DEĞİŞİM (BUZ DAĞI OLGUSU)

 BUZ DAĞI OLGUSU (Iceberg Phenomenon);

 Toplumda bir hastalığa ilişkin bilinen vakaların, bilinmeyenlerden az olmasıdır.

 Toplumda bir hastalığa yakalanmış bireylerin tümü (hasta evreni) okyanustaki bir buz dağına benzetilirse, belirti veren,ve tanı

konulanlar, bu dağın su üzerindeki küçük bir kısmıdır,

 BUZ DAĞI OLGUSU (Iceberg Phenomenon);

 Bilinmeyenler su altındaki buzdağının büyük kısmı gibi her zaman daha fazladır,

 Başlangıcı sessiz, belirtisiz olan ya da hafif belirti veren hastalıklar,

 Kuluçka dönemi uzun olan hastalıklar,

 Cinselliğin tabu görüldüğü toplumlarda cinsel yolla bulaşan hastalıklar,

 İnsitu döneminin uzun olması nedeniyle, kanser türleri bu niteliktedir.

7

HASTALIKLARIN SIKLIĞINDA DEĞİŞİM

 HASTALIKLARIN SIKLIĞINDA ARTMA-AZALMA;

KESİN ARTMA: Hasta sayısının hastalığa yakalanma riski altındaki kişilere oranlanması ile elde edilen hastalık hızlarındaki(Prevalans, İnsidans vb.,) artış kesin artıştır. Örneğin;

10.000 kişiden 85 TB vakası, (‰8.5) 20.000 kişiden 110 TB vakası,(‰5.5)

RÖLATİF(GÖRECELİ) ARTMA: Bir sistem ya da organın hastalıkları arasında, birinin azalmasıyla diğerinin artmış görünmesidir.

Streptekok infeksiyonlarına bağlı romatizmal kalp hastalığı azaldığından, toplam kalp hastalıkları içerisinde doğumsal kalp hastalıklarının (ventriküler septal defekt, fallot tetralojisi) oranı artmış görülebilir.

 DEĞİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER;

 Toplumun sağlık bilgi, tutum ve davranışların değişmesi,

 Toplumsal yaşantının, ekonomik olanakların değişmesi,

 Çevre koşullarının iyileşmesi,

 Sağlık alanındaki (tanı, tedavi ve profilaksi) yöntemlerin gelişmesi,

 Sağlık hizmetlerinin nitelik, nicelik ve dağılım özellikleri. ⁸

TOPLUMUN SAĞLIK SORUNLARINA TANI KONULMASI

SAĞLIK SORUNLARIN ÖNEM VE ÖNCELİĞİNİN BELİRLENMESİ

 SAĞLIK SORUNLARINA TANI KOYMA;

a. Araştırmalar, özellikle durum saptama araştırmaları,

b. Sıklık belirleme(Oran ve Hızlar, Prevalans,İnsidans vb.) çalışmaları,

c. Düzenli ve doğru tutulan sağlık kayıtlarının değerlendirilmesi,

 ÖNEM VE ÖNCELİK BELİRLEME ÖLÇÜTLERİ; Bir sağlık olayının;

a. Toplumda sık ve yaygın görülmesi,

b. Ölümcül olması ve ölüm nedenleri içerisindeki sırası,

c. Komplikasyonlara (doğurgu) ve özürlülüğe neden olması,

d. İşgücü ve ekonomik kayıp boyutu, ⁹

HASTALIK VE SAĞLIK SORUNLARININ NEDENLERİNİ BELİRLEME

 Gerek saha (alan), gerekse laboratuvar ve klinik araştırmalarla, hastalık ve sağlık sorunlarının nedenleri belirlenmekte,

 Analitik araştırmalar, nedenlerin belirlenmesinde başvurulan yöntemlerin başında gelir.

 Nedenlere yönelik önlem ve öneriler geliştirmek üzere uygulanabilir, kullanılabilir uygulamalı araştırmalar yapılmaktadır.

 BİMODALİTE: Sık görülen yaşlarda hastalığın ayrı nedenlerden ileri gelmesinden dolayı, bir hastalığın yaşlara ya da yıllara göre dağılımının grafiği çizildiğinde, farklı yaşlarda hastalık sıklığında iki ayrı yükselme trendi görülmesi durumu,

 Bu durumda o hastalığın etiyolojisinde(meydana gelmesinde) farklı yaşlarda, farklı faktörlerin rol oynadığı düşünülür,

 Bimodaliter Hastalıklar;

a. Hodgkin hastalığı: Bir 20-30; bir de 60-70 yaşlarında çok görülür,nedenleri farklıdır,

b. Lösemi:Çocuk lösemisi ve yetişkin lösemisi farklı yaşlarda,farklı nedenlerden oluşur,

c. Diyabet:Juvenil diyabet çocuklarda, yetişkin diyabet orta yaş ve yaşlı grubunda görülür,nedenleri farklıdır,

10

HASTALIK VE SAĞLIK SORUNLARININ NEDENLERİNİ BELİRLEME

 RÖLATİF RİSK (RR): Etkenle karşılaşılan grubun insidans hızının, etkenle karşılaşmayan grubun insidans hızına bölünmesiyle elde edilen bir oran,

 Eğer araştırma konusu etiyolojide rolü olduğu düşünülen rölatif risk (R.R) 1 ise, araştırmalardan elde edilen rölatif riskin değeri 1'in üzerine çıktığı

ölçüde araştırılan etken ve hastalık arasındaki ilişki o ölçüde nedenseldir.

 Neden-sonuç ilişkisinin boyutunu sayısal olarak gösteren bir ölçü,

 ÖRNEK; Sigara içen 5000,içmeyen 6000 kişi 25 yıl izlenmiş,6 ayda bir kontrol edilmiştir.

 Sigara içen 5000 kişiden, 40’ı Ak.Ca olmuş,

 Sigara içmeyen 6000 kişiden ,12 kişi Ak.Ca olmuş,

 Rölatif Riski (RR) kaçtır?

 EK(+)G İnsidans Hızı=40/5000x1000= %o8

 EK(-)G İnsidans Hızı=12/6000x1000= %o2

 RR=EK(+)GİH / EK(-)GİH= 8 / 2 = 4

 SONUÇ: Sigara içenlerin içmeyenlere kıyasla 4 kat daha fazla Ak.Ca

yakalanma riski bulunmaktadır. ¹¹

KORUMA (PROFİLAKTİK) YAKLAŞIMLA TOPLUMDAKİ SAĞLIK SORUNLARINI

ÇÖZME

KORUMA YAKLAŞIMI(Tüberküloz-Verem Örneği);

1. Birincil koruma: Hastalık ortaya çıkmadan önce, sağlamken alınacak önlemlerle toplumun sağlığını korumak,(BBC

Aşısı,Öksürürken aksırırken ağızın kapatılması vb.)

2. İkincil koruma: Hastalıklarda erken tanı erken tedavi, (Mikrofilm,röntgen,PPD testi vb.)

3. Üçüncül koruma: Düzenli kontrol ve izlemelerle hastalıkların ilerlemesini önlemek, sakatlık ve komplikasyonları önlemek ve iyileştirmek,(İlaçları düzenli kullanılması, kontroller vb.)

12

SAĞLIK HİZMETLERİNİN PLANLANMASI VE SAĞLIK HİZMETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

 SUNULACAK HİZMETİN PLANLANMASI İÇİN;

 Toplumun sağlık gereksinimini saptama,

 Kurumun, sektörün araç, gereç, personel gereksinimini belirleme,

 Sağlık sorunlarının önem ve önceliğini belirleme,

 Kaynakların önceliklere göre akılcı ve ekonomik kullanılmasını sağlama ve verimliliği artırma amacıyla planlanıp uygulanmaktadır.

 SUNULAN HİZMETİN DEĞERLENDİRİLMESİ İÇİN;

 Amaç ve kapsamının,

 Sunuluş biçiminin yasa ve yönetmeliklere uygun olup olmadığının,

 Değişen sağlık sorunlarına uyum sağlayıp, sağlayamadığının,

 Bilimsel bulguların, bilgilerin sağlık hizmetlerine yansıtılıp, yansıtılamadığının,

 Toplumun sağlık sorunlarının çözümünde yeterli olup, olmadığının,

 Yüksek risk gruplarının gereksinimlerine yanıt vermede yeterli olup olmadığının,

 Dağılımının ve yaygınlığının, nitelikli olup olmadığının,

 Hedefe ulaşıp ulaşamadığının,

belirlenmesi ve değerlendirilmesinde Sağlık Demografisi’nden yararlanılmaktadır.¹³

DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Soğan Kabuğu İlkesi nedir? Tanımlayınız. Şekil çizerek örneklerle açıklayınız.

2. Toplumun sağlık sorunlarına tanı konulması hangi yollarla yapılır?

Maddeler halinde yazınız.

3. Bir hastalık ya da sağlık sorununun değerlendirilmesinde önem ve öncelik belirleme kriterlerini maddeler halinde yazınız.

4. Buz dağı olgusunu tanımlayınız.HIV/AIDS’i örnek verip,şekil çizerek açıklayınız.

5. Bir hastalıkta siklik(çevrimsel) değişiklik nedir? Akut solunum yolu

enfeksiyonları ve bağırsak enfeksiyonlarının siklik özelliğini açıklayınız.

6. Birincil,ikincil ve üçüncül koruma terimlerini,bir hastalığı örnek vererek açıklayınız.

7. Yapılan bir çalışma sonunda diyabet sıklığı,çocuklar arasında ve orta yaşın üzerindeki kişiler arasında daha fazla görülmüştür.Epidemiyolojik olarak buna ne ad verilir? Sebebini açıklayınız.

8. Yapılan 20 yıllık prospektif bir araştırma sonucu sigara içenlerde beyin kanseri insidansı yüzbinde 18, içmeyenlerde yüzbinde 3

bulunmuştur.Rölatif Riski hesaplayıp,yorumlayınız. ¹⁴

KAYNAKLAR

Tezcan, S., (1992). “Epidemiyoloji Tıbbi Araştırmaların Yöntem Bilimi” Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı Yayın No: 92/1. Ankara: Üçbilek Matbaası.

Sümbüloğlu, V., Sümbüloğlu, K., (2000). “Sağlık Bilimlerinde Araştırma Yöntemleri”

Hatiboğlu Yayınları: 47, Kaynak Kitap Dizisi: 11. 3. Baskı, Ankara: Hatiboğlu Yayınevi.

Özcebe, H., Akgün, S.,(2006). “Çocukluk Dönemi Bazı Önemli Sağlık Sorunları”, Halk Sağlığı Temel Bilgiler (Ed: Çağatay Güler; Levent Akın). 1.bs. Ankara : Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi.

Tezcan, S.,(2006). “Epidemiyoloji”, Halk Sağlığı Temel Bilgiler (Ed: Çağatay Güler;

Levent Akın). 1.bs. Ankara : Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi.

http://www.doktorsitesi.com http://www.saglikinfo.com

Önder, Ö. R., (1989). “Kentsel Bölgede 0-48 Aylık Çocuklarda Akut Solunum Yolu Enfeksiyonlarının(ARI) Sıklığı ve Bunu Etkileyen Faktörler”. Doktora Tezi.

Hacettepe Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü.

Sümbüloğlu, V., Akyüz, K., Sümbüloğlu, K., (1996). “Sağlık Kayıtları ve Veri Toplama Formları Doldurma ve Denetleme Kılavuzu”, T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü, Sağlık Enformasyon Sistemleri Eğitim Dizisi No: 4, 2.

Basım. Ankara: Cem Web Ofset Ltd. Şti.

T.C. Sağlık Bakanlığı, (2001) “Herkese Sağlık Türkiye’nin Hedef ve Stratejileri, Sağlık 21”, Ankara: Barok Matbaacılık.

Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü(2009). “Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2008”.Ankara:Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi.Yayın No:NEE-HÜ.09.01.ISBN 978-975-491-274-6

15

TEŞEKKÜRLER

16