YATIRIM KARARLARININ BEL‹RLENMES‹NDE VERG‹SEL
FAKTÖRLER‹N ÖNEM‹
Yrd. Doç. Dr. Nagihan OKTAYER Yrd. Doç. Dr. Nazan SUSAM Dr. Murat ÇAK
MART-2008
“Bu Araştırma İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından desteklenmiştir.”
Kapak Tasar›m ve Uygulama:Evren Günay Bask› ve Cilt
MART MATBAACILIK SANATLARI T‹C. VE SAN. LTD. fiT‹.
Mart Plaza, Merkez Mahallesi Ceylan Sokak No: 24 Nurtepe/Ka¤›thane-‹STANBUL
‹SMMMO
Kurtulufl Caddesi No: 152 fiiflli/‹STANBUL
Telefon: (0212) 315 84 00 E-mail: ismmmo@ismmmo.org.tr www.istanbulsmmmodasi.org.tr
(Yay›nda Kataloglama Bilgisi)
Oktayer, Nagihan
Yat›r›m kararlar›n›n belirlenmesinde vergisel faktörlerin önemi/Nagihan Oktayer, Nazan Susam, Murat Çak -
SUNUfi
Dünya ekonomisinde küreselleflme süreci ile bafllayan de¤iflim, ekonomik ve toplumsal boyutta bir çok kesimi etkilemektedir. Günümüzde bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki geliflmeye paralel olarak ivme kazanan küreselleflme e¤ilimi, geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aras›ndaki ekonomik farkl›l›klar› azaltmay›
hedef alarak yabanc› sermayenin ülkeler ars›ndaki dolafl›m›n› art›rm›flt›r. Bu durum, ülkeler aras›nda rekabeti art›rarak daha fazla sermaye çekmek isteyen ülkeleri, bu hedef do¤rultusunda tedbirler almaya yöneltmifltir.
Özellikle geliflmekte olan ülkelerde tasarruflar›n yeterli düzeyde olmamas› ve buna ba¤l› olarak yat›r›m imkanlar›n›n ve kaynaklar›n s›n›rl› olmas›, bu ülkeler aç›s›ndan yabanc› sermayenin ülke ekonomisine al›nmas›n› daha da önemli hale getirmifltir.
Bu çerçevede daha fazla yabanc› sermaye çekmek isteyen ülkeler, yabanc›
sermayeye gerek ayr›cal›klar vermek gerekse yat›r›m ortam›n› olumsuz etkiledi¤i düflünülen her türlü unsuru ortadan kald›rmak suretiyle söz konusu pastadan daha büyük pay alma yar›fl›na girmifltir. Bu do¤rultuda, çeflitli devlet teflviklerinden finansal kolayl›klara, vergisel avantajlardan yasal ayr›cal›klara kadar çok genifl bir yelpazede gerçeklefltirilen düzenlemelerden bahsetmek mümkündür.
Di¤er yandan uluslararas› arenada yat›r›m yapmak aç›s›ndan, kendisine cazip ülke arayan yabanc› sermaye ise bir tak›m faktörleri dikkate alarak de¤erlendirme yapmaktad›r. Özellikle uluslararas› yabanc› sermayenin gidece¤i ülke aç›s›ndan ilk olarak dikkate ald›¤› unsur ekonomik faktörlere dayanmaktad›r, bunun yan›
s›ra pazar koflullar›, sektörel faktörler, yasal düzenlemeler, siyasi faktörler ve benzeri koflullar da önem tafl›maktad›r. Di¤er yandan son y›llarda pek çok ülke yabanc› yat›r›mc›lar› ülkesine çekebilmek için vergi sistemlerini, yat›r›m ortam›n›
daha cazip k›lacak flekilde düzenlenmektedir.
Bu kapsamda haz›rlanan çal›flmada, yerli ve yabanc› yat›r›mc›lar›n kat›r›m kararlar›n› belirleyen faktörler ele al›nm›fl olup, özellikle vergisel faktörlerin önemine dikkat çekilmifltir. De¤erlendirmeler ‹stanbul ili içinde bulunan büyük firmalar›n yat›r›m kararlar›na iliflkin anket çal›flmas› ile desteklenmifltir.
“Yat›r›m Kararlar›n›n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi” isimli çal›flman›n tüm ilgililere faydal› olmas›n› diler, çal›flmay› haz›rlayan Yrd. Doç.
Dr. Nagihan OKTAYER, Yrd. Doç. Dr. Nazan SUSAM ve Dr. Murat ÇAK’a teflekkür ederim.
Yahya ARIKAN
‹SMMMO Baflkan›
ÖNSÖZ
Ulusal ekonomilerin dünya piyasalar› ile bütünleflmesi ve iktisadi karar süreçlerinin dünyadaki sermaye birikimine yönelik dinamikler ile belirlenmesi, ekonomideki pek çok unsurun yan› s›ra vergi rekabetinin artmas›na ve buna ba¤l› olarak ülkelerin vergi yap›lar›nda önemli düzenlemelere gitmelerine neden olmufltur. Vergi yap›s›nda küresel e¤ilimler olarak ifade edilebilecek bu de¤ifliklikler klasik vergileme yöntemleri alan›nda yeni baz› yaklafl›mlar›n do¤mas›na ve birçok yeni de¤iflikli¤in yap›lmas›na yol açm›flt›r. Vergileme alan›nda yaflanan bu yeni e¤ilim ve de¤iflikliklerin baz›lar›; vergi rekabeti, transfer fiyatland›rmas›, elektronik ticaret, çevre vergileri, küresel iflbirli¤i, çifte vergileme anlaflmalar› gibi konu bafll›klar› ile ifade edilmektedir . Küreselleflme olgusu ile ortaya ç›kan bu yeni kavramlar yabanc› sermayeyi ülkeye çekebilmek için kullan›lan temel hükümet politikalar› haline gelmifltir.
Vergi otoritelerinin üretim faktörlerini kendi iktidar alanlar›na yönlendirmek amac› ile vergi oranlar›n› düflürmesi ve vergi matrahlar›n› geniflletme imkan›na kavuflmas› ülkeler aras›ndaki vergi rekabetini art›r›rken, yat›r›mc›lar aç›s›ndan ulusal vergi sistemlerindeki farkl›l›klardan yararlanma e¤ilimi yükselmifltir.
Dünya ekonomisinde yaflanan bu geliflmeler ve oluflan yeni düzen Türkiye ekonomisinin de de¤iflen bu koflullara uyum sa¤lamas›n› zorunlu k›lm›flt›r. Bu süreçte, ekonominin ve toplumsal hayat›n bir çok alan›nda önemli yap›sal de¤iflikliklere gidilmifltir. Bu de¤iflim süreci, son y›llarda vergisel alanda da yeni düzenlemeleri beraberinde getirmifltir. Dünya ülkeleri aras›nda vergisel anlamda rekabet yarat›c› bir çok unsur ülkemizde de uygulanmaya bafllanm›fl ve vergi yap›s› reform niteli¤indeki düzenlemeler ile yeniden flekillendirilmifltir.
Bu ba¤lamda yap›lan düzenlemeler ve elde edilen sonuçlar büyük önem arz etmektedir. Türkiye ekonomisinde yap›lan bu yap›sal düzenlemeler sayesinde ülkemiz önemli miktarda uluslararas› sermaye çekebilen bir ülke haline gelmifl ve 2006 y›l› itibari ile en çok uluslararas› do¤rudan yabanc› yat›r›m alan ülkeler aras›nda 16. s›raya yükselmifltir. Çal›flmam›z›n amac› yat›r›mc› aç›s›ndan önem tafl›yan faktörlerin bir s›ralamas›n› yaparak, yap›lan reform niteli¤indeki düzenlemelerle bu s›ralama aras›nda bir iliflki kurmak ve yap›sal dönüflümlerde öncelikli alanlar›n belirlenmesine gösterge oluflturmakt›r.
Çal›flmam›z›n ilk k›sm› konuya iliflkin teorik çerçeve ve genel de¤erlendirmelerden oluflurken, ikinci k›s›mda ‹stanbul ili dahilinde bulunan ve çeflitli sektörlerde yat›r›m yapan 840 firma ve 150 akademisyen ile yap›lan anket çal›flmas›
sonucunda elde edilen bulgular çapraz ve frekans tablolar ile de¤erlendirilmifl ve yorumlanm›flt›r.
Bu çal›flman›n haz›rl›k aflamas›nda ve çal›flman›n kuramsal çat›s›n›n oluflturulmas›nda yard›mlar›n› esirgemeyen Say›n Prof. Dr. Yenal Öncel’e, çal›flmam›z› destekleyen ‹stanbul Üniversitesi Bilimsel Araflt›rma Projeleri Birimi’ne, çal›flman›n saha uygulamas›n› yürüten Varyans Araflt›rma fiirketine, çal›flman›n dizgisini titiz bir flekilde gerçeklefltiren Evren Günay’a, çal›flmaya de¤erli önerileri ile büyük katk› sa¤layan Fatma Koflar’a ve kitap olarak bas›m›n› üstlenen ‹stanbul Serbest Muhasebeci Mali Müflavirler Odas›
Yönetim Kurulu Baflkan› Yahya Ar›kan’a teflekkürlerimizi sunar›z.
Araflt›rma Grubu
‹stanbul, Mart 2008
‹Ç‹NDEK‹LER
SUNUfi 3
ÖNSÖZ 5
‹Ç‹NDEK‹LER 7
G‹R‹fi 13
B‹R‹NC‹ KISIM
YATIRIM KARARLARININ BEL‹RLENMES‹NDE
VERG‹SEL FAKTÖRLER‹N ÖNEM‹ 21
B‹R‹NC‹ BÖLÜM 21
1.KÜRESELLEfiME E⁄‹L‹MLER‹: DÜNYADAK‹ DE⁄‹fi‹M VE
YATIRIM KARARLARI 21
1.1.KÜRESELLEfiME OLGUSU VE YEN‹ EKONOM‹K DÜZEN 21 1.2. DÜNYA EKONOM‹S‹NDEK‹ DE⁄‹fiMELER VE
DO⁄RUDAN YABANCI SERMAYE 22
1.2.1. DÜNYADAK‹ EKONOM‹K DE⁄‹fi‹M 22
1.2.2. YABANCI SERMAYEN‹N AKIfiKANLI⁄I VE
ULUSLARARASI DO⁄RUDAN YATIRIMLAR 26
1.3. TÜRK‹YE’DE EKONOM‹K YAPI VE ULUSLARARSI
DO⁄RUDAN YABANCI SERMAYE G‹R‹fi‹ 30
1.3.1. TÜRK‹YE EKONOM‹S‹NE ‹L‹fiK‹N EKONOM‹K
GÖSTERGELER 30
i. ‹ktisadi Büyüme 30
ii. Enflasyon 31
iii. Kamu Maliyesi 33
iv. Borç Yönetimi 37
v. D›fl Ticaret 39
1.3.2. TÜRK‹YE EKONOM‹S‹NE ULUSLARARASI
DO⁄RUDAN YATIRIM G‹R‹fi‹ 41
‹K‹NC‹ BÖLÜM 51
2.YATIRIM KARARLARININ BEL‹RLENMES‹NDE ETK‹L‹
OLAN FAKTÖRLER‹N TANIMLANMASI 51
2.1. YATIRIM KAVRAMI VE ÇEfi‹TLER‹ 51
2.2. DO⁄RUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINI
AÇIKLAYAN TEOR‹LER 53
2.2.1. KUSURSUZ P‹YASA KOfiULLARINI TEMEL ALAN
TEOR‹LER 53
2.2.2. AKSAK P‹YASA VARSAYIMINA DAYANAN TEOR‹LER 54 2.2.3. FARKLI DE⁄‹fiKENLERE DAYANAN TEOR‹LER 56 2.3. DO⁄RUDAN YABANCI YATIRIMLARI BEL‹RLEYEN
FAKTÖRLER 57
2.3.1. POL‹T‹K/S‹YAS‹ FAKTÖRLER 57
2.3.2. EKONOM‹K FAKTÖRLER 58
i.Genel Ekonomik ‹stikrar 58
ii.Vergi Sistemi 58
iii.Ticaret Politikalar› 59
iv.Özellefltirme Politikalar› 60
v.Di¤er Ekonomik Faktörler 60
2.3.3. YATIRIM ORTAMINA YÖNEL‹K FAKTÖRLER 60
i.Yat›r›m Teflvikleri 60
ii. fieffafl›k ve Yolsuzluklar 61
iii. Sosyal ve Kültürel Faktörler 61
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 62 3. VERG‹ YAPISINDAK‹ DE⁄‹fi‹M‹N YATIRIM
KARARLARI ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹ 62
3.1. VERG‹SEL TEfiV‹KLER‹N YATIRIM KARARLARI
ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹ 64
3.1.1. GEL‹R VE KURUMLAR VERG‹S‹ TEfiV‹KLER‹ 66 3.1.1.1. DÜfiÜK ORANLI GEL‹R VE KURUMLAR VERG‹S‹
UYGULAMASI 66
3.1.1.2. VERG‹ MATRAHINI ETK‹LEYEN ‹ST‹SNA VE
‹ND‹R‹MLER ‹LE D‹⁄ER BAZI DÜZENLEMELER 70
i. ‹fltirak Kazançlar› ‹stisnas› 70
ii. Emisyon Primi ‹stisnas› 71
iii. AR-GE Vergi ‹ndirimi 72
iv. Zararlar›n Sonraki Y›llara Nakli 72
v. Transfer Fiyatland›rmas› 73
3.1.1.3. YATIRIMLARI TEfiV‹KE ‹L‹fiK‹N ÖZEL VERG‹
TEDB‹RLER‹ 74
i. Yat›r›m ‹ndirimi 74
ii.Vergi Tatili 76
3.1.2. KATMA DE⁄ER VERG‹S‹ ALANINDAK‹ VERG‹SEL
TEfiV‹KLER 77
3.1.3. D‹⁄ER VERG‹SEL TEfiV‹KLER 78
A- 4737 say›l› Endüstri Bölgeleri Kanununda Yer Alan Vergisel
Teflvikler 78
B- 4691 Say›l› Teknoloji Gelifltirme Bölgeleri Kanununda
Yer Alan Vergisel Teflvikler 78
C- 3218 Say›l› Serbest Bölgeler Kanununda Yer Alan Vergisel
Teflvikler 79
D- 4562 Say›l› Organize Sanayi Bölgeleri Kanununda Yer Alan
Vergisel Teflvikler 79
E- 488 Say›l› Damga Vergisi ve 492 Say›l› Harçlar Kanununda
Yer Alan Vergisel Teflvikler 80
F- 5084 Say›l› Yat›r›mlar›n ve ‹stihdam›n Teflviki Kanununda Yer Alan
Vergisel Teflvikler 80
‹K‹NC‹ KISIM
YERL‹ VE YABANCI YATIRIMCILARIN YATIRIM KARARLARINI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER‹N BEL‹RLENMES‹: ANKET VE
DE⁄ERLEND‹RME 83
1.ARAfiTIRMANIN YÖNTEM‹ VE ÖRNEKLEM SEÇ‹M‹ 85
2.ARAfiTIRMANIN BULGULARI 86
SONUÇ VE ÖNER‹LER 110
ANKET SORULARI 116
KAYNAKÇA 123
TABLOLAR
Tablo 1.1. Dünyada Seçilmifl Baz› Ülkelerin Büyüme Oranlar› 25 Tablo1.2. En Fazla Uluslararas› Do¤rudan Yat›r›m Çeken 10 Ülke 28 Tablo 1.3. En Fazla Uluslararas› Do¤rudan Yat›r›m Yapan ‹lk On Ülke 29 Tablo 1.4. En Fazla Uluslararas› Do¤rudan Yat›r›m Stoku Olan ‹lk On Ülke 29 Tablo 1.5. Merkezi Yönetim Bütçe Büyüklükleri 35 Tablo 1.6. Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku 2007 Aral›k 37 Tablo 1.7. D›fl Ticaret Hacmi (Milyon Dolar) 40 Tablo 1.8. Kamu Kesimi ve Özel Kesim Tasarruf Yat›r›m Dengesi
GSMH’ya Oran 44
Tablo 1.9. Uluslararas› Do¤rudan Yat›r›m Giriflleri (Fiili Girifller)
(Milyon Dolar) 46
GRAF‹KLER
Grafik 1.1. Dünya Ekonomisindeki Büyüme 23
Grafik 1.2. Dünyada Uluslararas› Do¤rudan Yat›r›mlar 27 Grafik 1.3. Ülke Gruplar›na Göre Uluslararas› Do¤rudan Yat›r›mlar›n
Da¤›l›m› 28
Grafik 1.4. GSMH Büyüme H›z› (%) 31
Grafik 1.5. TÜFE Oran› 33
Grafik 1.6. Merkezi Yönetim Bütçe Büyüklüklerinin GSMH’ya Oran› 37 Grafik 1.7. Merkezi Yönetim ‹ç ve D›fl Borç Stokunun Alacakl›lara
Göre Da¤l›m› 38
Grafik 1.8. Kamu Net Borç Stokunun GSMH’ya Oran› 38 Grafik 1.9. Kamu Kesimi Borçlanma Gere¤inin GSY‹H’ya Oran› 39 Grafik 1.10. Cari ‹fllemler Dengesi ( Milyon Dolar) 41 Grafik 1.11. Kamu ve Özel Kesim Tasarruflar›n›n GSMH’ya oran› 42 Grafik 1.12. Kamu ve Özel Kesim Tasarruf Yat›r›m Farklar›n›n
GSMH’ya Oran› 43
