KUR'AN ve TEFSIR ARAŞTİRMALARI I

(1)

TARTIŞMALI İLMI TOPLANTlLAR DİZİSİ: 32

A •

KUR'AN ve TEFSIR

ARAŞTİRMALARI I

Prof. Dr. Sadreddin GÜMÜŞ Yrd. Doç. Dr. A. Cüneyt EREN ProfDr. Suat YILDIRIM Prof. Dr. Ömer Faruk HARMAN Prof. Dr. Ali BARDAKOÖLU Prof. Dr. Süleyman ULUDAÖ

Dr. Tahsin GÖRGÜN Prof. Dr. Bayraktar BAYRAKLI Prof. Dr. Mustafa TAHRALI Prof. Dr. Celal KIRCA

Prof. Dr. Arniran KURTKAN- Prof. Dr.Ali Murat DARYAL BİLGİSEVEN

İstanbul - 2000

(2)

ENSAR NEŞRİY AT : 65

İSLAMi İLİMLER ARAŞTIRMA V AKFI Tartışmalı ilmi Toplantılar Dizisi: 32

Tebliğlerin,

bilim ve dil bakımından sorumluluğu tebliğ sahiplerine aittir.

Yayma Hazırlayanlar:

Prof. Dr. Bedreddin ÇETİNER Dr. İsmail KURT

Seyid Ali TÜZ

Dizgi:

Selahattin Uslucan

Baskı:

ENSAR NEŞRİYAT Süleymaniye cad. ll Beyazıt-İstanbul

Tel/Fax: (0212) 513 43 41

(3)

KUR'AN'DA BİR DEVLET MODELİ VE SİYASET TEORİSİ V AR MIDIR?

Prof. Dr. Süleyman ULUDAG U. Ü. İlahiyat Fakültesi

Öğretim Üyesi

Çeşitli zamanlarda ve bölgelerde, çeşitli toplumlarda değişik anlamlar ifade etmekle beraber belli bir kültür seviyesine gelmjş bütün toplumlarda devlet ve siyaset kavramıarına rastlanır. Bir devletin varolma-

sı için insanı yurt ve egemenlik unsurlarının mevcudiyeti şart koşuldu

ğuna göre, belli sınırlar içinde egemen olarak yaşayan Bedevi ve göçebe bir kabile devletinden bile söz edilebilir. Devlet, siyaset, egemenlik ve ba-

ğımsızlık temelinde örgütlenmiş ve belli bir toprak üzerinde yaşayan toplumu sevk ve idare etme sanatı şeklinde tanımlanabilir. Her toplumda varolan, toplumu ve fertleri yakından ilgilendiren devlet düşüncesinin,

devlet işlerini düzenleme ve yürütme faaliyeti hakkındaki çeşitli görüş

ve anlayışların bütün ilahi kitaplara az-çok yansımaması düşünülemez.

Bu yansırnaların Tevrat ve İncil'deki şekilleriyle Kur'an'daki şekli ben- zerlik gösterir. Şimdi devlet ve siyasetle ilgili görüş ve anlayışların, ilk Müslümanlar'ın, İslam öncesi ve Hz. Peygamber zamanında yaşadıkları sosyal hayat tarzını da dikkate alarak görmeye çalışalım.

Kur' iln' da devlet kavramı ile ilgili terimler Kur' an' da bir yerde devlet, bir yerde de devlet kökünden türetilen bir fiil geçer (bkz. Haşr, 59/7, Ali/İmran, 3/140), Bu kullanımların, o zamanki devlet kavramı ile bile

doğrudan bir ilgisi bulunmarlığına göre, devlet kelimesi bir terim olarak Kur'an'da geçmez diyebiliriz. Bununla beraber çok erken bir tarihten itibaren Müslümanlar, devlet kelimesine siyasi anlamlar yüklerneye başla

mışlardır.

Kur'an'da İslam öncesi araçların devlet yapısından ve siyasi hayatla-

rından doğ-rudan söz edilmernekle beraber bu hususlara dolaylı olarak

(4)

112 Kur'an-Sünnet-İlimler

çeşitli vesilelerle temas edilir. Mesela ekiibtir, kübera, saadet, müstekbir (büyükler, yöneticiler, kendini büyük gören) (bkz. Ahzab, 33/67, En'ii.m, 6/123, Yunus, 10/781, Gii.fir, 40/27, 35, Sebe, 34/31, Nahl, 16/22, 23), keli- melerinin kullamını böyledir.

Kur'an'da devlet kavramı genellikle "mülk" (hanedanlık), terimiyle ·, ; ifade edilmiştir. Kur' an, Hz. Diivud ve Hz. SüleYman'dan mülk sahibi, melikler şeklinde söz eder (bkz. Bakara, 2/251, 292, Sad, 38/20). Ayrıca,

Hz. İbrahim'in ailesine (Nlsa, 4/54) ve Hz. Yusufa (Yusuf, 12/10) mülk verildiğini bildirir. Hatta şeytan Hz. Adem'e istediğini yaptırmak için ona mülk vaad etmişti (Taha, 20/120).

Mülk, bir şeye sahip olmak, sahip olunan şeyde tasarruf etmek ve siyaset yapma imk.§.nını veren kuvvet anlamına gelir. Melik ise, siyaset yapan kişidir (bkz. Ragib, Müfredatu'l-Kur'ii.n, 472). Yüce Allah, "Sizleri melikler kıldık" (Maide, 5/20) by.ytfruyor, bunun büyük bir nimet olduğu

nu bildiriyor. Her insan belli)fu nisbette bilkuvve veya bilfiil meliktir, siyaset yapma imkan ve gücüne sahiptir. Mülk büyük bir nimet olduğu

için Allah Teaıa dua yoluyla bunun kendisinden istenınesini tavsiye eder (bkz. Sad, 38/35, 36).

Allah Teaıa, diğer dünya nimetleri gibi mülk nimetini de Müslüman- lar'a da gayr-i müslimlere de vermiştir. Kur'an peygamberlerin davetini kabul etmeyen kurallardan melik, devletlerinden de mülk diye bahseder (bkz. Bakara, 2/258, Zuhruf, 43/51).

Şu halde mülk (devlet), namaz, oruç, hacc gibi sadece Müslümanlar'ı

ilgilendiren islamı bir terim değildir. inancı ne olursa olsun bütün insan-

ları ve toplumları ilgilendiren siyasi bir kavramdır. Za.Iim elinde olunca kötülerren mülk, adil insanların elinde olunca övülür. Çünkü Allah'ın bü- yük bir nimetidir.

Gerçekte ve kamil anlamda mülk Allalı'ın olduğu için o, melik ve m<ilike'l-mülk ismini almıştır. Mutlak, k<imil, baki ve sınırsız mülkün Al- lah'a ait oluşu insanların sınırlı ve geçici bir mülk sahibi olmalarına engel değildir.

Kur'an'da imam kelimesi önder, başkan ve metbu anlama gelir. Fa- kat imarnet kelimesine Kur'an'da rastlanmaz. Kur'an'daki kullanımına

göre Müslümanlar'ın önderlerine de gayr-i müslimlerin önderlerine de imam denilmekle beraber (bkz. Furkan, 25/74, Tevbe, 9/12), burada kafirlerin imamları deyimi yer alır. İslam tarihinde gayr-i müslim hü- kümdarlara ve lideriere imam denilmemiştir. Müslüman toplumlar imam, halife ve emiru'l-mü'minin gibi deyimleri tamamİyle Müslüman

(5)

Kur'Un'da Bir Devlet Modeli ve Siyaset Teorisi Var mı.dır? 113 hükümdarlara tahsis etmişlerdir. Bu durum Kur'an'ın Müslüman ve gayr-i müslim devletleri cevher ve öz olarak birbirinden ayırmadığını, sadece nitelik olarak ayırdığını, devleti evrensel bir kurum olarak gördüğü

nü göstermesi bakımından önem taşır.

Kur' &nda emr ve bundan türeyen çok geçmekle beraber, devlet ve devlet başkanı anlamına gelen emaret ve·emir kelimeleri geçmez. Ancak bir yerde Allah'a ve Resülü'ne itaattan sonra ulu'l-emr'e itaat edilmesi emredilir (Nisa, 4/59). Hz. Peygamber bazan küçük çaptaki askeri hare- ketler için belli bir birliğin başına getirdiği komutanlara, emiru'l-mü'minin diye hitap etmişti. Hz. Ömer'den itibaren genellikle devlet başkania

nna da bu ünvan verilmişti. Başında emir bulunan devletlere de eman~t

(emirlik) denirdi. M urabitler ve n:ıuvahhidler ise, emiru'l-müslimin deyi- mini tercih etmişlerdir. Kur'an'daki ulu'l-emr kavramı siyasi, idari ve askeri bakımdan çok önemli olan itaat (disiplin) esasına işaret ederse de devletin yapısı ve işleyişi hakkında bir fikir vermez.

Kur'an'da bazan egemenlik anlamına gelen ve bu özelliğiyle siyaset ve devletle ilgili bir nitelik taşıyan hüküm kavramı da ayrı bir önem taşı

makla beraber, devlet anlamında kullanılmamıştır. Bununla birlikte, ba- zen hanedanlığın başında bulunana hıikim dendiği olmuştur. Hüki.'ımdar

deyimi ise yak1n zamanlara aittir.

Sultan deyimi Kur'ıin'da, kuvvet ve kesin bilgi anlamında kullanıl

mıştır. Padişah anlamında kullanılmamıştır. Sultan tabiri ise Kur'ıin'da

geçmez. Üstün bir güce sahip olmaları dikkate alınarak devlet başkanına sultan, devlete de saltanat denilmiştir. Saltanat ve mülk eş anlamlı te- rimlerdir. Hz. Peygamber'den sonra· devlet başkamna hal'ife, devlete ele hilafet elenilmiş ise de bu terimler Kur'an'da geçmez. Hatta sahih hadislerde bile bu deyimiere rastlanmaz.

Açıktır ki, tarihin başlangıcından itibaren bütün toplumların hayat1 için zorunlu bir kurum olan devlet kavramı, evrenselliği ve zorunlu bir kurum olması bakımından Kur'an'a yansımışhr. Ama birbirinden fark h kültürlerin egemen olduğu toplumlarda devletlerin mahiyetleri, yapılan

ma biçimleri, işlevleri, yetkileri ve hukUki sınırları üzerinde durulma-

mıştır. Kur'an'da devletle ilgili olarak belirtilecek en temel nitelik, aynı

zamanda ahlak ve hukuk illeesi olarak adalet ve onun karşıtı bir kavram olan zulüm dür. Bundan dolayıdır ki, ulemıi, devletlerin meşru olup olma-

maları konusunu tesbit ederken bu temel ilkeyi esas almıştır.

Öyle görünüyor ki Kur'an devletin (mülkün) önemli, şan h, şerefli ve

değerli bir dünyevl nimet olduğuna işaret ettikten sonnı. zorba (ebbar),

(6)

zalim ve sefih devlet başkanlarını yermek; adil, insafli, hak ve hukuk gö- zetenleri övmekle yetinerek diğer dünyevl işlerde olduğu gibi bu hususta da ayrıntıya girmemiş, genel ilkeler ve temel kurallar çerçevesinde bu hususu ümmete, diğer bir deyimle ehl-i hall ve akde veya şuraya bırak

mıştır .. Nitekim ilk üç halife farklı usüllerle işbaşma geldikleri halde

Müslümanlar'ın ezici çoğunluğu bu usUlleri kabullenmiş, hatta hilafet mülke dönüşmesine de fazla itiraz etmemişlerdir.

Şu halde Kur'an'da tanımı yapılmış, çerçevesi tesbit edilmiş bir devlet modeli bul anmadığı gibi genel ilkeler dışında kurulları ve ayrıntıları belirİenmiş bir siyaset şekli de mevcut değildir. Aslında kuralları ve ay-

rıntıları belirlenmiş, esnekliği bulunmayan statik bir siyasetin yürümesi de mümkün değildir.

Kur'an'da devlet kavramının açık-seçik bir şekilde ifade edildiğini ilk defa Şiiler iddia etmişler, Sünnil~e bu iddiayı sürekli olarak reddede- rek devlet başkanının, liyakat,~hliyet, bilgi, adalet, iktidar ve yeterlilik gibi nitelikler esas alınarak seçimle belirleneceğini savunmuşlardır.

Şiiler'e, özellikle Ca'feriler'e göre M3.ide Süresi'nin 67. ayetinde Allah Te3.l3. Hz. Muhammed (s.a.v.)'den sonra Hz. Ali'nin yerine geçmesini, Şii

bir deyimle imam olmasını apaçık bir şekilde emretmiştir. Hz. Ali'den sonra ise onun soyundan gelenler bu göreve getirileceklerdir.

Şehristan:i'nin de belir.ttiği gibi, ''Din kişiye itaattan ibarettir," ilkesinden yola çıkan Şii mezhepler, özellikle Keys3.nlye, Seb'iyye (B3.tıniyye, İsmai

liyye) ve bir dereceye kadar İsn&-aşeriyye (Ca'ferlye) bu görüşleriyle devleti tamamıyla teokratik bir mahiyette algılamışlardır. Fakat başta Ehl-i Sünnet olmak üzere bu iddianın H3.ridler, Mürcie ve Mutezlle alimleri

tarafından reddedilmesi, Kur'an'da böyle bir devlet modelinin bulunma-

dığını gösterir. Kelıim alimleri islam'ın özüne aykırı bulunan devlet ve siyasetle ilgili görüşleri reddetmek için bu konuyu eserlerine alırken, hu- kukun uygulanması ve hayata geçirilmesi için zorunlu bir örgütlenme olan devletten fıkıhçılar, hem fıkıh kitaplarında hem de Ahkdmu's- Sultaniye türü eserlerde bu konu üzerinde durmuşlardır. Siyasetname ve Nesihatu 'l-MülUk tarzında yazılan eserlerde ise genellikle devlet ve siyaset adamlarına öğütler verilmiş, idealler gösterilmiş, devlet hayatın

da gözi;)nünde tutulması ıidab ve erkıindan, pratik bir takım kurallardan

bahsedilmiş tır.

Kel§rncıların, fıkıhçıların, devlet ve siyaset adamlarının ve İslam fi-

lozolarının, devlet ve siyasetle ilgili fikir ve kanaatlannın zamanla geliş

tirilmemesi, teorik bir mahiyette kalması islam toplumunun devlet ve siyaset alanında ihtiyaç duyduğu yeni görüşlerin ortaya atılmasına sebep

(7)

r: i!~·:

Kur'dn'da Bir Devlet Modeli ve Siyaset Teorisi Var mıdır? 115

olmuştur. Bu görüşleri öne sürenlerden Mevdı1dl ve Seyyid Kutup halkın değil Hakk'ın hakimiyetini duyan bir siyaset felsefesini geliştirmişler;

şfrr§., biat ve icma gibi İsl§.ml ilkeleri siyasl katılım için yeterli görmüş

lerdir. Bu anlayışa sahip pek çok alim, siyaset ve devlet anlayışlarını ge- nellendirmek için çeşitli ayetlere dayanmışlardır. Diğer yandan M. İkbal ve Fazlur Ralıman gibi bazı cilimler ise devleti icmaa dayandırarak, onu ' beşeri ve sosyal bir kurum olarak görmüşlerdir. İbn Haldun'un da devlet-

lerin zorunlu sosyal ve beşeri kurumlar olduğu kanaatındadır.

Bu ayetlerden bir iki örnek vermek, konunun daha iyi anlaşılması bakımından gereklidir. Harun Han Şirv§.ni, "İslean'da Siyası Düşünce ve İdare Üzerine İncelemeler (İstanbul, 1965)" isimli eserinde, Kur'an'a Gö- re Devletin Özü başlığı altında (bkz. s. 17-31) şu ayetleri zikrediyor: (İs

railoğulları'na) peygamberleri dedi ki: Allah Talut'u size melik (padişah)

olarak gönderdi" (Bakara, 2/247). Bakara Suresi'nin 246-251. ayetlerinde İsrailoğ·ulları'yla ilgili bir kıssa anlatılır. Bu ayetlerde sadece mülk ve melik deyimleri geçer ama bunlarla ilgili hiçbir emir, hüküm ve tavsiye yer almaz. Sadece tarihi:. bir olayı bir menkıbe, bir kıssa zikredilmiştir.

Bu ayetler devletin ve başındaki adil, dürüst, bilgili, yetenekli ve kudret- li hükümdarların önemine işaret eder ve şu sosyal, siyş.si ve askeri ilkeyi tamamiyle il3.hi planda ortaya koyar: ''Eğer Allah bazı ins.anları (kişileri,

kavimleri, toplumları) diğer bazısıyla defetmemiş olsaydı yeryüzündeki (sosyal, siyasi ve ekonomik ... ilh.) düzen altüst olurdu" (Bakara, 2/251).

ister cahil, ister alim olsun az-çok tarih okuyan ve yaşadığı çağda sosyal ve siyasi hayatla ilgili gözlemlerde bulunan herkes bu kıssadan bir hisse

çıkarır, ibret alır. Bu ayetten esinlenen sosyal ve siyaset bilimcileri alan-

larıyla ilgili düzeni ve bunu sağlayan çeşitli dengeleri araştırıp birtakım

kurallar ve sosyal yasalar tesbit eder, hatta bir ilim dalı kura bilirler.

Ayetlerde insan düşüncesini kısıtlayan hiçbir kayıt yoktur. Onun için toplum hayatına egemen olan sosyal kanunları ve düzeni incelerken Müslüman ve gayr-i müslim ayrımını da yapmazlar. Bu sebeple ulaştık

ları sonuçlar evrensel olur. Yine söz konusu ayetler üzerinde düşünenler çeşitli toplumlardaki sosyal ve siyasal düzenin farklı oluşunun da faydalı olduğu sonucuna ulaşabilir, kôrü körüne belli bir sosyal, siyasal ve ekonomik sistemin savunucusu, kulu ve kölesi; kavimlerin tarih tecrübeleri ve kültürleriyle de sıkı bağlantıları bulunan sistem çeşitliliğinin insanlı

ğın hayrına olduğunu idrak ederler. Kısaca zikredile~ ayetler, gayr-i müslimler de dahil olmak üzere herkese geniş bir düşünme, araştırma,

inceleme, ibret alma, ders çıkarma alanı açar; ama teknik ayrıntılara

girmez. Bu nitelikte ve yöndeki düşüneeye İsl§.ml düşünce değilı Kur'an'dan esinlenen beşeri düşünce demek lazım gelir.

(8)

Diğer bir örnek: "Bir toplum (kavim, millet) kendi yapısını değiştir~

medikçe Allah onları değiştirmez" (Ra' d, 13/11). Bu, toplumların karak- terlerine, ahl§.k anlayışiarına ve inançlarına, ekonomik refaha ve sosyal huzura işaret eder. Her yönden iyi bir gidişatı bulunan toplum eğer kötü yollara sapıp yolsuzluklar yapmazsa, sosyal hasletlerini koruyarak yolla-

rına devam ederlerse Allah onların huzurunu, düzenini, dirliğini, birliği~

ni, refahını bozmaz. Siyasi, idari ve askeri hususlar da bu §.yetin kapsa-

mına girer ama §.yetin anlamı ve içerdiği hükmün kapsamı bunlarla sı

nırlı değildir. Bu ayeti belli bir devlet modeli için kanıt ve dayanak olarak kullanmak yanlıştır.

Başka bir örnetı"Sonra nasıl davranacağınızı görelim diye sizi onla- ra halifeler kıldık" ( unus, 10114), yani hel&k ettiğimiz kavimlerin yerine sizi getirdik. Bu

a

ette geçen ve halifeler, halefler anlamına gelen keli- menin, hiçbir siyasi anlamı yoktur. Kur'an'da bu anlama gelen pek çok ayet vardır. Bir kavim niçin yok olur, yerini başka bir kavim nasıl alır

konusu, Kur'an'ın temel ilkeleri ve amaçları açısından genel çizgilerle

anlatılmıştır. Maksat, insanları peygamberlerin tebligatına uymaya

ahlaklı ve erdemli, hak ve hukuka saygılı olmaya ve adaleti gözetmeye

teşviktir, fertlerin ve toplumların huzur ve saadetidir.

Harun Han Şirvan'i, hakimiyetin Allah'a ait olduğunu göstermek için

çeşitli ayetler zikreder. Bunlardan biri, "Göklerin ve yeryüzünün mülkü A!lah'ındır,

o

her şeye kadirdir, bunda kuşku yoktur" cAıi imran, 3/1891, mealindeki ayet, diğer biri ise, "Allah aziz ve hakimdir" (Lokınan, 31/27) mealincieki ayettir. Şimdiye kadar hiçbir tefsir aliminin, özellikle devlet ve siyasetle ilgili bir mana çıkarmadığı bu ve benzeri ayetlerden hareket- le bir siyaset teorisi ve devlet modeli oluşturmak mümkün değildir. Eğer

ayetler bu kadar serbest ve hayall olarak tefsir edilirse Kur'an'dan isteyen saltanat (monarşi), isteyen meşrUtiyet, isteyen cumhuriyet, isteyen demokrasi, hatta isteyen diktatörlük, isteyen despotizm, isteyen oligarşi,

isteyen velayet-i fakih (İran'da olduğu gibi) çıkarabilir. Hatta, Talihan'ın Afkanistan'da kurduğu yönetimin meşruiyeti bile Kur'an'a dayanılarak

ispatlanabilir. Kur'an'da siyaset teorisi ve devlet modeli aramanın Müs-

lümanlar'ı götüreceği noktalar böyle olabilir. Bugün geniş ölçüde Müslü- man toplumları rahatsız eden, bazı 3.limlerin kendi kişisel düşünce ve

görüşlerini Kur'an'dan çıkarılmıŞ bilgiler, hükümler ve kurallar şeklinde

topluma sunmaları, kimi çevrelein de bu görüşleri ilahi ve kudsi hüküm- ler şeklinde algılamalarıdır.

Siyaset ve devlet dinden, din de siyaset ve devletten tamamİyle ba-

ğımsız olamaz, iki temel sosyal ve kurumdan birini öbüründen tamamiy-

::ı

(9)

Kur'Un'da Bir Devlet Modeli ve Siyaset Teorisi Var mıdır? 117 le ayırmak imkansızdır. En çok seküler ve lı:lik olan devletler de bile bu iki kurum az-çok birbirini etkiler. Fakat bunun böyle olması bu iki kuru- mu imkan nisbetinde birbirinden ayırmaya, bunları ayrı ayrı iki saha olarak görmeye engel değildir. Haridler'e, Şi'iler'e ve batinilere göre Ehl-i Sünnet ve Mu'tezili bu ayırıma işini bir ölçüde yapmıştır, bunun da fay-

dasını görmüştür. Şimdi, bir yandan karşılıklı ilişkiyi ve bağlantıyı, di-

ğer yandan uyarımı günümüz şartlarına göre yeniden açıklamak. ve dü- zenlemek gerekmektedir.

Ehl-i Sünnet kitaplarında bile, "Sultamn Allah'ın yeryüzündeki göl- gesi olduğu" (bkz. Aclün!, Keşfu'l-hafa, I, 456), "Çağındaki imaını (devlet

başkanını) tanımadan ölenin cahiliye dönemindeki putperestler gibi öle-

ceğİ (Taftazanı, Akaid Şerhi, İst. 1980, 326) şeklinde sahih olmayan ha- disler rivayet edilmiş, akaid kitaplarında, "Kur' <in' dan çok sultan insan-

ları kötülükten caydırır" (Taftazanı, Şerhu Makasıd, İst. 1305, Il, 274),

"Din ve sultan ikizdir" (Gaz<ili, el-İktisad Fi'l-İtikad, Kahire, 1962, 119;

Maverdi, Edebil'd-dünya ue'd-din, Kahire, 1973, 137) gibi ifadelere yer

verilmiştir. Bu ve benzeri ifadelere Kur'an ve sahih hadislerde rastlan-

ınakla beraber, devletin ilahi ve kutsi ^oluşunudile getirmesi bakımından değilse bile ulvi bir sosyal kurum olduğunu vurgulaması bakımından

önem taşı~·· Zaten Müslümanlar da söz konusu ifadeleri böyle anlamış

lardır.

M. İkbal ve Fazlur Ralıman gibi çağdaş müslüman