Kazakada Organ Adlaryla Kurulan Deyimler

«TYPKI 8J1EMIH 3EPTTEY» I\OPbl

TÜRK DüNYASI

ARAŞTIRMALARIVAKFı

AIiAH

ATbIlI~AFbl

I\a3VIIY

ABAY

MİLLİ

DEVLET PEDAGOn

ÜNİVERSİTESİ

QYKYPOBA YHIIBEPCIITETI

ÇUKUROVA

ÜNİVERSİTESİ

ı !

!

..,...--,-.-- f

~

- - ; , I '

A~.ıiınloIH/lII._lÇaJ6LI,",ro

··',····,·~·.'~.·.'.R.,'w'·~"~·~·~~,.~,·,'·\

Q , CD, \, . Itt.t"/

\ . . i

/

""'".,ı07:l,.../ '

«}\A3A}\CT

AH

MEH TYPKIDIHbIH, OPTAI\

M8~EHII

I\VMblJlbII\TAP:&I»

AIThI XAJlbII\APAJlbII\ FhIJlbIMH-TEOPlUIJlbII\

KOH<I>EPEHL(IUIHbIf( MATEPlIAJIrUAPhI

21-23

MaMbrp

2007

)KbIJI

KAZAKİSTAN

VE

TÜRKİYE'NİN

ORTAK KÜLTÜREL

DEGERLERİ

ULUSLAR ARASI SEMPOZYUMU

21-23

Mayıs

2007

BİLDİRİLER

Editör:

Doç. Dr. Sebahattin

ŞİMŞİR

Yrd. Doç. Dr.

Bedrİ

AYDOGAN

AJIMATbI - 2007

ALMATl - 2007

KAZAKÇADA ORGANADLARıYLAKURULAN DEYİMLER Yrd. Doç.Dr. Gülseren Tor

DoğuAkdeniz Üniversitesi

Fen ve Edebiyat Fakültesi

Türk Dili veEdebiyatıBölümü

gulseren.tor@emu.edu.tr Özet

Bu çalışmada Kazakçada organ adı içeren deyimler yapı ve anlarn açısından ele alınmış, bu

deyimlerin Türkiye Türkçesinde de bulunup bulunmadığı araştırılmıştır. Her iki lehçede, bünyesinde

organ adı bulunan deyimlerin birbirlerine benzeşen ya da birbirlerinden ayrılanyönleri gösterilmeye

çalışılmıştır.

Kazak Türkçesinde, deyimlerde yaklaşık80 organ adının yer aldığı görülmektedir. Bunlardan

awız,ayaq, bas, et, jürek, köz, kol "el", tuyak, til, kökirek, jüz / betadlarıylakurulan deyimlerinsayısı diğerlerinegöre dahafazladır.Biçim açısındandeyimlerinçoğubirer eylemliköbeğidir,anlam açısından

da genelolaraksomutlaştırmayadayalıdır.

Kazakça ile Türkiye Türkçesi arasında benzeşen deyimler olmakla birlikte, iki lehçede ortak

olan dil birimleriyle farklı deyimlerinkurulduğuda görülmektedir. Türkiye Türkçesinde yer almayan

organ adlarıyla oluşturulandeyimler de dikkatedeğer.

Anahtar sözcükler: Kazakçada deyimler, deyimlerde organadları

Abstract

Idioms Which Include the Names of Organs in Kazakh

This paper deals with idioms whieh include narnes of organs in Kazakh and studies similar idioms used in Turkish. The study also covers similiarities and differenees between such idioms in

Turkish andKazaklı.

We learn from this study that in the above-mentioned idioms names of 80 organs are used in

Kazakh. In this language, there are more idioms withawız"mouth", bas "head", et "flesh", jürek "heart",

kôz "eye", kol "hand", ayaq / tuyak "foot", til "tongue", kôkirek "breast", jüz/ bet "face" than other

organs. Morphologically, the majority of idioms are verbal clusters and sem~nticaııytheyare generally

based on eoncrete eoncepts. .

There are similar iditms in Turkish and Kazakh, but we also find different idioms having

common linguistic units in these two languages. In Kazakh, idioms with the names of organs which are

not used in Turkish, also attraet ourattention.

Key words:idiomsin Turkish and Kazakh, the narnes of organs in idioms

L.Giriş

Türkçenin anlatım gücünün canlı ve renkli tanıkları olan deyimlerin bütün Türk lehçelerinin söz

varlığı içinde önemli bir yeri vardır. Bilindiği gibi Türkçede türetrne, birleştirme yanında, anlam

aktarınalarıyoluyla dakavramlaştırmayagidilebilir. Gösterge öbekleri de aktarınalarla başka başka

kavramları adlandırmakta kullanılır.Anlarnca bir sözcük,yapıcabir söz öbeğiolan deyimlerinçoğu,

insanlarınniteliklerini, tutum vedavranışlarını,ruhdurumlarını yansıtır. Somutlaştırmanınen güzel

örneklerini deyimlerde buluruz. İnsanlarıniçini organları okutur bize; bazenağzı kulaklarına varır,

bazengözleri faltaşıgibi açılır;kiminingöz/eri velfecri okur, kimilerinin burnuhavadadır, kiminin

diz/erinin bağı çôzulur, kimisinin ensesinde boza pişirilir. Kimisininawzı a1Jqayıp qalır "ağzı açık kalır", kimisi qabağın aşpaz"yüz vermez",kimininquyrığıyerge tiymez "koşuştunır", kiminintili

oramğakelmez"konuşacakdurumda olmaz", kimisininôzegine örttüser"kıskançlıktaniçi içini yer".

vurur.Kısacası insanın içiyle dışıel ele çalışır. Varlıkları adlandırırken insanoğlu, nesnelerarasında

benzerlikler, kavramlararasındabir ilgi, birbağkurarak birininadını diğerineverebilir. Kimi zaman

bir sözcük yetmezkavramlaştırmaiçin, bir söz öbeğigerekir. İştedeyimler, sözcüklerleçizilmiş bir

tablo gibidir, Türkçeninkalıplaşmış genişve renklianlatımbirimleridir. .

Temel sözvarlığı içinde yer almaları nedeniyle, organ adları deyim kurmaya elverişli

sözcüklerdendir. Türkçenin her dönem ve her lehçesinde olduğu gibi, Kazakçada da bünyesinde

organ adı bulunan pek çok deyim bulunmaktadır. Bu çalışmada, bu deyimler, yapı ve anlam

açısındanelealınacak,Türkiye Türkçesiylekarşılaştırmayoluna gidilecektir.

2. DeyimlerinYapı AçısındanGörünümleri

Buçalışmadadeyimleriritek sözcüktenoluşup oluşamayacağı tartışmasına girmeyeceğiz.Deyimlerin

birer kalıplaşmış söz öbeği olduğu görüşünden hareket ederek yapı açısından sınıflandırmaya

çalışacağız.

2.1. EylemsiÖbeği Biçiminde Olanlar

Deyimlerin çoğu bir eylemlik öbeği biçimindedir. Bu öbeklerin genellikle iki ya da üç öğeden

kurulduğugörülmektedir. Bir eylemedayalıbu türdeyimler, yüklemleri çekimlenebilen; fakat öteki

sözcüklerideğiştirilemeyen öğelerdir.

İki öğelideyimlere örnek:

ayaktan aluw

"engel olmak"

awzmmaylaw

"doyurmak,rüşvetvermek" basınakôterüw"saygıgöstermek, hürmet etmek"

öti

jarıluwa)ölmek b)hiddetlenmek,aşırıötkelenmek

betinebaqurmaw

inatlaşmak, söz dinlemernek alaqanına salıp

ôsirüw

gözü gibi bakmak

«anatbaylap

uşuw hızla, çabucakulaşmak

Üçöğelideyimlerden örnekler:

awzma

qum

quyıluwölmek, vefat etmek

barmağınmayğa batıruw"refahabolluğa karışmak"

jtlregi

omına ttlştlwiçi ferahlamak.

iyegiiyeginetiymew

tir tir titrernek

kômeyinequm quyuluw

sesini kesrnek

kôkiregt

qars

ayruluw"yıkılmak,yasaboğulmak"

qolı

awzmajetflw

kendi kendini geçindirecek duruma gelmek, kendiayaklarıüstünde durmak

Sayıca az olsa da ortaç ve ulaç öbeği biçiminde deyimler de bulunmaktadır. Bu deyimlerin

eylemliköbeğinden farklıolarak yüklemleri de değiştirilememektedir:

ta1)dayınan

bal

tamğan ağzındanbal akan, bülbül gibişakıyan, şarkıcı,usta hatip.

tls

qaqqan

tecrübeli, deneyimli omunqasıbekimegençocuk,genç

ma1)dayğa

jaz1an

alın yazısı

kirpik qaqqansa

gözaçıp kapayıncayakadar,anı

qolman kelgense

elindengeldiğikadar

2.2. AdÖbeği Biçiminde Deyimler

Deyimler,çoğunluklabir eyleme dayanmakla birlikte, adöbeğibiçiminde olanlar da vardır.Bu

grupta dasıfat tamlamasıve isnat grubu biçimindeki deyimlere yer verilebilir:

Sıfat Tamlaması

ala tuyak

fesat, sinsi, kurnaz

ak jtlrek

pak, saf, temiz kalpli

aq sawsaq

beceriksiz, elinden hiçbirişgelmeyen aşıq awız ağzındabaklaıslanmayan

baldı

barmak

onparmağındaon marifet

kirşiksizji1rekaçıkyürekli

qandıqolelikanlı

quwayaqhilekar, kurnaz, düzenbaz

Bu grubun altında iki addan kurulan takısızad tamlaması da denilen ad öbeklerini de vermek

istiyorum. Belki de benzetme i1geci ile ikiadınanlam ilgisisağlanmaktaydı, eksiitmeyegidildiğiiçin ad,

sıfatgibikullanılmaya başlandı:

kumts kömeyustasanatçı.kömey l.boğaz, gırtlak,yutak

bal barmakhünerli, usta

qoyanjürek korkak, cesaretsiz

oraqawızsözustası,hatip

muz jurek taşyürekli. Bu deyim Kutadgu Bilig'de tOI} yürek "yüreğipek, cesur" biçiminde

geçmektedir (Önler, i999:i76).

İsnatGrubu(İyelik Öbeği)

ayağı awırhamile

tiliqısqa konuşmayıbeceremeyen

közitirthayatta, yaşıyor

kôktregiaşıqbilgili,okumuş, aydın

kôkiregikel}cömert, eliaçık öl}eşiyaman adamobur, doyumsuz

Cümle Biçimindeki Deyimler

Örneğiaz olmakla birlikte cümleyapısındadeyimler debulunmaktadır:

Tügin tartsa mayı tamıptır verimli, bereketli toprak. Mersin ağızlarında aynı anlamda "Gan

eksen can biter" deyimibulunmaktadır.

Közgetürtsekörgisizzifirikaranlık

Aşağıdaki örnekler de, eksiltili anlatıma yönelen sıralı cümle görünümündedir. Bu söz

öbeklerinin ikitarafı,kendi arasında şiirgibi uayaklı ve ölçülüdür. ilk üç örnekte her iki taraf da isnat

grubudur, dördüncü örnek ise, belirtisiz adtamlamasıbiçimindekurulmuştur:

(I) köl}/egi kök,tamağıtoqhali vakti yerinde, zengin

(2) qağanağı qarıq, sağanağı sarıq kaygısız, tasasız,dertsiz (3)işitütin,sırtıbütinkederli, tasalı,dertli

(4) taban aqı,mal}day terialınteriyle elde edilen kazanç

4. Anlam

Açısından

Deyimler

Deyimleşen

dil birimlerinin

birtakım

anlam

olaylarından geçtiği,

göndergesel

anlamının dışında

bir anlam

kazandığı

görülür.

Deyimleştirme adı

verilen olay,

sözcüklerin kendi

anlamları dışında kullanılarak

birkaç sözcükle

ortaklaşa

yeni bir

anlamı yansıtmalarıdır

(Aksan, 1996: 172).

"et aluw"

kasaptan bir kilo et almak

anlamında kullanılmayıp, "şişmanlamak,

semirmek"

kavramını ı?arşıladığına

göre,

bu söz

deyimleşmiştir artık.

qolJ etin kesip

berüw

"esirgememek,

fedakarlık

~

etmek",

söz

öbeği

kasapta

kullanılmadığı

takdirde,

başka

bir

kavramı

karşılamaktadır.

Aq tüyeniIJ

qarnı jarıluw

"bolluk bereket ve refah içinde olmak",

kaza geçirip de, ak devenin

karnı yarılmamışsa,

bu söz

öbeği

de kavram ilgisi

kurularak

başka

bir olaya ad

olmuştur.

Kimyasal bir

işlemden

geçirilerek

iki ya da

daha çok maddeden

bambaşka

bir madde elde

edildiği

gibi, iki ya da daha çok dil

birimi de belli bir düzene göre bir araya getirilerek kendi

anlamlarının dışında,

bambaşka

bir kavrama ad olabilmektedir.

Deyimlerde en sık karşılaşılan anlam olayı, deyim aktarmasmm bir türü olan

somut/aştırmadır. Deyim aktarması yanmda ad aktarması ile oluşan deyim/er de

bulunmaktadır. Kimi deyimlerin de, deyim aktarmalarmm temelini oluşturan

benzetmelerle kurulduğugörülür.

3.1. DeyimAktarması(Yun.Metaphora)

Herhangi bir kavramın, onunla ilişkisi, benzerliği, yakınlığı olan bir başka kavramla dile

getirilmesidir. Bu benzerlik, ilgi, bağlantı deyimi oluşturan kavramların aslıyla değil, onlarda

görülebilecek ya da görülemeyecek durumlar ya da niteliklerle ilgilidir.

ayağınatusaw tüsüwbaşı bağlanmak,evlenmek

büyrekten siyraqşığaruwöküzünaltında buzağıaramak, skandalçıkarmak.siyraq ı .baldır,

incik. Bu deyim,gerçekleşmesi olanaksızbir olaydanyararlanılarak oluşturulmuştur.

slrjirlşıqqan kedeyçok fakir kimse

c

esiktegibasıntörge sOyrewyükseltmek, adam etmek

ittumsuğıôtpeytinbaltagirmemişorman

tırnak astınankir izdewhatasınıbulmaya çalışmak

qabırğadanqankeşüwkendiniamansızbirsavaşıniçinde bulmak közmayın tawısuwgöz nuru dökmek

baqay esepküçük menfaatlerinpeşindeolan

ôkpesin (eki, qos)qo/ına a/ıpalelacele,telaşla

qasqağımstuteçabucak,kaşlagözarasında

qol saluw zulüm yapmak, güç göstermek

qo/ baylawengelolmak

taqtr bas"dazlak", Bu deyimin bir öğesinde doğadaninsana aktarma söz konusudur. taqır"1.

çorak, verimsiz yer 2.bitki örtüsü kurumuş,çorak yer 3.boş, tamtakır"anlamlarındadır. Baş,bitki örtüsü

kurumuş,çorak yer'ebenzetilmiş;fakat benzetme öğesi verilmemiştir.

3.1.1.Somutlaştırma

Somutlaştırma, deyimaktarması(ya daiğretileme)denilenaktarmalarınbir türüdür. Soyut,anlatımı

güçdurumların, olayların, kavramlarınsomut kavramlararacıylaömeklendirilerek dile getirilmesidir

(Aksan, 2003: 92). Somutlaştırma, Türkçede çok sık başvurulanbir anlatım yoludur. Diğer Türk

lehçelerinde olduğu gibi Kazakçadaki deyimlerde de çok değişik somutlaştırma örnekleriyle

karşılaşılmaktadır:

ayakastıetüwhorlarnak, değervermemek

er jürekcesur

jüregi yanluwsıkılmak

jüregi dir etüwyüreğihop etmek

jüregi zuw etüwyüreği cızetmek

jtireglornına ttiştiwiçi ferahlamak

köklregi qars aynluwyıkılınak,yasaboğulmak

kötiaşı/uwrezil, maskara olmak

qabağınanqarjawuwsinirlenmek, hiddetlenmek, sinirküpüolmak

qur kewde (kökirek)kendinibeğenmiş,kendini öven

ma1jdayıjarqıraw (aşı/uw,jarıiuw) bahtı açılmak, şansıyaver gitmek

kôkiregi oyawşuurlu,bilinçli

ör kiJk/rekkibirli

ôzegijanuw (küyü)acıçekmek,yüreğiyanmak

ôüjanluwa) ölmek b) hiddetlenmek,aşırıöfkelenmek

bet perdesinaşuw foyasınımeydanaçıkarmak

tösqağuw (soğuw)övünmek, böbürlenmek

tisin batpawcesaret edememek

kôz baylawkandırmak

közboyawşıdalavereci, göz boyayan. kandıran

tumsığınıköterüw kibirlenmek, burnu havada olmak

Türkiye Türkçesindeolduğugibi Kazak Türkçesinde de jest ve mimikler sözcüklere dökülerek

soyut kavramlar dile getirilebilmektedir: barmağtntistewpişmanolmak

tal)dayqaqtıruwhayretedüşürmek

3.2. AdAktarması (İng.Metonomy)

Divan şiirinde mecaz-ı mürsel sanatını karşılayan ad aktarması, anlatılmak istenen kavram

kullanılmadan,onunla ilgisi, ilişkisi bulunan bir başka kavramla dile getirilmesi yoluyla gerçekleşir

(Aksan, ı998: 69).

awzmın suwı

quruw

öve öve bitirememek

awunan

şığarmawsöylememek, ağzından kaçırmamak

kindikqanı tamğanjerdoğduğuyer, doğumyeri

kômeyine qumquıluwsesini kesmek

qulağınaquyutekrar tekrar anlatmak miyğakirmewanlamamak

ôlimavizmanqaluwölümden dönrnek

ayağınsanap basuwaheste yürümek

ôkşesinjerge tigizbewaceleylekoşar adımgitmek şekesinen

qaraw

küçümseyerek bakmak

tumsığınıbuzuwağzınıbumunu dağıtmak

urtı

suwaluw

zayıflamak, cılızlaşmak.

3.3. Benzetme

Bir durumun,varlığınbirbaşkadurum ya da nesneylebenzerliğikurularak, benzetme öğeside

kullanılarak anlatım bulmasıdır.Kimi zaman bu olaysomutlaştırmaileörtüşebilmektedir:

ôkpesi qara qazanday boluwçokkırılmak, darılmak

bes sawsaqtaybi/üwadıgibi bilmek .7

tanawı şelekteyboluwaşırıövünmek, gururlanmak

birinil) awzma biri tükirlpqoyğandaybirininağzına tükürmüşgibi,ağır birliği yapmışgibi

tili mirdil)oğınday acısözlü, dili keskin

kôzderişaqmaqtaygözleri çakmak çakmak

işiqazanday qaynawöfkelenrnek, küplere binmek

qarnıqabaqtaygöbekli, şişman

müyiziqarağaydayboluwdeğeriartmak, mertebesi yükselmek

közdil)qaraşığindaysaqtawgözbebeğigibi korumak

şaqşaday bası, şaradayboluwkafasıkazan gibi olmak,kafası şişmek

3.4.Anıştırma(AJüzyon)

Alüzyon,diğerbiranlatım aracıolarak anlamaktarımı gerçekleştirenetkenlerden biridir. Bu

nedenle alüzyonyapısınında deyimaktarması,adaktarmasıve benzetme gibi amaç, araç veilişki öğesi

olmak üzere üç öğeyi içerdiğinisöyleyebiliriz. Ancak buöğelerdenaraç, geçmişte gerçekleşmişbir olay,

durum yadayaşantıdan yararlanılarak oluşturulmuştur (Subaşı, J988:31).

qulağına sırğasaluw(etngr.)kızasöz kesmek

4. Kazak ile Türkiye Türkçesindeki DeyimlerinKarşılaştırılması

Her iki lehçede de aym anlama gelen, ortaköğe/erle kurulmuşolmakla birlikte, aralarmda birkaç ses ve küçükyapı farklılığıgörülen deyimler bulunabilmektedir:

KTuwısına

aluw

avucunun icine almak, kendine bağlamak

KT'de bir ortaçöbeğibiçiminde geçen köz boyawşıdalavereci, göz boyayan, kandıran,TT'de

ölçünlü dilde

göz boyamak

"kandırmak, yanıltmak, gösterişlealdatmak" biçiminde görülür. Ad biçimine

Anadoluağızlarında rastlanır(DS VI/2175)

KT

sözge qulaq asuw

dinlemek, kulak vermek

TT kulak asmak (veya asmamamak) önem vermek (vermemek), dinlemek (dinlememek)

qılşa moynım ta[şaboynumkıldanince, ne dersen kabulüm, emrine amadeyim

Aynı öğelerle kurulmasına karşın, farklıanlamlara gelen ya daaralarında ince anlamfarklılığı

bulunan deyimler:

KT bas baylawbaşkoymak TT baş bağJa- ı .başını bağlamak 2.başakvermek 3.birine veya bir

şeye bağlanmak .

KT bel baylaw bir şeyi başarmaya azmetmek TT bel bağJamak birisinin kendisine yardımcı

olacağınainanmak, güvenmek

KT kôz jumuw b) görmezlikten gelmek, görmemiş gibi davranmak TT "L.kusurları

görmezlikten gelmek,hoşgörmek,bağışlamak" anlamındadır. "

KT qanı

qaynaw

sinirlenmek, öfkelenmek TT'de kanı kayna- coşkun ve kıpırdak olmak,

(birine)kanıkayna-jçabucak sevgi duymak

KT qulağına quyu tekrar tekrar anlatmak TT bir duruma veya söze hazırlamakiçin önceden

kısacaanlatmak; düşünce aşılamak,telkin etmek.

Aynıdeyimioluşturan öğelerinyerdeğiştirdiğide görülmektedir:

basqa is

tüsaw

iş başa düşmek

qara bet yüzkarası

Benzeri bir deyimdefarklıorganadından yararlanılabilmektedir:

bas kôz boluw

göz kulak olmak

Kazak Türkçesi Sözlüğü'nde közqarasımaddesi altında"koruyucu, yardımcıoldu" anlamıyla

kôz qulaq

boldıbiçimi debulunmaktadır (Kenesbayoğlu,1984: 136).

Aynıorgan adıyla,iki lehçede anlamdaşya dayakın anlamlı eylemlerle kurulanaynı kavramı

karşılayandeyimlerle dekarşılaşmaktayız:

bas avnalduruw

başdöndürmek

bas köterüw

a)başkaldınnak,isyan etmekb)hastalıktankurtulmak, iyileşrnek,c) (ekin) bitmek

KT jüregiawzına tıibluw yüreği ağzınagelmek

KT

awynan tastamaw

dilindendüsürmemek.tasta-bırakmak,terk etmek, atmak KT

tüinen bal tf!:!!1!!J!.

ağzından bal akmak

KTmumın şüvirüwburunkıvırmak, beğenmernek

KT

kôzin qadaw

gözünü alamamak. qada- 5.bir noktaya bakakalmak, gözünü alamamak. KTbasınan

ötkerüw

başındangeçmek

KTqulağına qıstırmawkulak asmamak

Bir deyimde organadı aynıolmakla birlikte, organ adının yanına aldığıeylemdefarklılık olduğu

gibiadlarındadafarklılıkgörülebilmektedir:

KT

ötkir til

sözünü esirgemeden söyleyen, sivri dilli. ötkir "L.keskin, sivri 2.cesur, girişken,

sokulgan"anlamlarınagelmektedir.

KTqulağı

türik

kulağıdelik

Aynıkavram,farklıorganadlarındanya daaynı organınbirparçasının adından yararlanılarakda

anlatılabilmektedir:

KT iyekastında yakında, yakınyerde. iyek "çene" (TT)

burnunun dibi

çokyakın

KTtuyalın kımıidatpay kılın! kıpırdatmamak

KTuwısına

tüsüw

~ine düşmek. uwıselin içtarafı,avuç, aya

KT

töbesi kôkke jetüw

mutluluktan havalara uçmak, başı göğe ermek. Bu deyim Kutadgu

BiIig'debaşı

kôkke teg-

"yücelrnek,saygınlıkkazanmak,başı göğeermek" (Önler, 1999: 126).

Aynıorgan adlarından yararlanılmaklabirlikte, dile getirilmek istenen kavrama hizmet eden

başkaad ve eylemlerden deyararlanılan deyimler:

KT közi 01 şaşuw gözleri parlamak. Türkiye Türkçesindeki parlamak kavramı, Kazak

Türkcesındeot saç- sözüyle verilmiştir.

KT ayağınabas uruw ayaklarına kapanmak, yalvarmak. Bu deyimde de TT' deki kapanmak

yerine "bas urmak"kullanılmıştır.

kôzge türki bo/uwgöze batmak, dikat çekmek.

KT qulağına altın sırğa kulağına küpe olsun TT ku/ağına

küpe

o/mak (veya etmek) başa

gelen bir durumdanalınandersi hiç unutmamak.

KTsay basma sakivna ti/ep aluwbaşınabela almak. sakiyna (Il) migren, yarımca.

Türkiye Türkçesiyle eşanlamlı ya da yakın anlamlı olan, gösterileni de aynı; fakat göstereni

farklıbirimlerdenoluşandeyimlerden örnekler:

KTközdiıı garasığmdavsaqtawgözbebeğigibi korumak KTsuwıqközben qarawsoğukbakmak,beğenmemek

KT kisi betine garamawutanmak, çekinmek. TT'dekiyüz yerine KT "bet", bak- yerine

kara-kullanılmıştır.

Organ adlarının birbirinin yerine kullanıldığı da olur: KT jüregi aynıw midesi bulanmak.

Anadolu'da da organadlarınınbirbirinin yerinekullanımına rastlanır:

yüreği dön-, yüreği yekin- mide si bulanmak (Mersin) yürek bulanması mide bulanması

(*Yusufeli ve çevresi /Artvin) (DS XI/4333).

yüreği yavıncı-midesikazınmak, ciğeri kaynaş-midesiekşimek(Mersin)

kisi qo/ma qarawbaşkasınıneline bakmak, kendi kendine geçinememek. TT'deki "el"karşılığı,

KT'de "kol"kullanılmaktadır.

Kazak Türkçesinde, Türkiye Türkçesindekullanılmayanorgan adlarıylakurulan pek çok deyim

bulunmaktadır.Ölçünlü dildekullanmadığımızbu sözcüklerden bir bölümü eskicil sözcükler, bir bölümü

alıntısözcüklerdir.AnadoluağızlarındanDerlemeSözlüğü'negönderilen sözcüklerarasındageçenleri de

bulunmaktadır. Bunlarında aşağıda görüleceğigibi, göçmen ağızlarından geçtiği anlaşılmaktadır.Birkaç örnek:

alqım boğaz

a/qımğaaluwsıkıştırmak, sıkboğazetmek

alqımınü tığıluw boğazı düğümlenmek

qulqın«Ar. kulqümj l. gırtlak, boğaz qulqmı aşı/uwdoyumsuzlaşmak

magday"alın"

ma1Jda!.. teralınteri

ma1Jdayljaiqıraw (aşıluw, jarıluw) babtı açılmak, şansı yaver gitmek. Bu sözcük, mangalay

Alın (Karaçayır-Tokat), mangılay (Kadıçiftliği *Taşköprü-Kastamonu),maglay (Karaçay, Başhöyük *Kadınhanı-Konya), mannay (Kırım göçmenleri-İstanbul) biçimlerinde Derleme Sözlüğü'ne de

geçmiştir(DS IX/3121).

mıybeyin

mıyğakinnewanlamamak

mıyınjew başını ağrıtmak, kıtfasının etini yemek. Bu sözcük de, Derleme Sözlüğü'nde mıyı

"beyin" (Çilehane*Reşadiye-Tokat; Karaçay,Başhöyük *Kadınhanı-Konya) biçiminde geçmektedir.

murtbıyık.Kazak Türkçesinde, busözcüğün yanında mıyıqdabulunmaktadır.

mıyığınankülüw / murtınankülüwbıyık altındangülmek

muşyumruk

muşkôrsetüwyumruk göstermek

özek yemek borusu.

ôzegi januw

(küyü)acıçekmek,yüreğiyanmak.

"Özek", DLT'te "belin içyanındabulunan damar"anlamıylageçer. Bu sözcüğüde Anadoluağızlarında

bulmak mümkündür. özek (1)1.gırtlak (İshak, Dereçine *Bolvadin-Afyon; -Balıkesir;

Ahmetçe-Çanakkale;Yendiğin *Ilgın-Konya 2.yemekborusu(Yendiğin *Ilgın-Konya) (DS LXL3369).

ögeş ı.yemek borusu

ögeşikeg rüşvetçi

ökpe(I)akciğer

ôkpesin (eki, qos) qo/maa/ıpalelacele,telaşla.

"Ökpe"adıda eski sözcilklerimizdendir. DLT'te öpke"akciğer, ciğer"biçimindedir. Bu sözcük

de Derleme Sözlüğü'ne geçmiştir: öpge karaciğer ve akciğer (Çilehane *Reşadiye-Tokat; Karaçay,

Başhöyük Kadınhanı-Konya) (DS IX/3343), öpke"akciğer" (Kırımgöçmenleri-İstanbul,Çifteler,Ilıca -Eskişehir; Kırım göçmenleri -İstanbul), öhbe (Çıldır -Kars), ök (IV) 2. akciğer (İstanbul), öpge

(Kadıçiftliği-İstanbul)(DS IX/3343). san "bacak, but".

sanın şapalaqtawsevinrnek,şadolmak.

"San" eskicil sözcüklerden biridir. Eski Uygur TürkçesiSözlüğü'ndesan "2.vücut, kababaldır"

anlamıylayeralmaktadır (Caferoğlu,1968: 195).

Derleme Sözlüğü'nde san (v) vücudun bir parçası (Kadıçiftliği -İstanbul; Başhöyük

*Kadınhanı-Konya)anlamındageçmektedir (DS X/3534). sawsaq parmak

bes sawsaqtaybilüwadıgibi bilmek.

siyraq Lbaldır,incik

siyrağı şıqqankedeyçok fakir,baldırı çıplak

tanaw burun, geniz

tanawqağuwhemen kızmak,hemen öfkelenrnek

tanawınkôterüwkibirlenmek, burnu havada olmak

taIJday damak i"

taljdayqaqtıruwhayrete düşürmek

tumsıq l.burun, gaga.

tumsığınıkôterüw kibirlenmek, burnu havada olmak

"Turnsık" sözcüğü de eskicil birimlerden birdir. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü'nde tumsug,

tumşuq"gaga" biçimlerinde yeralmaktadır (Caferoğlu, 1968: 252, 253).

tuyak ı.at,eşek,inek gibihayvanlarınayaktırnakları;toynak.

tuyağın tasqasoğuw sıkıntıya uğramak. Ölçünlü dilde toynak sözcüğü var; ancak bu adla

kurulmuşdeyimbulunrnamaktır.

"Tuyak", Türkçenin eski dönemlerinden beri Türkçede kullanılanbir sözcüktür. DLT'te tuyag

"attırnağı,hayvantırnağı,tuynak" anlamındageçer.

şınaşaqküçükparmak, serçeparmak

şınaşağınatattmawtırnağıbile olamamak

şoqtıq hayvanlarınensesi

şoqtığıbiyikbilgi düzeyi yüksek, bilgili

iş(i)i.iç,karın

işi şuşurqıraw karnıguruldamak,karnı acıkınak işegl qatqanşakü/üwçok gülmek,uzunsüre gülmek

işek1.bağırsak.

işegi qatqanşakülüw çokgüırnek,uzun süre gülrnek

Bu sözcük eski Türk lehçelerinde içegü "iç,bağır,derun"(Caferoğlu,1968: 88), içegü "kaburga

kemiklerinin içtarafındabulunanşeylerin adı,içirik" (DLT)anlamlarındageçer.

iyekl.çene

iyegikemseşdew ağlamaklı olmak. DerlemeSözlüğü'negöçmen ağzındangeçen sözcüklerden

biri de 'iyek'tir. iyek çene kemiğinde dişlerin oturduğu kısım (Kırım göçmenleri -İstanbul) (DS

VIU2573).

iyıqomuz

iyığmandemaluw kendisinibaşkalarındanüstün görmek, övünmek

iyığı

bosaw

rahatlamak, ferahlamak. iyin omuz

iyinqandıruw yumuşamak

iyininen dem aluwnefes nefese kalmak

kejege ense

kejegesi keyin tartuwtembelliğitutmak

kökirekLgöğüs,sine,göğüs kemiği.

kökiregi oyawşuurlu,bilinçli.

Derleme Sözlüğü'nebu organ adıda göçmenlerin ağzından geçmiştir. kökrek I.göğüs, bağır

(Kırımgöçmenleri, Kadırga -İstanbul; Çilehane *Reşadiye-Tokat; Karaçay, Başhöyük *Kadınhanı

-Konya), kökürek(Kadıçiftliği*Yalova-İstanbul).

kömey, kömekey I.boğaz, gırtlak,yutak

kümiskömey ustasanatçı

kömeyine qumquyıluwsesini kesmek

kindik l.göbek

kindikqanı tamğanjerdoğduğuyer, doğumyeri.

Eskicil sözcüklerden biri olan kindik (Caferoğlu,1968: 110), Derleme Sözlüğü'ne.Çilehane

*Reşadiye- Tokat'tangönderilmiştir(DS VIII/2873).

quyımşaq omurganınalt ucunun bitim yeri, kuyruksokumu quyumşağıtesilüw çok oturupçalışmak

Bu örneklerin dışında,Kazakçada, organ adlarıylakurulup da, Türkiye Türkçesinde olmayan

pek çok deyim debulunmaktadır.Bunlardanbirkaçı:

töbeşaşıtik turuwkorkudansaçlarıdiken diken olmak

tumsığıtasqa tiyusürekli engellerlekarşılaşıp yılmak, işiyaver gitmemek

tarqursağınkeyeytüw, tasemşeginjibitüwçocuk sahibi olmak

tesik ökpeçile çekmişkimse,çilekeş tobığınanda kelmewtırnağıbile olamamak tobıqtan qağuw vefasızlıketmek

kôkirekkôıi aşıluw şuurlanmak,bilinçlenmek

qabırğadanqankeşüwkendiniamansızbirsavaşıniçinde bulmak 5. Sonuç

Sadece Kazak Türkçesi Türkiye TürkçesiSözlüğü'nden taradığımızdeyimlerinyapısında

eşanlamlılarda dahil 79 organadı bulunmaktadır.Buadlarınyeraldığıdeyimsayısınıvermek, deyim

sınırını kesinleştirmedikçeçok güç. Ancak, Türkçeninanlatımve üretim gücünü göstermek üzere yaklaşıkbir sayıverilebilir. Buçalışmaiçin taranan deyimsayısı548'dir. Taranan deyimlerde, organ

adlarındanen çok köz "göz"adıgeçmektedir, közadının 36 deyimde yeraldığı belirlenmiştir. Bas "baş" 25, qol "el" 21, til 18, jürek "yürek" 16, awız "ağız" 15, ayak 13, tuyak "toynak" 12, qan

13, qabaq"gözkapağı"9, kökirek"göğüs"9, magday"alın"8, et 8 deyimde geçmektedir.Diğer

organadlarıylakurulan deyimsayısıdaha azsayıdadır. Tartışmagötürür söz öbeklerinden de deyim

sınıfına alındığıtakdirde busayıdaha dakabaracaktır.Kutadgu Bilig'de bile 285 deyimden 132'sinde

organadınınyeralması(Önler, 1999: 1ı9- 120), temel sözvarlığınınbu üyelerinin deyimler içindeki

önemineişareteder.

Organadlarıylakurulan deyimler,yukarıdaverilen örneklerde degörüldüğügibi daha çok,

insanlarıntutum vedavranışlarını, fızikselve ruhsal niteliklerini dile getirmektedir.Kavramlaştırma

açısındanbir genellemeye gidersek, kibir vebeğenmemeyiifade içintumsık, murın adlarından,

övünme için tös "döş, göğüs",onurIanma için iyıq"omuz", küçük görme, küçültme içinşınaşak

"serçeparmak",tobıqvetırnaq adlarından yararlanılmıştır.Kol "el", yardım,cömertlik ve güç simgesi

olarakkullanılmıştır.Alaqan "avuç içi, aya" ile kurulan deyimlerde, koruma, yücekme, cömertlik

kavramlarıgizlidir. Cesaret,yiğitlik, korkaklık,üzüntüjürek'le;kırılma,sitem,telaşökpe"akciğer"ile

somutlaştırılmıştır. alkım "boğaz",genelliklesıkıntıifade eden,awızdaşaşkııılıkve suskunluk bildiren

deyimlerde geçmektedir. Ayak,yalvarılmakyakarılmak, değeriniyitirmek, ezmek, horlamak için var

sanki. Şaşırma, şaşırtına; saygı,isyan, çözüm, idare gibiişlerdebaş'a düşmektedir.Kazak Türkçesinde

kökireki.'~göğüs,sine,göğüs kemiği" adınınböbürlenmekyanındabilgili olma, dargörüşlülük,

bilinçlenmekkavramlarınıdile getirmedekullanılmasıilginçtir. Közadından, aydınlıktankaranlığa,

kandırmaktaninanmaya, üzüntüden sevince, dirilikten ölüme, hatta mesafeye kadar çokdeğişik

kavramlarınifadesindeyararlanılmıştır.Ustalıkve marifetkavramlarındabarmaq'abaşvurulmuştur.

Kazak Türkçesinde,neşeninyükünü de sinirin küpünü de qabaq (1)1."gözkapağı" yüklenmiştir.

Türkiye Türkçesinde buişlerle,yüzlekaş görevlendirilmiştir.Kazakçada talihin karatahtasıda magday

"l.alın"dır.Kavrama, anlamaişide mıy"beyin"adüşer.Dilinkemiğiyok, sövgüye deövgüyede "til"

uygun düşer.

Toksan awız sözdin tobıktaytüyini "uzun sözün kısası", Kazakçadan seçtiğimizbu örnek

deyimler, Türkçedesınırlı sayıdakiorganadının,daha çok soyutkavramı karşılayan sınırsızdeyiminyapı

taşı olabileceğinibir kez daha gözler önüne sermektedir. Aynı zamanda, birbirlerinden çok uzak

coğrafyalarda,çokdeğişik ortam vekoşullarda yaşayan, aynıdilbirliğindenolan dil kuyumcularınında

aynı cevheri işleyerek başka başka,çokdeğişikmücevherIer ürettiklerini gösterınektedir.Sadece organ

adlarıylakurulan turaktısöz tirkeleri "deyimler" bile, Türkçede kavramlaştırma yollarınınne kadar açık, genişve sonsuzolduğunu gösterıneyeyetersanırım.

Kaynakça

Aksan, D. (1998),Anlambilim,EnginYayınevi,Ankara.

Aksan, D. (2003),Türkçenin Gücü, Genişletilmiş8.Basım,BilgiYayınlarıDizisi:76,DoğanAksan: 1,

Ankara.

Caferoğlu,A.(1968). Eski Uygur TürkçesiSözlüğü. TDK Yaymlart: 260, Istanbul.

Koç, K.; Bayniyazov, A.; BaşkapanV. (2003).Kazak Türkçesi Türkiye TürkçesiSözlüğü, Hoca Ahmet

YeseviUluslararasıTürk-Kazak Üniversitesi, TuranYayınevi,Türkistan.

Kenesbayoğlu, İ.K. vd. (1984), Kazak TürkçesiSözlüğü(Çevirenler: Hasan OraItay, Nuri Yüce, Saadet Pınar),TürkDünyası Araştırmaları:8,İstanbuL.

Önler, Z. (1999), Kutadgu Biligde Yer Alan Deyimler, Türk DilleriAraştırmaları 9, SimurgYayınları,

İstanbul,s.I 19-186.

Subaşı,L. (1988),Di/bilim AçısındanDeyimAklarımıve Türkiye Türkçesindeki Örneklerinİncelenmesi

(Yüksek Lisans Tezi. Danışman: DoğanAksan), Ankara Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, Ankara.

TDK (1988), Türkçe Sözlük I-II. Yeni Baskı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu TDK

Yayınları: 549, Sözlük Biti'm ve Uygulama Kolu Yayınları: ı. Ankara.

TDK (1993), DerlemeSözlüğü I-XL IL Baskı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu TDK

Yayınları:211/1-12, Ankara

TDK (1972),Divanü Lügat-it-Türk Dizini, TDKYayınları:368, Ankara.

TÜRKİYETÜRKÇESiNDE VE .KAZAK TÜRKÇESiNDE

ATASÖZLERİNDEORTAK TEMALAR

Öğr.Gör. İbrahimGÜRGEN Anadolu Üniversitesi EğitimFakültesi İlköğretimBölümü e-posta: igurgen@anadolu.edu.tr Özet

Türkedebiyatındaatasözlerimizin önemli bir yeri vardır.Eski Türkedebiyatındasav diye bilinen bu özlü

sözler kültürümüzün temel taşlarıdır. Orta Asya'da ve Anadolu'da yaşayan Türk topluluklarının

kullandıkları lehçeler farklı olsa da edebi ürünlerinin temalarında ortak noktaların olduğunu

söyleyebiliriz. Bu ortak kültürün önemli bir öğesi olan atasözlerinin. Türkiye Türkçesinde ve Kazak

Türkçesindekikullanılışlarındatema ve söylenişyönünden güçlü benzerliklervardır.

Abstract

The proverbs have a special status and great importance in the Turkish literature. Pure proverbs are known in Old Turkish literature as the basics of our culture. Although languages of the Turkic people residing Central Asia and Anatolia are different, we find many close relations and similarities in

literature usage. The fact that the Kazakh and Turkish languages have same roots and cultural similarities may be seen in the process of researching the proverbs used in both languages.

Giriş

Atasözleri,uluslarınkültürel dokusunun en temelöğesidir.Çünkü atasözleri, ulusların değer yargılarıdır;

yaşama bakışıdır;birbakımada yaşam felsefesidir. Toplumların değer yargıları, atasözlerinde kendini

çok güzel hissettirir. Her atasözü uzun yılların gözlerni, deneyimi sonucu ortayaçıktığıiçin günümüze

ışıktutar. Bu nedenleinsanlarınatasözlerine güvenleritamdır. Çocuğun eğitimindeailenin veöğretmenin

yardımcısı olan atasözleri, heryaştan insanındaha dengeli ve mutlu biryaşamiçin benimsediği özlü sözlerdir

Atasözleri incelendiğinde toplumlarınkarakterleri hakkındabilgi edinmek olanaklıdır. O toplumdaki

insanlar neye önem verir; doğru, iyi ve güzel nedir; kötülük ve çirkinlik onlar için ne ifade eder; doğa