MEHMET ÖLMEZ
ESKİ
TüRK
şİİRİNE
KISA
BİR BAKIŞ
19.yüzyılın başlarındaKutadgu Bilig'inortayaçıkarılmasındanitibaren "eski" Türk şiiriüzerineçalışmalardabaşlamıştır.KB her ne kadarİslamidönem Türkedebiyatı içe-risinde elealınsa da, eski dönem, Ortaasya Türk şiirinin ürünüdür. Tarihi dönem Türk edebiyatı, araştırmacılarcagenellikle"İslamöncesi" ve"İsıam sonrası"diye ikiyeayrı lırsada kronolojik olarak buayrım doğruolamaz; bu aynm olsa olsa Budist, Maniheist vb. TürkedebiyatıileİslamiTürkedebiyatınıincelemektekullanılanpratik bir sınıfla madır;(benzergörüşlinbusatırların yazarındançok önce yerinde olarak tesbitedildiği nibelirtınemgerekir, bu konuda bak.Ş.Tekin, 1965, s. 27.) Genelolarak Türklerin 10. yüzyılın ortalarındakitleselolarakİslamiyeri benimsediğive İslamiTürkedebiyatının bu tarihtenbaşlaması gerektiği düşünülür.Bu durumdaİslamiyet dışındakiTürk edebi-yatınında bu tarihle birlikte kesilmesi gerekir. Oysa bugün elimizde çeviri
ya
da oriji-nal nitelikte olan, 13.-14.yüzyıldankalma Uygurca Budist eserlervardır.Kimiaraştırmacılar,Çin kaynaklarındayer alan ve Huncaolduğu düşünülenbir beyti Türkçe olarakyorumlamaktadırlar.Eğerböyle kabul edilirse, T. Tekin'in
sukd talıkan bokukgı tutan
"Orduyu gönder') Bokuk'u yakalat!" şeklindeokuyup Türkçeye çevirdiği,3.-4. yüzyıldankalma dizeler en eski Türkşiirininörnekleriolmalıdır(kaynaklar için bak. M. Ölmez,Türk DilleriAraştırmaları, 4~ 1994, s. 226). (Çin kaynaklanmn "Jie" di-line aitolduğunu belirttiğibu beyit içinayrıcabak. Zieme 1991, s. 13.)
Yukanda amlan beyit bir yana, kimi araştırma9ılaren eski Türkşiiri örneği ola-rak Eski TürkYazıtları'm,OrhonYazıtlan'mkabul ederler. Bu görüşeilk kez yer verenlerden birisi F.Ye. Korş'tur, sonralarıbu görüşe İ. V. Stebleva dakatılmıştır. Korş'agöre
bunça bitig bitigme "Buncayazıyıyazan (men) kül tiginatısı (ben) Kül Tigin yeğeni yollug tigin bitidim YolluğTigin yazdım yigirmi kün olurup yirmi gün oturup
butaşkatamga kop bu taşabu duvara hep
yollug tigin bitidim YolluğTiginyazdım"
satırlarımanzumdur (ayrıntılariçin T. Tekin 1986, s. 3 ve ötesine bakımz).Ancak yazıtlarkimi aliterasyonlu,uyaklıifadelertaşısada, o dönem için bir şiirin gerektir-diğiölçüden yoksundurlar (Arslanov vebaşkalarınınbu konudakigörüşleriiçin bak. Zieme 1991, s. 16). Kimileriyazıtlardabu şartlara yakınifadelerde bulurlar:
- - - 8
körür közüm körmez teg bilir biligim bilmez teg kızıl kanımtüketi karaterim yügürti
"Görengözümgörmezcesine, bilenaldımbilmezcesine...","kızıl kanımıtüketip, kara terimiakıtıp..." (bak. Zierne,yukarıda anılanyer).
Tüm bunlar bir yana, en eski Türkşiirindensöz etmek gerekirse Uygurşiirinden konuyabaşlamakgerekir.Uygurlarınesas olarak çeviri bir edebiyatı,dini edebiyat-ıarıvarsa da, seyrek olarak özgün eserlerden,şiirlerdensöz edilebilir. Bunlardan bi-risi belki de köfıültôzinukudaçınom("düşünceninözünü anlatanöğreti"?) adlı Yü-an döneminden (13-14. yy.) kalma şiirdir.(Metninyayım~için bak. Ş.Tekin 1980; şiirinorijinalolmayıpçeviri~lma olasılığıüzerine de bak.
J.
Elverskog 1997, s. 147.) Öncelikle Uygurşiiriüzerine günümüzedeğin yapılan çalışmalarakısaca değinmek gerekirse,bunların başındaUygurca metinyayınlarıManichaica, Türkische Turfantex-te gibiçalışmalargelmektedir.Başlıbaşınaincelemeler söz konusu edilirse konunun ilk başvuru kaynağıR. R. Arat'ınEski Türk Şiiri adlıöncüçalışmasıdır. Arat'ın çalışması bir edebiyat incelemesinden ziyade bir dil incelemesi, dahadoğrusu bir antoloji niteli-ğindedir. DolayısıylaAratşiirleriiçerik, ölçü, biçim vb. bölümlereayırmamış,ait olduk-larıkültür çevresine göreayırmıştır(Budist, Maniheist veİslami şiirler). Kitabınıbuşe kilde bölümlendiren Arat, herşiirdenönce, ilgilişiirinölçü veuyaldarınayervermiştir. KitabınönözündeEski Türkçedekişiirterimlerine,şairve çevirmenlere de yer verilir. Kitapta uzunlukısalıotuzdan fazla şiirinTürkçe çevirileri, dilbilgisi ve kökenaçıklama larıile kimi şiirlerintıpkıbasımlarıyeralmaktadır (ayrıntıiçin bak. Arat 1965).Hemenaynı yılUyguredebiyatıüzerine uzun bir inceleme deŞ.Tekin'ceyayımlan mıştır. Ş.Tekin'inçalışmasındaUygurşiirindekihece sayısısorunu, aliterasyonlar, ses ve hecetekrarlarıgibi konular örneklerle elealınır. Ş.Tekin'e göre Uygurşiirinin belir-leyici özelliklerinden olan aliterasyonkomşudillerde, Çin
2Küşen,Tohar ve Tibet
dille-rinde pek görülmez. Bu olsa olsa Türkçenin,Uygurcanınkendi içyapısından kaynakla-nan bir özelliktir. Bu durumu bugünkü Türkçe kara karadüşünmek, yağmur yağmak, sap sarıgibi
kimi
sözcük, köken, hece yinelemeleriylekarşılaştırmakmümkündür(ş. Tekin 1965,s. 59 ve ötesi). Benzer yinelemeleri Uygurşiirindede görebiliriz:kamagiş kodgıl buyan edgükılıç kıl
"herişi bırak,iyilik vehayırlı işlerle meşgülol"(ş.Tekin,aynıyer; s. 61). Yine 14.yüzyıldankalmaKıpçakçabir bilmecede de benzerkullanımlarıgörürüz: tap taptamızık
tamadırgan tamızık kölege a (tar?)
koyedirgan tamizık (köbelek)
.'---C E
"çatur çutur eden meşale/damlayan meşale/gölge düşürür/kalkıp konanmeşale
(kelebek)" (A. Tietze'den aktaranŞ.Tekin, aynıyer s. 63).
Ş. Tekin'den 20yıl kadar sonra, Türk Dilidergisinin bir sayısıyine"Eski Türk
Şiiri"ne ayrılmıştır.Üç ayrı yazıyayer verilen dergide ilkyazıT. Tekin'e ait olup
"İslam Öncesi TürkŞiiri" başlığını taşımaktadır.Uygurşiirinin çeşitliözelliklerine (konu, ölçü, uyak vb.) değinilenincelemede Mani dinine ait, cehennem betimleme-sini içeren birşiiryine bugünkü Türkçeye dize ve hece sayısıkorunarak(tamu "ce-hennem" sözünün dekullanımıyla) çevrilmiştir. Örnekolması amacıylahecesayısı
nıve durak yerlerini de göstererek buşiire aşağidayer veriyoruz:
tüpinte ol ok ma olmeki bar Sonunda yine şuölmesi var
tünerig tamukatiişmekibar Karanlıktamuyadüşmesivar
tümenlig yekler kelir tiyür Binlerceşeytangelir derler
tumanlıgyekler ayar tiyür Dumanlı şeytanlarhükmeder derler
tünerig tünçüle basar tiyür tunumlug [. ..?
1
tegir tiyür töşüze olurup tültürür tiyür tanmışözütlertaşıkartiyür tardıçteg etözin kodur tiyür tavan turkurukalırtiyür tetrüsaçlıgkurtga yek kelirtiyür tolılzg bulııtegtunkı kaşlıgtiyür Şiirinhece sayısıiseşöyledir:tüpinte / ol ok ma / olmeki bar (3+3+4) tünerig / tamuka /tüşmekibar (3+3+4)
tünerig / tünçüle / basar tiyür (3+3+4)
ıardıçteg / etôzin / kodurtiyiir (3+3+4) tavan / turkuru /kalırtiyür (3+3+4)
Karanlıkgece gibi çöker derler
Sıkıntı (yüreğe) düşerderler
Göğseoturupbastırırderler
İnkarcıruhlar çıkarderler
Ardıç(?)gibi bedeninibırakırderler
Malımülkü cümlekalırderler Aksi, kıllı,kart şeytangelir derler Dolulu bulut gibi çatık kaşlıderler
tümenlig yekler / kelir tiyür (5+4) tumanlıgyekler / ayartiyür (5+4)
Türk Dilidergisinde yer alan ikinci yazıdaiseETŞ'ninaçıklamalıbir kaynakça-sıyer alır. OsmanF.Sertkaya'nın hazırladığı ve "Eski TürkŞiirinin Kaynaklarına Toplu BirBakış" adlı kaynakçanın4. bölümü yine aynıderginin 1998yılındaki
sa-yısında tamamlanmıştır(bak. Sertkaya 1986 ve ötesi).
Peter Zieme'ninhazırlamış olduğu, ETŞ'nin anıtsalniteliktekibaşvuru kaynağı
- - - , - - - 0
ise 1991'deBudapeşte'deyayımlanmıştır.Turfan ve Dunhuang bölgesinde bulunan Uygurca manzum metinlerinincelendiğibuayrıntılı çalışma beşana bölümdenoluş- . maktadır. Aşağıdayervereceğimiz satırlaruzun süreli birçalışmayave birikime da-yanan söz konusu çalışmanın kısabir özetiniteliğindedir.
Kitap,çalışmanınkapsamını, amacını, ETŞ'ningenelsorunlarınıve önceki çalış
malarıgözden geçiren uzun birgirişle başlamaktadır. Girişteönceki araştırmacılarca
"Hunca" olarak kabul edilen, Çinkaynaklarından Cin-şu'da yer alan dizeyle ilgili
ça-lışmalara kısaca değinilir.Eski Türkyazıtlarındakikimi bölümlerin manzum olup
ol-madığıkonusu tartışılır.FolkloruzmanıJirmunskiy'e göre Türkhalklarının
destan-larındamanzum ve mensur ifadelersık sıkiç içedir (Zieme 1991, s. 15).Yazıtlarda alıntı niteliğindekikimi deyimler söz konusu olduğundaise manzum ifadeler ön pla-naçıkmaktadır(Zieme 1991, s. 15). Zieme'nin deişaret ettiğibu deyimlerdeki
uyak-lıve aliterasyonlu deyimler için T. Tekin'ebakılabilir(1998, s. 19):
balıkdakı tağık-, tağdakı ın- "şehirdekiler dağa çıkmak, dağdakilerinmek"
başlığığyüküniür-,tizliğiğsökür-"başlıya (mağrura) baş eğdirmek,dizliye (güç-lüye) diz çöktürmek"
içre aşsız/taşratonsuz "içi aşsız, dışıgiysisiz"(karnıaç, sırtı çıplak)
Uygurşiirininönemli bir bölümü, Maniheist olsun Budist olsun, dinikonularıele
almaktadır. Buşiirlerinyine bir bölümükomşudillerden(örneğinÇinceden) mensur olarak Uygurcaya çevrilmiş metinlerin onlara koşut manzum çevirileridir. Böylesi durumlarda Uygur şairleri iki tür zorluklakarşılaşmaktadırlar. Çevirmenşairler bu-rada hem şiirin asılmetnindeki ölçüyü korumak, hem de çeviri yi Uygurşiirinin
ya-pısınauydurmakzorundadırlar(Zieme 1991, s. 28).
Araştırmacılarınortakgörüşü, ETŞile Sibirya Türkhalklarının(Altaylar, Şorlar,
Hakaslar, Tuvalar)'şiirsistemi, aliterasyonları arasındakibenzerliklerdir.Örneğinbir dörtlükte uyak her dizededeğil de en az iki dizede görülebilir. 10.-1ı. yüzyılda(ve
sonrasında) Ortaasya'daki Müslüman Türk halklarıçoktan aruz ölçüsünü benimse-yip bu ölçüyü kullanırlarken aynı dönemde Budist Uygurlar hece ölçüsünü kullan-maya devam etmektedirler. Mahmudel-Kaşgari'rıinünlü sözlüğü Divan u Lugat'i-Türk'te yer alan manzum parçalar daİslamiyetöncesi Türk şiirsistemiyle, heceyle
yazılmışlardır(Zieme 1991, s. 33-34, Tekin 1989, s. VIII). Doerfer,ETŞ'indekiuyak sistemininMoğollardan alındığını düşünmektedir.Zieme tarihsel sıralama dolayısıy la bunun mümkünolmadığınıbelirtir (Zieme 1991, s. 34). Uygurşiirineait ilk örnek-ler 9. yüzyıla uzanırken Moğolcanın ilk ürünleri 13. yüzyıl başlarına gitmektedir. Benzergörüşlere Ş.Tekin de yer vererek, belki de her ikisinin,Moğol ve Uygurşi
irinin kökenlerinin ortakolabileceğini belirtir (ş.Tekin 1965, s. 65-66).
P. Zieme, Uygurşiirineait malzemeninayrıntılıolarak işlenmesinden sorıra Es-ki Türk Edebiyatı tarihinin (ETE burada İslam öncesi) yazılabileceğini, ancak var olan malzemeninçoğunluklakopukolduğunu,azsayıda şiirintam, bütün olduğunu
belirtir (Zieme 1991,s. 38-39). Zieme'ninçalışması aşağıdakigibibölümlenmiştir:
e---H E C E
i. bölümde Uygurşiirinin yapısı,manzum eserlerle mensur eserler arasındayer alan manzum eserler elealımr. Budist metinler esas olarak a) mensur, b) manzum ve c) mensur-manzum karışıkeserler olarak ele alınabilir. Budist edebiyatın (- ka-norı'un) çoğuuluğunubu üçüncü grup oluşturur. Yine Budist metinler tür olarak iki grupta ele alınabilir.Bunlardan ikisi manzumdur: ı.geya'lar(Uyg. takşut,giya), 2. gatha'lar(Uyg. şlok,gata).BunlardantakşutUyg. tak- "takmak, eklemek" eylemin-dendir; şlok ise Sanskritgatha yerine kullamlan yine Sanşkritkökenli bir sözcüktür (Zieme s. 43 ve ötesi ile, R. R. Arat 1965 XIII ve ötesi).
Zieme bu bölümde Uygurşairlerininçeviride anlamsal çeviriyi sanatkarane ifa-denin önüneçıkarttıklarımözellikle belirtir.
II. bölümde Budistşiirlerin içeriğiele alınmaktadır. Buna göre diniesaslıUygur şiirininson dönemlerinde, 13.- 14.yüzyıllaraait olan örneklerinde dindışıkonular da göze çarpar, bu dönem Turfan ve çevresindeMoğollarınhakimolduğudönemdir.
III. bölümde ise şairler,çevirmenler, müstensihler ve şiirleri yazdırtan hayır sa-hiplerine,bunların adlarınayer verilir. Bu şairlerin adları şöyledir:
Piratya-şiri (Skr. Prajnyaşri), Antsang (Çin. An-zang), Kiki (Çin.?), Çisim-tu (Çin. Zherıg-xin- Cengşin)
Iv. bölüm Uygurşiirindekialiterasyon düzenine,kullammınayer verir. Örneğin Maniheist bir şiirden alınan şuparçadak, kö/küseslerisık sıkyinelenmektedir:
körügme kün tefiri . siz bizniközetİfi körünügmeay teriri . siz biznikurtgarıfi
"Görengüneş tanrı/sizbizi koruyun/görünen aytanrı/sizbizikurtarın"
İslamıçevreye aitolduğu sanılan şu ağıttada kveaseslerininyardımıyla sıkfitı ve üzüntü aliterasyonlu bir biçimde ifadeedilmiştir(Zieme s. 340, R.R.Arat 1965, s.248):
karalar bulut örlep kökirep kar mu yamgur ol yagurur kanyaşligol anam kayguta muyaşınakuur
"kara bulutlar yükselipgürleyerek/karmı yağmurmu yağdırır/oihtiyaryaşlı an-nem/kaygıiçinden mi gözyaşlarını akıtır"
V. bölümde iseşiirlerbiçim,dış görünüş, yazımvb. noktalarındanele alınmıştır. Yeri geldikçeşiirlerdeki koşutluklara, karşıtlıklarada yer verilmiştir. Karşıtlıkiçin aşağıdakiparça iyi bir örnektir (Zieme s. 416, R. R. Arat 1965, s. 120):
yaykı suvnı kışkıödte buz tep teyürler yen eyayın kışkı buznısuv tep teyürler yaiultukdaçın burhannıköfiül teyürler yaiiılmadukiakônulni ök burhan teyürler
"yazınsuyunakışgünü buz derler/kışınbuzunayazında suderler/yamlınca asıl
H E E
Buddha'ya gönül derler/yanılmadıklarıvakit de bizzat gönüle Buddha derler" Buradaki yay "yaz" Xkış,suvX buz, yaiul- Xçın "doğru,gerçek,asıl" kullanım larıdikkat çekicidir.
Kitabınsonunda isekısaltmalarve ayrıntılıbir kaynakça yer alır.
Dize sonu uyağa değilde esas olarak dize başı uyağave dize içi ses tekrarlarina dayanan Uygurşiirine,sevgi konusunu ele alan aşağıdaki şiiriörnek vermek istiyo-ruz (R.R.Arat 1965 s. 20; T. Tekin. 1986 a, s. 14-15):
(.
.
.)kasınçıgımınö[yüj kadgurar men
kadgurtuk[çajkaşıkörtlem kavışıgsayurmen
öz amrakımınöyür men öyü
eviriirmen
ödü ... çün öz amraklımın]öpügseyür men
barayıntiser baçamrakım baru yime umaz men bagırsakım
kireyin tiser kiçigkeyem
(
kirü yime umaz men kinyıpar yıdlıgım
yarukteiıriler yarlıkazunın yavaşımbirle yakışıpan adrılmalım Yavuklumudüşünüp kaygılanıyorum;
kaygılandıkça, kaşıgüzelim kavuşmakistiyorum! Öz sevgilimidüşünüyorum; düşünüpdurdukça ... öz sevgilimi öpmek istiyorum! Gideyim desem, güzel sevgilim, gidemiyorum da merhametlim! Gireyim desem, küçücüğüm, giremiyorum da;
misk (ve) anber kokulum!
Nurlu tanrılar lütfedip buyursun: yumuşakhuylum ile birleşip(hiç) ayrılmayalım!
küçlügpiriştiler Kudretli melekler
küç birzünin güç versin:
kôzi karam birle gözü karam ile
k[iiljüşüp[enj oluralım gülüşerek oturalım!
Eski Uygurşiiriüzerine son kitapçalışmasıise G. Doerfer'e aittir (bak. Doerfer 1996). Eski Uygurşiiriile aynıdöneme denk gelen İslamiTürk şiirinegelince, ilk
.--:---E E
örneklerine yukarıdada değinildiği gibi Mahmud el-Kaşgari'rıinDivan u Lugat'i-Türk'ünde rastlanır. Araştırmacılarında belirttikleri gibi bu şiirlerin bir bölümü Türklerinİslamiyetikabul etmelerinden önceki döneme ait olup hece vezniyleyazıl mışlardır. Buşiirlerin ağırlıklı bir bölümü hecenin 4+3 veya 2+2+3'lükalıplarıyla yazılmış olmalarıdır;ancak Divan'da aruzla yazılmış şiirlerdegörülür (bak. T. Te-kin 1986 b, s. 112 ve ötesi). Divan'dakişiirlerinbütünü 1989'dayayımlananbir
ça-lışmadaele alınmıştır(bak. T. Tekin 1989). Buraya söz konusu çalışmadanhemen herkesçe bilinen bir dörtlükalıyoruz(s. 8-9):
Alp Er Tonga oldi-mü Np Er Tonga öldü mü?
İsizajunkaldı-mu Kötü dünyakaldı mı?
Ödlek
ôçin
aldı-mu Felek (böylece) öcünü aldı mı?Emdi yürekyırtılur Şimdiyürekeleronunölümününacısıile)paralanıyor
Yine en önemli ürünlerden birisi de Yusuf has Hacib'in anıtsal
eseri
Kutadgu Bi-lig'dir.Çeşitlieklernelerle 6500 beyitliköğreticinitelikli manzum bir eser olan KB aru-zunfeCtlünfeCtlünfeCtlünfeUlkalıbıileyazılmıştır.Konuyla ilgiliayrıntılıkitap ve maka-leler için kaynaklar bölümünebakılabilir(Arat 1947, 1959, 1979; Dilaçar 1972; T. Tekin 1986 b).AşağıdaKB'debaharıntasviredildiğidizelere yer veriyoruz (Aratyayırıından):Tugardınese keldi ôtidun yeli Ajun etgükeaçtı uştmak yolı
Yagızyeryıpar toldıkafur ketip Bezenmek tiler dünye körkin elip
Irinçig
kışıgsiirdiyazkı esinYaruk yaz yanakurdıdevlet yasın Yaşık yandıbolgay yana omıiia Balık kudrıkındın kozı burnıha Kurımış yıgaçlar tonandı yaşıl Bezendi yipün alsarıgkökkızıl
Yagızyeryaşıltorku yüzkebadı Huayarkışı yadtıtavgaçedi
"Doğudanbahar yeli eserek geldi, dünyayısüslemek için cennet yolunu açtı.
Kafur gitti, kara toprak misk ile doldu; dünya kendini süsleyerek bezenmek istiyor. Bahar yeli eziyetlikışısürüp götürdü, parlak bahar yeniden mutlulukyayınıkurdu.
Güneş yine yerine, balıkkuyruğundan(=burcundan) kuzu bumunadönmüş olacak.
Kurumuş ağaçlar yeşillergiyindi;doğamor, al,yeşilvekızılrenkler ile süslendi. Kara toprak yüzüneyeşilipekbağladı, Hıtay kervanıda üstüne Çinkumaşı yaydı."
Birdiğer İslamidönemşiirde Mahmud Yükneki'nin "gerçeklerineşiği" anlamı-na gelen, öğreticiniteliktekişiiri,Atebetü'l-Hakayık'ux.512 dize olanşiirR. R. Arat
H E E
Sonsöz
Eski Türkşiiri,özellikle Uygurşiirielimizdeki örneklerine göre çeviriesaslı,dini şiirlerdir.BuşiirlerdeBuddhizme ya da Maniheizme aitçeşitlikonular manzum bir üs-lupla kaleme alınmışlardır.Bukonuların dışındasevgi,doğavb. üzerine azsayıda şi
irvardır. Eski Türk şiirineait ürünlerin çoğunluğu bugünişlenip yayımlanmıştır (Zi-erne 1985,Ş.Tekin 1980 ve ötekiler). lleride buşiirlerinbütünü Zieme'nin inceleme-sinde yer alansırayagöre bir antoloji içerisinde derlenip çevirileriyle birlikteyayırnla
nabilirsegeçmiştekikültürümüze ait ürünlerin bir bölümümeraklısınca ulaşılabilir ha-le geha-lecektir. Yukarıdayerverdiğimiz,Eski TürkŞiiri üzerinekısaözette konuyla il-gili herçalışmaya değinilememiştir. Meraklıokuyucuya esas olarak Zieme'ninçalış masırun kaynakçasıile (1991) Sertkaya'run (1986 ve ötesi)kaynakçasıru önereceğiz. Bunların dışındaJ. P. Laut'unhazırladığıUygurcabibliyografyasıileJ.Elverskog'un Budist UygurEdebiyatı adlı çalışmalarıda bu konuda ilk eldenkaynaklardır.
KAYNAKLAR
ARAT, ReşidRahmeti, 1947: Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK,İstanbul1947 (Ankara 1991); II, Tercü-me, TTK, Ankara 1959 (1995).
ARAT,R.R., 1951:Atebetü'l-Hakayık,TDK,İstanbul(Ankara 19922). ARAT, R.R., 1965: Eski TürkŞiiri,Ankara (1986).
BARUTÇU, Sema, 1987: Uygurca Sadaprarudita ve Dharmodgata Bodhisattva Hikayesi. Ankara Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü(yayımlanmamışdoktoracalışması).
DANKOFF, Robert, 1983: Wisdom ofRoyal Glory (Kutadgu Bilig), A Turko-Islamic Mirror for Prin-ces, Chicago-London.
DİLÇAR,A., 1972: 900.Yıldönümü DolayısıyleKutadguBilig incelemesi, TDK, Ankara(19953). DOERFER, Gerhard, 1996: Formen der alteren türkisehen Lyrik. Szeged. (studia uralo-altaica. 37.). ELVERSKOG, Johan, 1997: Uygur Buddhist Literature. Turnhout. (Silk Road Studies. 1.) LAUT, Jens peter, Andreas WEISS, 2000: Bibliographie alttürkischerStudieıı,Wiesbaden. ÖLMEZ, Mehmet: 1997: "Kurzer Überblick über die Buddhistische Übersetzungsliteratur in Alttür-kisch (Eski Türkçe Budist Çeviri Edebiyatına KısaBirBakış)", ÇağdaşTürk EdebiyatmaEleştirel
BirBakış:Nevin ÖnberkArmağanı,yay. M. Ölmez, Ankara, s. 225-256[Türkçe-özet s. 240-246]. RÖHRBORN, Klaus, 1977-1998: Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial dervoris-lamischeıı
tür-kischeııTexte ausZeıuralasieıı.Fasikül 1-6, Wiesbaden.
SERTKAYA, Osman F., 1986 "Eski TürkŞiirinin KaynaklarınaToplu BirBakış",Türk Dili c. 51, No. 409 (Ocak 1986): 43-80; II c. 56, No. 440 (Ağustos 1988): 99-109; ID c. 56, No. 441 (Eylül 1988): 149-160. IV c. 56, No. 443(Kasım1988): 262-271.
TEKİN, Şinasi,1965: "UygurEdebiyatınınMeseleleri(Şekiller-Vezinler)",Türk KültürüAraştırma
ları,II: 26-67.
TEKİN, Şinasi,1980: Buddhistishe uigurica aus der Yüan-zeit. Budapest.
TEKİN,Talat, 1986a:"İslamÖncesi TürkŞiiri",Türk Dili c. 51, No. 409 (Ocak, 1986): 3-42.
TEKİN,Talat, 1986b:"KaraharılıDönemi TürkŞiiri",Türk Dili c. 51, No. 409 (Ocak 1986): 81-157.
TEKİN,Talat, 1989: XI.YüzyılTürkŞiiri,TDK, Ankara.
TEKİN,Talat, 1998:Orhoıı Yazıtları, İstanbul,Simurg yay.
ZIEME, Peter, 1985: BuddhistischeStabreimdichtuııgeııderUigureıı.Berlin.
ZIEME, Peter, 1991: Die Stabreimtexte deruigureııvon TU/jan undDuııhuaııg, Akademiai Kiad6,
Budapesı.
