Metrük Van şehri :

/

Ş e h i r c i l i k :

V A N Ş E H İ R P L A N I R A P O R U

Y. Mimar Asım KÖMÜRCUOĞLU

Metrük Van şehri :

Milâttan evvel 883 te kurulmuş olan eski Van şehri 1454 Km2 sahasında olan Van gölüne 5-7 km.

mesafede ve ovanın göle yakın üstüne Urar- tular tarafından inşa olunmuş eski fakat muntazam bir kale, mağara, camii inşa edilmiş bulunan bir tepenin eteğinde düz bir saha üzeri- ne kurulmuştur.

1914 - )18 harbinde yakılmış olan mezkûr şe- hir Selçuk ve Osmanlı Türkleri tarafından inşa e-

•dilmiş birkaç camii y e efmsali tarihî ve mimarî ba- zı mevcut bakayası istisna edilirse şehir baştan aşağı bir harabe manzarasmdadır. Bununla bera- ber kale tarihî durumu itibarile yabancı arkeo- loglar tarafından tetkik mevzuu olmuştur.

Şimdiki (şeîıir :

1918 den sonra Vana dönen halk, eski şehirde barınacak birşejy bulamayınca gölden 7.5 km. ka- dar uzakta daha içerlerde ve nisbeten daha az tah- rip edilmiş olan bahçeliklerdeki evlere yerleşmek suretile keridi keindine şimdiki Van şehri meyda- na gelmiştir.

Van vilâyet merkezi ittihaz edilen bu yer, top- rak yığınlarile örtülü kerpiç damlı büyük bir köy manzarasındadıi. Bu mahal Van gölünden en kı- sa yolla 7.5 km. uzaktadır. Ve kışları etrafındaki çıplak, yüksek dağ ye tepelettin şiddetli id on ve soğuğu, yazları lodosun getirdiği toz ve yaptığı bu- naltıcı havanın tazyiki şehrin şimalindeki ırmak ve muhtelif yeraltı ve yerüstü sularına lâğım ve s müzharafat da karışarak sokak kenarlarında ve meydanda akması yüzünden salgın hastalıklara maruz bulunmaktadır. Şehir merkezinin 1938-939 seneleri kayıtlarına göre doğum ve ölüm nisbetleri birbirine yaklaşmış gibidir. Binaları ıkâmilen de- necek derecede kerpiç ve damı gibi şekillerle pek iptidaidir. Son zamanlarda (yapılmış plan birkaç bina istisna edilirse burası bir şehirden ziyade ih- mal edilmiş geniş bir §ark köyü manzarsmdan baş- ka bir çehre arzedemefc.

Eski Revirlerimizde ecdadımızın yapıcılık kudret ve maharetinin mükemmel birer nümune- si olan eski Van (metrük) inşaatçılığı, bilgisi ik.i asırdanberi kaybolarak yerine tamamile bilgisiz- lik meskenet sefalet kaim olmuştur. V e bunun te- sirdedir ki son zamanda yapıldığı yukarıda sayı- lan'birkaç bina inşaatı bile beğenilecek şekilde ol- madıkları gibi inşaatçılık bakımından da geridir- Şehir ve halk büyük bir mahrumiyet içinde bulun-

Kaleden bir görünüş

isadan önce (880 - 859) Urartu beyi Sardur I. tarafından yaptırılan Madır burcunun harabeleri. Kayaların ağırlığı 9 dan 33 ton arasında değişmektedir.

I ²⁷

Kanın eski temelleri. Bu taşlar harçsız olarak bitiştirilmiştir.

İçlerinde 30 tona yakın büyükleri jvardır.

maktadır. f Ayni zamanda ibu mahalde mimarî bir eser bulunmadığından tarihî bir hâtırası da yok- tur. Bugünkü vaziyeti ve iklimi itibarile Van, zi-

• I

raat ve sanayi şehri de değildir. Hayvan ve bağ ve pek az hububat istisna edilirse sebze ve bir miktar meyva ve (hububattan 'başka tamamile müs- tehlik bir şehir olarak kabul olunabilir.

Vana ithali zarurî olan -mahrukat, manifatu- ra', inşaat malzemesi vesair levazımatı göl iskelesi yolu ile hariçten geldiğinden iskele ile şehir ara- sındaki 7,5 km. lik ımesafe için bugün beher kilo eşya nakliyesi olarak verilen 60 para jhesabile se- nevi birkaç yüz bin lira müstehliklerin omuzun a yüklenmektedir. (Bugün Vanda bir torba çimento otuz liraya malolmaktadır.) Bu cihetle işlek olan iskele yolunun, inşası, bakımı nakil vasıtala- rının amortismanı gibi bir takım yüksek masraf- lar da şehrin iktisadî durumunu zorlaştırmış, be- lediyenin masrafını arttırmış olduğu gibi halkın sağlık durumuna da tesir etmiş bulunmaktadır.

Şehir sekenesi yazın bunaltıcı sıcak ve tozlu ha- vasını ancak tatil günleri göl kenarında geçirmek üzere otobüs ve arabalarla göl iskelesine 14 Krn.

mesafedeki bol ağaçlı göl kenarındaki Edremit mevkiine taşınmak suretile tahfif etmeye çalış- maktadırlar.

Serveti:

Yukarıda sayıldığı durumda olmasına rağmen ancak 400 - 500 kadar oturulabilecek 'daire ve ev ile bir hal 40 - 50 si ancak istisna edilirse salaş de- necek şekilde pek iptidaî 268 dam ve dükkân ve yine pek iptidaî bir hamam ve hastahane ve bir çok da çamurlu kerpiç damlar ve harabelerle ka- vak ve söğütlü ağaçlar sebze bahçeliklerinden iba- rettir. On bin nüfusu geçen şimdiki sekenesi lâa- kal 40 - 50 bin nüfusun iskân edilebileceği 350 hektarlık geniş bir sahaya yayılmıştır.

Az nüfus ve şehrin şimdiki durumu itibarile ıçök fakir olan belediye bütçesils ve bilgisizlikle burasının imarı değil hattâ bakımı bile düşünüle- cek vaziyette olduğundan burasının müstakbel Vaziyeti için şimdiden bir hal çaresi bulmak veya yeııi bir şehir kurmak keyfiyetleri derpiş olunma-

lıdır. Bugün bahis mevzuu olan Van şehrinin ima-

rı, bir belediye işi olmaktan ziyade nüfusunun az-

lığı, geriliği, ve malî durumu ele alınarak hükü-

met işi olarak kabul edilmesi zaruridir. Hükümet

yardımile ve imarile dahi bu yerde tam mânasile

isabetli bir şehir kurulamıyacağı, hesaplı bir iş ba-

.şarılamıyacağı kanaatile yerinde olmıyacak lü-

zumsuz masrafalara girişilmesini istilzam ede-

cektir.

Vaıı gölü :

Küçük Asyanm hattâ Avrupanm en büyük '.(göllerinden birisi olan Van gölü, tabiî ve bediî

(güzelliklerinden başka münbit ve mahsuldar o- lan cenup şehirlerimizin pazarlar il e şark vilâ- yetlerimizin yegâne bağlantı ve nakil vasıtası, ve

•jhenüz işletilmemiş ve kullanılmamış bir hazine- sidir. Birkaç vilâyeti, tekmil cenup şehirleri mü- nakalâtı Tatvan iskelesinden Van gölü iskelesi jvasıtasile şimdiki şehre bağlanmaktadır. Gölün

; heyeti umumiyesi, manzarası ve temizliği itiba- rile Avrupanm Alp göllerinden hiç te farklı de- ğil ve onlardan büyüktür. Civarındaki büyüklü küçüklüberrak yedi göl daha vardır. Gölün yarı- dan fazlası Van vilâyeti hududu içinde olup u- zakta olmasına rağmen 5165 rakımlı büyük 3925 rakımlı küçük Ağrı (ki büyük Ağrı dünya dağla- rı arasında sayılacak kadar yükseklerden birisi- dir.) Ve göle pek yakın olan 4439 m. rakımlı Sup- Ihan 3313 m. rakımlı Hiralut ve Mengene 3475 m.

rakımli Matas 3313 m. Tenbirük gibi bunları ben- Izer daha birçok yüksek dağlarla sayılamıyacak (hususiyetleri itibarile halkımızın ve dünya turist-

lerinin ve dağcılarının ileride ziyaretini cezbede -

l eek kadar olan ehemmiyetleri göz önünde tutu- larak Van gölünün durumu arasında Van şebri- 'nin yerinin intihabı ve kuruluşunun hükümet

işi olması kadar tabiî bir iş düşünülemiyeceği

•şüphesizdir.

Gölün birçok güzellikleri ve iktisadî duru- muna, sağlığına kırmızı havyar yetiştiren göl ba- lıklarile nehir mansaplarmda ve civarında dünya- ca tanınmış olan alabalığı da (Forelli) ilâve et- mek icap eder.

Müstakbel Van şelhri:

Şimdiki şehrin belki bir kaza merkezi ve müstakbel Van şehrinin hinterlandı, bağ ve bah- çeleri şeklinde fakat Van gölüne izafe edilmiş es- ki büyük Van vilâyeti merkezinin göl kenarında ve tarihî eserlere yakın bir sahada sahilde kurul- ması keyfiyetinin düşünülerek öne sürülmesi i- cap eden bir mevzu teşkil edeceği kanaatile:

1) Erzurum demiryolu ile doğu Bayazıt şo- sesinin inşasından evvel Ağrı vilâyetinin meyva v e sebzesi, Van gölü havzasındaki merkezleri te- min ettiği;

2) Van gölüne kadar uzatılması hükümetçe derpiş edilen demiryolu inşasından sonra bu re- vacın tabiatile eskisinden ziyade iyi bir şekle gi- receği;

3) Göl, iklimi itibarile sahilde inşa edilecek yeni Van şehrinin kış durumu daha mutedil ve yazında toz ve topraktan ve boğucu sıcaktan kur- tularak serin bir göl havasına ve manzarasına kavuşacağı ve nihayet bir sağlık durumu kazan- dıracağı;

4) Göl kenarında kurulacak yeni şehre şim- dikine göre iskelesi itibarile senevî birkaç yüz bin lira nakliyesinden tasarruf edilebileceği. Ke- zalik şehrin kurulmasile bakımının kolaylaşaca- ğı, göl sporlarının kolay inkişaf edeceği faydası;

5) Esasen göl yolu üzerinde büyük bir as- kerî hastahanenin temelleri atılmış ve su basman kısmı daha evvel inşa edilmiş olması.

Ve tesisi düşünülen Van Üniversitesinin gö- le yakın bir sahada kurulacağı ve müstakbel de- miryolunun Van iskelesine kadar uzatılacağı.

Keyfiyetleri müstakbel şehrin, göl kenarın- da kurulmasını ve burada inkişâf ettirilmesini icap ettirmektedir.

Bu vaziyet karşısında göl kenarında müstak- bel şehrin kurulması pek güç olamaz. Çünkü:

Göl kenarında yeni şehrin esası tesbit edi- lerek şimdiki şehirdeki devlet müesseseleri kâ- milen denecek derecede kiralık evlerden ibaret olduğuna göre yeni devlet müessese binalarile Halkevi, Şehir Oteli, gazinosu, memur evleri, ufak bir çarşı ve spor alam, depolar gibi umumî binalar burada inşa edilince halktan malî vaziyeti müsait olanlar da tabiatile birer ikişer inşaat yap- mağa ve nihayet yardımla kurulacak bir inşaat kooperatifi de bu işi teshil ve tesri edecektir. Yeni şehir kuruluncaya kadar hâlen işlemekte olan bir otobüse daha ikisinin ilâvesile arttırılacak sefer- lerle şimdiki şehirde evleri ve mülkleri olanla- rın, iş güç sahiplerinin göl kenarındaki şehirle şimdiki bahçeliklerin irtibatı kolaylaştırılması .mümkün ve bu suretle tedricen ve belki de bir

kaç sene içinde tabiatile tesis ve inkişaf edecek yeni modern bir Van şehri meydana gelecektir.

Filhakika göl kenarında hâlen mevcut olan ba-

taklıkların kurutulması keyfiyeti i'zam edilecek

güç işlerden sayılamıyacaktır.