VE BİNİŞİK KARŞIT OLMA - KARŞI GELME BOZUKLUĞU OLAN ÇOCUKLARIN ANNE-BABALARININ EMPATİ
DÜZEYLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI
Celale Özcan*, Fahriye Oflaz**, Tümer Türkbay***
Ö Z E T
A m a ç : D ik k a t eksikliğ i a ş ın h a r e k e tlilik b o zu k lu ğ u (DEAHB) ile b u b o zu k lu ğ a e şlik ed en k a r ş ıt ol- m a -k a rşı g e lm e b o zu k lu ğ u (KO-KGB) ta n ısı k o n a n ç o cu kla rın a n n e -b a b a la rın ın e m p a ti d ü zeylerin in v e aile işlevlerin in k a rşıla ştırılm a sı a m a çla n m ıştır. Y ö n te m : P olikliniğe a rd ışık ola ra k getirilen D SM - IV ö lçü tlerin e g öre D EA H B ta n ısı k o n a n 1 0 7 ç o c u k ta n , d ışla m a la r so n r a sın d a D EA H B (n=44) v e D E- A H B 'n a e ş lik ed en K O -KG B (n=26) olan ik i g ru p ça lışm a ya a lın m ıştır. A ile işlevleri A ile D eğerlendir
m e Ölçeği ile, a n n e-b a b a la rın e m p a ti d ü ze y le ri is e E m p a tik B eceri Ölçeği ve E m p a tik E ğilim Ölçeği ile değerlendirilm iştir. B u lg u la r: D EA H B ve D EA H B-K O -K G B olan ç o cu kla rın a n n e b a b a larının e m p a ti p u a n la n değerlendirildiğinde, g ru p la r a ra sın d a a n la m lı fa rk lılık y o k tu . İk i g r u p için a n n e n in e m p a ti eğilim p u a n ı ile ç o c u ğ u n d ik k a t so ru n la rı a ra sın d a z ı t iliş k i sa p ta n d ı (r=-.303). A ile D eğerlendir
m e Ö lçeğ in in “d a vra n ış k o n tr o lü " a lt ölçeğinde “sa ğ lık s ız lık " o ra n la n D EA H B-K O -K G B g ru b u n d a , D EA H B g r u b u n a göre a n la m lı derecede d a h a y ü k s e k t i (p<0.05).
T a r tış m a : B u lg u la r, D EA H B ile K O -KG B b irlikteliğ in d e a n n e -b a b a n ın e m p a ti d ü zeylerin in d o ğ ru d a n e tk ili olm adığını, da vra n ış k o n tr o lü g ib i bazı aile işlevlerin in “sa ğ lık sızlığ ın ın " belirleyici o ld u ğ u n u g ö ste rm e k te d ir.
A n a h ta r S ö z c ü k le r : D ik k a t e k sik liğ i aşırı h a r e k e tlilik b o zu k lu ğ u , k a r ş ıt o lm a -ka rşı g e lm e b o z u k lu ğu, a n n e-b a b a , em p a ti, aile işlevleri, çocuklar.
SU M M A R Y : C O M P A R ISO N O F E M P A T H Y I N P A R E N T S O F C H IL D R E N W IT H A T T E N T IO N - D E F IC IT H Y P E R A C T IV IT Y D IS O R D E R A N D CO -O CCU RENCE O F O PP O SITIO N A L D E F IA N T
d i s o r d e r
O b je c tiv e : T h e p a r e n ts ' e m p a th ic levels a n d fa m ily fu n c tio n s o f ch ild ren w ith a tte n tio n -d e fic it h y p e ra c tiv ity d iso rd e r (ADHD) a n d co -o ccu rren ce o f o p p o sitio n a l d e fia n t d iso rd er (AD H D /O D D ) are eva
lu a te d a n d c o m p a red w ith each other. M e th o d : S e v e n ty su b je c ts w ith AD H D o n ly (n=44) a n d A D H D /O D D (n=26) w ere in c lu d e d in th is s tu d y ; w ho w ere c h o se n fro m 1 0 7 su b je c ts c o n se c u tiv e ly referred to a ch ild a n d a d o le s c e n t m e n ta l h e a lth clinic a n d d ia g n o sed w ith AD H D a cco rd in g to th e D S M -IV criteria. E a c h o f th e p a r e n ts w as a s k e d to r a te th e m se lv e s fo r e m p a th ic levels b y u s in g th e E m p a th ic S k ills S ca le a n d th e E m p a th ic T e n d e n c y Scale, a n d th e ir fa m ily fu n c tio n s w ere e v a lu a ted w ith th e F a m ily A s s e s s m e n t D evice. R e s u lt s : T h ere w ere n o s ta tistic a lly sig n ifica n t d ifferen ces b e t
w een AD H D o n ly g ro u p a n d A D H D /O D D g ro u p fo r p a r e n ts ' e m p a th ic levels. T h ere w as in v e r se cor
rela tio n b etw een m o th e r ’s e m p a th ic te n d e n c y scores a n d th e ir c h ild r e n ’s a tte n tio n a l p ro b le m s fo r b o th tw o g ro u p s (r=-0.303). A c co rd in g to b o th o f p a r e n t s ’ rep o rts, th e ir fa m ilies o f A D H D /O D D g ro u p h a d sig n ific a n tly h ig h e r ra te s o f “a b n o rm a l b eh a vio r control" w h e n c o m p a red w ith th o s e o f AD H D o n ly g ro u p (p<0.05). D is c u s s io n : O u r fin d in g s s u g g e s t th a t s o m e fa m ily d y sfu n c tio n , s u c h a s a b n o r
m a l b eh a vio r control, b u t n o t p a r e n t's e m p a th y m a y be im p o r ta n t to d e te r m in e th e co -o ccu rren ce o f ODD w ith ADHD.
K e y W ords: A tte n tio n -d e fic it h y p e ra c tiv ity disorder, o p p o sitio n a l d e fia n t disorder, p a re n t, e m p a th y , fa m ily fu n c tio n s , children.
g i r i ş
Dikkat eksikliği aşırı hareketlilik bozukluğu (DEAHB) ile karşıt olma-karşı gelme bozukluğu (KO-KGB) binişikliği en sık gözlenen psikiyatrik bozukluklardandır. DEAHB ile KO-KGB birlik
telik oranı %40-65 olarak bildirm ektedir (August ve ark. 1999, Biederman ve ark. 1996). DE-
* D oktora öğrencisi Y ü k. H em ., Y ü k s e k H em şirelik O ku lu, GATA, A n k a ra
** Öğr. Gör. Y ü k. H em ., Y ü k s e k H em şirelik O kulu, GA
TA, A n k a r a
*** Yrd. Doç. Dr., GATA Ç ocuk R u h Sağlığı ve H a sta lık ları A n a b ilim Dalı, A n k a r a
AHB'na KO-KGB'nun eşlik etmesi aile, arkadaş ve sosyal ilişkiler yanında, DEAHB'nun gidişini de kötü etkilem ektedir (Earls 1994).
D avranım bozuk luğ u ile karşılaştırıldığında KO-KGB'nun etiyolojisi hakkında bilinenler çok azdır ya da araştırm alarda genellikle davranım bozukluğu ile birlikte ele alınmıştır. Yapılan bir çalışm ada DEAHB'nda binişik KO-KGB'nun varlığının, olum suz anne-baba-çocuk etkileşi
miyle ilişkili olduğu ileri sürülm ektedir (Barkley ve ark. 1991). Anne-baba-çocuk ilişki ve etkileşi-
Ç ocuk ve G ençlik R u h Sağlığı D ergisi : 10(3) 2 0 0 3
m ini belirleyen en önemli etm enlerden biri anne- babanın empati düzeyidir (Eroğlu 1995).
Bir kişinin kendisini karşısındaki kişinin yerine koyması onun kendine özgü dünyasını, duygu ve düşüncelerini tam ve doğru anlayıp ifade et
mesi olarak ele alınan empati, günlük yaşantıda ilişkilerde oldukça büyük bir öneme sahiptir. Eş
lerin birbirleriyle, anne-babaların çocuklarıyla kurdukları em patik iletişim, daha fazla paylaşı
mı ve sağlıklı, uyum lu ilişkiler k urup sürdürm e
yi sağlam aktadır (Book 1988). Empati ile bireyin öznel dünyasındaki yaşantılarının başka birisi tarafından ifade edilmesi sonucunda, birey daha önce bilincinde olmadığı içsel yaşantılarını fark etmeye, sorunlarının kaynağını ve çözüm yolla
rını görmeye başlam aktadır. Empati bir yönüyle etkili problem çözmeyi sağlamaktadır.
Bildiğimiz kadarıyla DEAHB'nda KO-KGB bini- şikliğini belirleyiciliği yönünden anne-babanın em pati düzeyleri araştırılmamıştır. Bu çalışmada düşük empati düzeylerine sahip anne-babaların çocuklarıyla ilişkilerinde daha fazla sorunlar oluşacağı varsayılarak, DEAHB olan çocukların anne-babalarının empati düzeyleri ve aile işlev
leri, KO-KGB binişikliği olan DEAHB olguları ile karşılaştırılması amaçlanmıştır.
GEREÇ VE YÖNTEM Denekler
A raştırm anın örneklemini Kasım 2001 - Mayıs 2002 tarihleri arasında GATA Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları polikliniğine anne-babası tarafın
d an getirilen, DSM-IV (APA, 1994) ölçütlerine göre DEAHB tanısı konan 7-15 yaş arası ardışık 70 çocuk ve anne-babaları oluşturm uştur. Bu ta
rihler arasında polikliniğe DEHB açısından tanı ya da kontrol amacıyla m üracaat eden 107 çocu
ğa ulaşılmıştır. Tanı ölçütlerine uym ayan, bini- şik KO-KGB haricinde psikiyatrik bozukluk ta
nısı konan, anne/babasının her ikisine ulaşıla
m ayan ya da testleri geçersiz olan 37 çocuk çalış
m adan çıkarılmıştır. Sonuçta çalışma kriterlerine uyan 70 çocuk ve anne-babaları araştırm anın ör
neklemini oluşturm uştur. Sonrasında, yalnızca DEAHB (41 erkek, 3 kız) ve DEAHB/KO-KGB
(binişik; 20 erkek, 6 kız) olan iki grup oluşturul
m uştur. KO-KGB haricinde, diğer psikiyatrik bozukluğu olanlar (davranım bozukluğu, her
hangi bir anksiyete bozukluğu, depresif bozuk
luk, öğrenme bozukluğu), duyusal-m otor engel
leri ve mental retardasyonu olanlar, parçalanmış ailesi veya evlat edinilmiş olan olgular çalışma dışında bırakılmıştır. Anne babaların en az il
köğretim m ezunu olması ve ciddi bir psikiyatrik bozukluğu olmaması şartları konulm uştur. Ol
guların tüm ü orta sosyoekonomik düzeye sahip
ti. Çalışmaya katılan ailelere, çalışma konusunda bilgi verilerek çalışma için izin alınmıştır.
İşlem
Olgulara DEAHB tanısı, anne-baba ve öğret
m enden elde edilen bilgiler ile görüşm e ve göz
leme dayalı olarak bir çocuk psikiyatrisi uzm anı tarafından konuldu. Tanı için "DSM-IV'e Dayalı Yıkıcı Davranış Bozukluklarını Değerlendirme Ölçeği" ile anne-baba ve öğretm en değerlendir
m esinde DEAHB tanısı için ölçütleri karşılayan
lar çalışmaya alındı. Ayrıntılı görüşm e ve göz
lem de olası binişik psikiyatrik bozukluk d üşü
nülenleri değerlendirm ek ve dışlamak için ge
rekli ölçekler verildi (Çocukluk Depresyon Ölçe
ği, Durumsal-Sürekli Anksiyete Ölçeği, Öğren
me Bozuklukları Tarama Listesi). Sonuçta, DE
AHB tanısı konan 70 olgunun anne-babaların
dan Aile Değerlendirm e Ölçeği, Empatik Beceri Ölçeği ve Empatik Eğilim Ölçeğini doldurm aları istendi. Sonrasında, DEHB olguları binişik KO- KGB tanısına göre iki gruba ayrılarak anne-ba
balarının em pati düzeyleri ve aile işlevleri yö
nünden incelendi.
Kullanılan Ölçekler
DSM-IV'e Dayalı Yıkıcı Davranış Bozukluklarını Tarama ve Değerlendirme Ölçeği: DSM-IV tanı ölçütlerine dayalı olarak geliştirilen bu ölçek dikkatsizliği sorgulayan 9 m adde, aşırı hareket
liliği sorgulayan 6 m adde, dürtüselliği sorgula
yan 3 m adde, karşı olma bozukluğunu sorgula
yan 8 m adde ve davranım bozukluğunu sorgu
layan 15 m addeden oluşm aktadır. Geçerlilik-gü-
venirlik çalışması Ercan ve arkadaşları tarafın
d an yapılmıştır (Ercan ve ark. 2001).
Empatik Beceri Ölçeği (EBÖ): Empatik Beceri Ölçeği kişilerin karşısındaki bireyin dile getirdi
ği probleme eğilirken, daha ziyade bilişsel bile
şeni ağır basan; duygu ve düşünce olmak üzere iki temel alt basam aktan oluşan empati tepkileri
ni ölçmek amacıyla geliştirilmiştir.
Bu ölçek günlük yaşamla ilgili kısa paragraflarla ifade edilmiş 6 ayrı durum d an oluşm uştur. Veri
len her bir d u rum un altında bu durum daki kişi
ye söylenebilecek 12 em patik tepki cümlesi yer almıştır. Denekler bu cümlelerden 4 tanesini her örnek durum için seçmiştir. Böylece 6 örnek d u rum dan 24 em patik tepki cümlesi seçilmiş ol
m aktadır. H er bir örnek d u ru m u n altında 12 em patik tepkinin her birinin anahtar puanları m ev
cuttur. Deneklerin işaretlediği bu 24 empatik tepki cümlesinin anahtar puanları toplamı, em patik beceri puanını ifade etmektedir. Puanın yüksek olması em pati becerisinin yüksek oldu
ğunu, düşük olması empati becerisinin düşük olduğunu göstermektedir.
Ölçeğin geliştirilerek, Türk toplum una uyarlan
ması ve geçerlilik-güvenirlik çalışması Dökmen tarafından yapılmıştır (Dökmen 1988).
Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ): Empatik Eğilim Ölçeği em patinin duygusal bileşenini ve kişile
rin günlük yaşam daki empati kurm a potansiyel
lerini ölçmek amacıyla geliştirilmiştir. EEÖ'nin bazı m addeleri, ben-merkezci iletişimin özellik
lerini yansıtan m addelerden oluşm aktadır. Li
kert tü rü bir ölçek olan EEÖ'nin yaklaşık yarısı, deneklerin "evet" işaretleme eğilimlerini denge
lemek için negatif cüm lelerden oluşm aktadır.
Denekler, her bir m addenin yanındaki 1'den 5'e kadar olan sayılara karşılık gelen "Aynen katılı
yorum ", "Büyük ölçüde katılıyorum", "Biraz ka
tılıyorum ", "Hiç katılm ıyorum " m addelerden birisini işaretleyerek, o m addedeki görüşe ne öl
çüde katıldıklarını belirtmektedirler.
20 sorudan oluşan ölçekteki 3., 6., 7., 8., 11., 12., 13. ve 15. sorular tersinden puanlanarak hesap
lanm aktadır. Bu ölçekten elde edilecek en düşük p uan 20, en yüksek p uan ise 100'dür. Ölçeğin ge
liştirilerek, Türk toplum una uyarlanm ası ve ge
çerlilik-güvenirlik çalışması Dökmen tarafından yapılmıştır (Dökmen 1988).
Aile Değerlendirme Ölçeği (ADÖ): Ailenin iş
levlerini hangi konularda yerine getirebildiğini belirleyen ve sorun alanlarını ortaya çıkaran bir ölçüm aracıdır. Ölçek McMaster Aile işlevleri M odelinin klinik olarak aileler üzerine uygulan
masıyla elde edilmiştir. Türkiye'de geçerlilik ve güvenirlik çalışması Bulut tarafından yapılmıştır (Bulut 1990).
Bu ölçek ailenin yapısal ve örgütsel özelliğini ve aile üyeleri arasındaki etkileşimi, "sağlıklı" ve
"sağlıksız" olarak ayırt edebilecek şekilde tanım lamıştır. ADÖ 7 alt ölçekten oluşm uştur. Alt öl
çekler: problem çözme, iletişim, roller, duygusal tepki verebilme, gereken ilgiyi gösterme, davra- niş kontrolü ve genel işlevlerdir.
İstatistiksel Analiz
Ölçek puanları M ann W hitneyn U, niteliksel de
ğişkenler Pearson Ki kare testi kullanılarak kar
şılaştırıldı. Param etreler arasındaki ilişki düzeyi
ne Pearson korelasyon testi uygulandı. Değiş
kenler arası boyut için Lojistik regresyon analizi yapıldı. Anlamlılık düzeyi p <0.05 olarak kabul edildi.
BULGULAR
Olguların %87.1'i erkek, %12.9'u kızdır. DSM-IV sınıflandırm asına göre olguların DEAHB alt sı
nıflarına bakıldığında; %11.4 (n=8)'ü "dikkat ek
sikliği belirgin tip", %12.9 (n=9)'u "aşırı hareket- lilik-dürtüselliğin belirgin olduğu tip", %75.7 (n=53)'si "birleşik tip" dir. O lguların %62.9 (n=44)'una DEAHB ve %37.1 (n=26)'ine DEAHB binişik KO-KGB tanısı kondu.
Olguların yaşları DEAHB grubunda 10.0 ± 2.2 yıl, DEAHB/KO-KGB grubunda 9.5 ± 2.1 yıl bu
lundu. İki grup arasında olguların yaşları bakı
m ından anlamlı farklılık yoktu (p>0.05). İki gru
b un anne-babalarının yaşları ve eğitim düzeyle
ri bakım ından anlamlı fark bulunm adı (p>0.05).
İki gruptaki tüm olgular orta sosyoekonomik
düzeydeki ailelere sahipti (Tablo 1).
DEAHB olan çocukların anne-babaları ile DE- AHB+KO-KGB olan çocukların anne-babaları
nın em pati puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunm adı (p>0.05) (Tablo 2).
Tablo 3'de Anne-babaların empati ölçekleri p u anları ile çocuğun DEAHB belirtileri arasındaki ilişkiler incelendiğinde; Anne EEÖ puanı ile ço
cuğun "dikkat sorunları" puanı arasında zıt ve istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulundu (r=-
Tablo 1: DEAHB VE DEAHB/KO-KGB G ruplarının Sosyodemografik Özellikleri Sosyodemografik
Özellikler
DEAHB (N=44)
DEAHB-KO-KGB (N=26)
P
Yaş-Anne (yıl) 32.7 ± 5.3 34.0 ± 6.8 AD
Yaş-Baba (yıl) 35.8 ± 5.3 37.4 ± 7.0 AD
Eğitim-Anne (% /N)
İlkokul-Ortaokul %40.9 (18) %34.6 (9)
Lise %40.9 (18) %34.6 (9) AD
Yüksekokul %18.2 (8) %30.8 (8)
Eğitim-Baba (% /N)
İlkokul-Ortaokul 9.1 % (4) 26.9 % (7)
Lise 63.6 % (28) 46.2 % (12) AD
Yüksekokul 27.3 % (12) 26.9 % (7)
Sosyoekonomik Düzey Orta Orta
AD: A nlam lı Değil; yaşlar M ann W hitney U testi, eğitim düzeyleri Ki-kare testi ile
Tablo 2: DEAHB ve DEAHB-KO-KGB G ruplarının Anne Babalarının Empati Puanlarının Karşılaştırması
Anne Baba
Empati DEAHB DEAHB-KO-KGB DEAHB DEAHB-KO-KGB
Ölçekleri (n=44) (n=26) (n=44) (n=26)
Ort SS O rt SS Z p O rt SS Ort SS Z p
EBÖ 126.6 14.57 127.6 14.34 -.353 0.7 128.5 16.52 130.9 18.48 -.438 0.7 EEÖ 70.5 8.75 71.2 7.73 -.122 0.9 70.3 9.43 67.2 12.02 -.888 0.4
Ort: A ritm etik Ortalama, SS: Standart Sapma (Mann W hitney U testi ile)
Tablo 3: Anne-Babaların Empati Ölçek Puanları ile Yıkıcı Davranış Bozuklukları Değerlendirme Alt Ölçek puanlarının İlişkileri
Anne Baba
Alt ölçekler EBÖ EEÖ EBÖ EEÖ
Dikkat sorunları 0.060 -0.303* -0.113 -0.023
Aşırı hareketlilik - Dürtüsellik -0.035 -0.035 -0.165 0.110
Karşıt olma - Karşı gelme -0.075 -0.075 -0.001 -0.161
* p< 0.05 (Pearson korelasyon testi ile)
0.303, p=0.02). Diğer param etreler arasında ista
tistiksel olarak anlamlı bir ilişki yoktu (p>0.05).
Aile işlevleri Değerlendirme Ölçeğinde 2'den fazla puanlar "sağlıksızlık" olarak değerlendiril
mektedir. Anne ve babanın ADÖ alt ölçeklerinin puanlarının ortalamaları ailenin ortak bildirimi-
TARTIŞMA
Karşıt olma-karşı gelme bozukluğu ve davranım bozukluğunu kapsayan yıkıcı davranış bozuk
luklarının etiyolojisinde toplum sal (suç oranının yüksek olduğu çevreler), ailesel (düşük sosyo
ekonomik düzey, sorunlu anne-baba işlevleri,
Tablo 4: ADÖ'de Sağlıksızlık Görülen Aile Bildirimi Oranları ile DEHB ve DEHB-KO-KGB G ruplarının Karşılaştırılması
ADÖ Alt ölçekleri
DEAHB (n=44)
DEAHB/KO-KGB (n=26)
n % n % X2 p
Problem çözme 13 29.5 5 19.2 0.91 0.25
İletişim 10 22.7 6 23.1 0.01 0.59
Roller 11 25.0 8 30.8 0.28 0.40
Duygusal tepki verebilme 5 34.1 8 30.8 0.08 0.49
Gereken ilgiyi gösterme 21 47.7 11 42.3 0.19 0.43
Davranış kontrolü 8 18.2 10 38.5 3.51* 0.045*
Genel işlevler 12 27.3 9 34.6 0.12 0.35
* p<0.05, Ki-kare testi ile
ni göstermektedir. Tablo 4'de her iki grubun or
tak bildirim e dayalı ADÖ alt ölçeklerindeki
"sağlıksızlık" oranları gözlenmektedir.
Tablo 4'de DEAHB ve DEAHB-KO-KGB grupla
rının ortak aile bildirimine göre ADÖ alt ölçek puanları karşılaştırılmıştır. ADÖ alt ölçeğinden
"Davranış Kontrolü" puanları gruplar arasında istatistiksel olarak anlam lı bir fark gösterdi (X2=3.51, p=0.045). "Davranış Kontrolü" açısın
dan; DEAHB olan çocukların ailelerinin
%18.2'si, KO-KGB binişik DEAHB olan olguların ailelerinin ise %38.5'i sağlıksızlık bildirdi.
Anne-babanın empati puanları ile ADÖ puanla
rının birlikte, DEAHB olan çocuklarda KO-KGB binişikliğini yordam ası amacıyla Lojistik Regres- yon Analizi uygulanm ıştır. AD Ö'nin "Davranış Kontrolü" (6= -1.83; p=0.015) ve "Genel İşlevler"
(6= -2.32; p=0.05) alt ölçeklerinde sağlıksızlığın olması, DEAHB olan çocuklarda KO-KGB'nun oluşm asında belirleyici rol oynarken (6= -1.989;
p=0.05), em pati düzeylerinin etkisi saptanm adı.
parçalanm ış aileler, anne-baba psikopatolojisi) ve çocuğa ait (mizaç, başka bir psikiyatrik bo
zukluk olması) risk etm enleri tanım lanm ıştır (Earls 1994). Çalışmamızda ailelerin hepsinin düzenli çevrede yaşamaları, parçalanm amış ve orta sosyoekonomik düzeydeki aileler olmaları yönünden homojenlik göstermesi ve anne-baba
ların eğitim düzeyinin iki grup arasında farklılık göstermemesi; anne-babaların empati düzeyleri
nin ve aile işlevlerinin, anılan karıştırıcı etm en
lerden bağımsız olarak değerlendirilmesi olana
ğını sağlamıştır.
Empati, kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen en önemli etm enlerden biridir. Annenin empati düzeyinin yüksek olmasının çocukların kişisel uyum düzeyini olum lu yönde etkilediği belirtil
m ektedir (Gülseren 2001). Empati düzeyinin d ü şük olduğu ya da olmadığı durum larda, olum suzluklar ya da çatışmalar karşısında anne-baba
nın çocuğa karşı, daha taham m ülsüz ve tepkisel davranışlar gösterme olasılığı artar. Bunun so
nucu olarak süreğen kızgınlığın, tartışmacılığın ya da aşırı müdahaleciliğin söz konusu olduğu
olum suz anne baba-çocuk etkileşimleri ortaya çıkabilir. Empati anlayışının olmadığı ortam lar
da yetişen çocukların yaklaşık % 40'ında saldır
gan davranışların görüldüğü ve bu çocukların ergenlik dönem de antisosyal davranışlar geliş
tirdiği belirtilm ektedir (Pridham ve Pascoe 1999). DEAHB'da binişik KO-KGB'nun varlığı
nın da saldırganlıkla ve olumsuz anne-baba-ço- cuk etkileşimiyle ilişkili olduğu ileri sürülm ekte
dir (Barkley ve ark. 1991). Satake ve arkadaşları (2004) yaptıkları bir çalışmada DEAHB ile KO- KGB ya da davranım bozukluğunun binişik ol
duğu durum larda anne-babalarının kişiler arası ilişkilerde daha çatışmacı olduklarını saptam ış
tır.
Ancak, çalışmamızda DEAHB ile DEAHB-KO- KGB olan çocukların anne babalarının empati düzeyleri yönünden farklılık görülmemiştir. Bu sonuç, DEAHB olan çocukların anne babalarının em pati düzeylerinin KO-KGB binişikliğinde doğrudan etkisi olmadığını göstermektedir. Bu
na karşın, anne-babaların empati düzeyleri aile işlevlerini etkileyerek DEAHB olan çocuklarda KO-KGB binişikliğini belirleyeceği düşünülm ek
tedir. Ayrıca, çalışmamızda annelerin empatik eğilim puanlarının düşü k olm asının DEAHB olan çocuğun dikkat sorunlarında artış ile birlik
te olduğu görülm ektedir. Yapılan bir çalışmada olum suz anne-baba-çocuk ilişkilerinin DEAHB olan çocuklarda daha fazla dikkat sorunlarıyla birlikte olduğu belirtilm ektedir (Harvey ve ark.
2003). Bu durum , em patiden yoksun olum suz anne çocuk iletişiminin çocuk üzerinde kaygı oluşturm ası ve b u nun dikkat işlevleri üzerine olum suz etkileri ile ilişkili olabilir. Ancak, çalış
m am ızda kaygıyı değerlendiren ölçekler uygu
lanmamıştır.
Çalışmamızın diğer bulgusu aile işlevlerini anne babanın ortak değerlendirmesinde; Aile Değer
lendirm e Ölçeği'nin "Davranış Kontrolü" alt öl
çeğinde sağlıksızlık oranlarının DEAHB-KO- KGB grubunda, DEAHB grubuna göre anlamlı derecede daha yüksek oluşuydu. Bu alt ölçekte aile üyelerinin davranışlarına standart koyma ve disiplin sağlam a biçimi sorgulanarak, psikolojik ve sosyal tehlike karşısındaki davranışlar değer
lendirilir. Ayrıca kontrolün esnek, katı, serbest ve düzensiz oluşu da bu alt ölçekte ele alınmak
tadır. DEAHB-KO-KGB binişikliği olan çocukla
rın ailelerinde davranış kontrolünün az olması nedeniyle, anne-baba çocuğun olum suz davra
nışlarını kontrol etmek amacıyla kızgınlık ve öf
ke gibi aşırı duygusal tepkiler, aşağılama, dalga geçme gibi duygusal şiddet, dayak gibi fiziksel şiddet ya da aşırı denetim altında tutm a gibi olum suz davranışlar sergileyebilmektedirler. Bu du ru m anne baba-çocuk arasında süreğen çatış
m alara yol açabilmekte ya da anne babanın bu katı tutum çocuk tarafından m odel alınarak kar
şı gelme tutum ları görülm ektedir. Bazı çalışma
larda KO-KGB'nun oluşum unun çocuğa karşı açıkça katı tutum izleyen anne-babaya bir tepki olarak ortaya çıktığı varsayılmaktadır. Sıkı ve sert denetim altında tutulan ya da eğitim yön
temleri değişken olan ailelerde yetişen çocuklar
da karşı çıkma ve saldırganlık gibi yollarla ken
dilerini kabul ettirm e davranışlarının sık olduğu belirtilm ektedir (Yavuzer 2001). Ancak, DE- AHB-KO-KGB'nda aile işlevlerinde davranış kontrolündeki sorunların bir neden mi yoksa so
nuç m u olduğunu belirlemek güçtür.
Çocuklarda binişik psikiyatrik bozukluk tanıla
rının konulması için, Türkiye'de geçerlilik ve gü
venirliği yapılmış, yapılandırılm ış klinik görüş
me formları olmaması büyük bir sorundur. Bu nedenle çalışmamızda KO-KGB dışındaki diğer binişik psikiyatrik bozuklukların dışlanmasında, ayrıntılı psikiyatrik görüşm e ve m akalenin işlem bölüm ünde belirtilen ölçekler kullanılmıştır. Bu du ru m çalışmamızın bir kısıtlılığıdır. Sağlıklı kontrol grubunun da çalışmaya dahil edilerek verilerin karşılaştırılması çalışmayı güçlendire- bilirdi.
Sonuç olarak, bulgular DEAHB ile KO-KGB bir
likteliğinde anne-babanın empati düzeylerinin doğrudan etkili olmadığını, davranış kontrolü gibi bazı aile işlevlerinin sağlıksızlığının belirle
yici olduğunu düşündürm ektedir.
KAYNAKLAR
A m e r ik a n P sikiya tri Birliği (1994) D S M IV T anı Ölçütleri B a ş v u r u Elkitabı, Çeviren: Köroğlu E, M ed iko m a t B a sım
Y a y ın S a n ve Tic L td fit., A n ka ra .
A u g u s t GJ, R ea lm u to GM, J o y c e T, H e k tn e r JM (1999) P ersisten ce a n d re sista n c e o f oppositional d e fia n t d iso r
d e r in a co m m u n ity sa m p le o f children w ith ADHD. J A m A c a d Child A d o lesc P sych ia try 3 8 :1 262-1270.
B a rk le y RA, F ischer M, E delbrock C, S m a llish L (1991) T he a d o le sc e n t outcom e o f hyp era ctive children d iagno
s e d b y resea rch criteria-III. M other-child interactions, f a m ily conflicts a n d m a tern a l p sych o p a th o lo g y. J Child P sychol P sych ia try 32:233-255.
B ied erm a n J , Faraone S, M ilberger S, J e tto n JG , C hen L, M ick E, G reene R W (1996) Is childhood oppositional d e fi a n t disorder a precu rso r to a d o le sc e n t co n d u ct disor
der? F indings fr o m a fo u r -y e a r fo llo w -u p s tu d y o f child
ren w ith ADHD. J A m A c a d C hild A d o lesc P sychiatry 35 :1 1 9 3 -1 2 0 4 .
B o o k H (1988) E m p a th y: m isconceptions a n d m is u s e s in p sy c h o th e ra p y . A m J P sych ia try 145(4):420-424.
B u lu t I (1990) Aile D eğerlendirm e Ölçeği El Kitabı. Özgü- ze liş M atbaası, A n ka ra .
D ö km en Ü (1988) E m p a tin in y e n i bir m odele d a y a n ıla ra k ölçülm esi ve p s ik o d r a m a ile geliştirilm esi. A n k a r a Ü niversitesi Eğitim Bilim leri F a k ü lte si D ergisi 2 1 :1 5 5 168.
E arls F (1994) O ppositional-dejiant a n d co n d u ct d iso r
ders. Child a n d A d o le sc e n t P sych ia try M odern A pproac
h e s içinde, M R utter, E Taylor, L H ersov (Eds).: 3 th e d i
tion, B la ckw ell Science Ltd., Oxford, s:308-329.
E rcan ES, A m a d o S, S o m er O, Çıkoğlu S (2001) D ik k a t ek sik liğ i hiperaktivite b o zu k lu ğ u ve yıkıcı d a vra n ım b o zu klu kla rı İçin bir te s t b a ta r y a sı geliştirm e çabası.
Ç ocuk ve G ençlik R u h Sağlığı D ergisi 8:132-144.
E ro ğ lu N (1995) E m p a tik E ğilim D ü ze y le r i F a rklı A n n e le rin Ç ocuklarının U yu m ve B a ş a r ı D üzeyleri.
Y a y ın la n m a m ış B ilim U zm anlığı Tezi, H a cette p e Üniver
s ite s i S a ğ lık Bilim leri E n stitü s ü , A n ka ra .
G ülseren fi (2001) E ş d u y u m (empati): ta n ım ı ve k u l
la n ım ı ü zerin e bir g ö z d e n geçirm e. T ü rk P sikiya tri D ergisi 12:133-145.
H a rv e y E, D a n fo rth J S , M cK ee TE, U la s z e k WR, F riedm an J L (2003) Parenting o f children w ith attention- d e f e c i t / h y p e r a c tiv ity d is o r d e r (ADHD): th e role o f p a re n ta l ADHD sym p to m a to lo g y. J A tte n D isord 7:31
42.
P rid h a m K F ve, P ascoe J (1999) T h e q uality o f m o th e rs’
so lu tio n s to child-rearing problem s: w h a t difference d o e s settin g internal or exte rn a l to th e fa m ily m a k e ? J A d v N urs 30:211-219.
S a ta k e H, Y a m a sh ita H, Y o sh id a K (2004) T he fa m ily p sy c h o so c ia l characteristics o f children w ith attention- deficit h yp era ctivity disorder w ith or w ith o u t opposition
a l or co n d u ct p ro b lem s in J a p a n . Child P sych ia try H u m D ev 34:219-235.
Y a v u ze r H (2001) Ç ocuk Psikolojisi. 2 0 .b a sım , R e m z i K itabevi, İstanbul.
