Açık Erişim:

Yaşar Tonta

H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü tonta@hacettepe.edu.tr

yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html

Açık Erişim:

Bilimsel İletişim ve Sosyal Bilimlerde

Süreli Yayıncılık Üzerine Etkileri

Plan

• Bilimsel Yayıncılık

• Açık Erişim

• Türkiye’de Açık Erişim

• Sosyal Bilimlerde Açık Erişim

• Neler Yapılabilir?

Bilimsel Dergi Sayısı

• 24.000 hakemli dergi

• Yılda 2,5 milyon makale

• Bilimsel dergiler pahalı

• Ekonomik model aboneliğe /

kiralamaya (lisans) dayalı

Kısır Döngü

• Bilimsel dergi fiyatlarının yükselmesi

• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini yenileyememesi

• Yayıncıların kaybettikleri geliri mevcut

abonelerden sağlamak için abonelik fiyatlarını yeniden yükseltmeleri

• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini yenileyememesi

• Yayıncıların kaybettikleri geliri ^{. . .}

• . . .

Bilimsel Yayıncılıkta Rekabet Yok

• Yayınevleri kolayca tekel oluşturabiliyor

• Dergi fiyatları “esnek” değil

• Tetrahedron Letters

– 1974 Æ 200 USD – 1997 Æ 7176 USD – 2005 Æ 12.204 USD

• Kütüphaneler dergi bütçelerinin %30-

%50’sini Elsevier dergilerine harcıyorlar

Bazı yayıncıların fiyatlarını artırarak pazar paylarını artırma potansiyeli var!

Kaynak: House of Commons Select Committee on Science & Technology Tenth Report, 2004

Bilimsel Yayın Sürecinde Kamu Kaynaklarının Kullanımı

• Kamu kaynakları

– Araştırma projeleri

– Hakemlik yapan akademisyenlerin maaşları – Bilimsel yayınları alan kütüphaneler

• Üniversiteler aynı ürün için üç kez ödeme yapıyorlar

• “Başka hangi işte müşterilerden alınan mal gene aynı müşterilere müthiş fiyatlarla satılır ve kalite

kontrolü de gene aynı müşteriler tarafından yapılır?”

Kaynak: House of Commons Select Committee on Science & Technology Tenth Report, 2004

Açık Erişim Tanımı

“1. ücretsiz. . .[çevrimiçi, tam metin]

erişim

“2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü...

açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte çalışabilirliğe ve uzun dönemli

arşivlemeye olanak sağlamak için...

en azından bir çevrimiçi arşivde depolanır.”

Kaynak:Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities http://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/berlindeclaration.html

Açık Erişim Mantığı

• Bilimsel araştırma sonuçlarını yayınlamak

• Araştırmaların etkisini artırmak

• Kütüphanelerin daha fazla bilgiye erişimini sağlamak

• Kullanıcıların bilimsel bilgiye erişimini kolaylaştırmak

Declaration of Institutioanl Commitment to open-access provision policy,, www.eprints.org

Budapeşte Açık Erişim Girişimi

• Kendi kendine arşivleme

– Araştırmacıların hakemli ticari dergilerde

yayımlanmış makalelerini kendi web sitelerinde ya da ücretsiz elektronik arşivlerde

depolayabilme ve bunları herkese Internet

üzerinden ücretsiz olarak erişime açabilme hakkı

• Açık Erişim dergileri

– Hakemlik ve yayın giderlerini karşılamak için farklı finansal modellerin uygulandığı elektronik dergiler

Kaynak: Prosser, 2003

Kendi Kendine Arşivleme

• Yayıncıların tutumu

– Yayıncıların %92’si onaylıyor

• Yazarların tutumu

– Ama toplam makalelerin %20’si herkese açık

Yayıncıların Tutumu

Kendi kendine arşivlemeye yeşil ışık yakan

Dergiler % ^Yayıncılar %

8919 (%100) 107 (%100)

Henüz değil 695 %8 34 %32

Ön baskı 2470 +%27 (= %92) 7 +%7 (= %69)

Son baskı 5754 %65 66 %62

Yazar/kurum tarafından arşivlemeye (self-archiving) zaten yeşil yeşil ışık ışık yakan dergilerin oranı artmaya devam ediyor ( ( % % 92) 92)

Kaynak: Brody & Harnad, 2004

Açık Erişim Araştırmanın Etkisini Artırıyor

• Açık Erişim makalelere daha fazla atıf yapılıyor

Kaynak: Antelman (2004)

Araştırma Etkisinin Artırılması Niçin Önemli?

• İngiltere’nin bilimsel araştırmalara yaptığı yatırımın potansiyel

getirisinden kaybı yılda

yaklaşık 2,7 milyar dolar 2,7 milyar dolar

• Bunun temel nedeni mevcut akademik yayın ortamının sınırlı olması ve araştırma bulgularına kolayca

erişilememesi (Stevan Harnad)

The UK is losing around £1.5 annually in the potential impact of its scientific

research expenditure,

according to one of the key figures in the global open 1.5 billion lost annually in potential return on British science

access publishing movement. Professor Stevan Harnad, Moderator of the

American Scientist Open Access Forum and Professor of Cognitive Science at the University of Southampton's School of Electronics and Computer Science, has calculated the potential return on the investment in scientific research findings that are being lost to the UK each year through the limitations of the current academic publishing

environment.

Açık Erişim Dergileri

• Yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak gelişti

• Çeşitli konularda 2500 civarında açık erişim dergi var

• Hakemli dergilerin yaklaşık %10’u

• Erişim için abonelik gerekli değil

• Hakemlik ve yayın giderleri yazarlar / araştırmayı destekleyen kurumlar

tarafından karşılanıyor

Directory of Open Access Journals

Kurumsal Arşivlerin Artışı

Kaynak: EU Report, 2006, s. 63; http://ec.europa.eu/research/science-society/pdf/scientific-publication-study_en.pdf

Açık Erişim Arşivleri (Kasım 2006)

• ABD (201)

• İngiltere (79)

• Almanya (68)

• Brezilya (45)

• Fransa (33)

• Kanada (32)

• Avustralya (29)

• İsveç (27)

• İtalya (25)

• Hindistan (23)

• Hollanda (21)

• Japonya (19)

• İspanya (18)

• Belçika (10)

• Türkiye 2

• . . .

•http://archives.eprints.org/eprints.php?action=browse#country

Açık Arşivler Girişimi

Directory of Open Access Repositories

Arama Mekanizmaları: OAIster

Açık Erişim Girişimleri ve Bildirgeleri

• Budapeşte Açık Erişim Girişimi - 2002

• Bethesda Açık Erişim Yayıncılığı Bildirgesi - 2003

• Berlin Bilgiye Açık Erişim Bildirgesi - 2003

• BM Bilgi Toplumu Dünya Doruk Toplantısı (WSIS) Bildirgesi - 2003

• OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi - 2004

• IFLA Açık Erişim Bildirgesi-2004

Kamu Fonlarıyla Yapılan Araştırmaların Sonuçlarının Açık Erişim Arşivlenmesi

• ABD Temsilciler Meclisi önerisi - Yaz 2004

• Birleşik Krallık Avam Kamarası Bilim ve Teknoloji Komitesi Raporu - Yaz 2004

• Wellcome Trust Açık Erişim Zorunluluğu - 1 Ekim 2005

• Federal Araştırmalara Kamunun Erişimi

Yasası (FRPAA), 2006, ABD

Avrupa Birliği ve Açık Erişim

Kaynak: EU Report, 2006, s. 87; http://ec.europa.eu/research/science-society/pdf/scientific-publication-study_en.pdf

Türkiye’de Açık Erişim

“Türk Üniversiteleri Açık Erişimi ve Kurumsal Arşivlerin Kurulmasını Destekliyor”

•

• Devletçe, kamu fonları ile yürütülen araştırmaların

sonuçlarının ve yapılan yayınların . . . ulusal veya kurumsal arşivler aracılığıyla açık erişime sunulması

• Üniversitelerde kurumsal arşivlerin kurulması ve geliştirilmesi

• Berlin Bildirgesi’nin ülkemizde de benimsenmesi.

• Akademik

Bilişim ’05 ve

’06

• ANKOS Açık Erişim ve

Kurumsal

Arşivler (AEKA) Çalışma Grubu

• ANKOS Açık Erişim Broşürü

• AEKA Danışma

Kurulu

TÜBİTAK Dergileri

Türkiye’de Elektronik Dergiler

Sosyal Bilimlerde Açık Erişim

• Research Papers in Economics (RePEc)

• Social Science Research Network (SSRN)

• Social Science Information Gateway (SOSIG)

• European Research Papers Archive

(ERPA)

Social Science Research Network

Türkiye’de Elektronik Dergiler

Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi

TÜBİTAK Sosyal Bilimler Veri Tabanı

SBVT’de 88 dergi dizinleniyor

Bazı Dergiler Açık Erişim

Sosyal Bilimlerde Kendi Kendine Arşivleme

K. Antelman, Self-archiving practice and the influence of publisher policies in the social sciences, Learned Publishing, 19, 85-95, 2006. http://eprints.rclis.org/archive/00006023/01/antelman_self-archiving.pdf

Sosyal Bilimler Farklı!

• Dergi fiyatları daha ucuz

• Dergi dışı yayınlar (kitap, monografi) yaygın (~%40)

• Makaleler yayıncıya bedava veriliyor, kitaplarsa telif karşılığı

• Araştırmalarda ulusal yönelimler ağırlıklı

• Sosyal bilimlerde daha az araştırma destekleniyor

• Kamu fonlarının kullanımı, vergi verenlerin ikinci kez araştırma sonuçları için ödeme yapmaması açısından önemli

• Fen bilimleri araştırmalarına kamudan gelen talep daha yüksek (fen bilimleri toplumsal yönden daha yararlı)

• Fen bilimlerine daha çok fon ayrılıyor

• Önbaskı değişimi fen bilimlerinde daha acil

Sosyal Bilimlerde AE Niçin Yavaş Gelişiyor?

• Araştırmacılar arasında karşılıklı bağımlılık düzeyi düşük

• Ortak sorunları, hedefleri ve süreçleri

saptamada görev belirsizlik derecesi yüksek

– Karş. Yüksek enerji fiziği – Sosyal bilimler

• Entellektüel alanların toplumsal boyutları

• Birleşik/Ayrı disiplinler (karş. Ekonomi – Sosyoloji/Coğrafya)

• Kırsal/Kentsel disiplinler (karş. Ekonomi – Diğer 5 alan)

K. Antelman, Self-archiving practice and the influence of publisher policies in the social sciences, Learned Publishing, 19, 85-95, 2006. http://eprints.rclis.org/archive/00006023/01/antelman_self-archiving.pdf

Ya Kitaplar?

• Kitaplara tam metin erişim sağlamak görünürlüğü artırdığı için basılı kitap

satışlarını da artırıyor (MIT Press, National Academies Press örnekleri)

• Daha fazla okuyucu

• Araştırma etkisinin artması

Neler Yapılabilir?

• Açık Erişim Æ Görünürlük Æ Araştırma Etkisi Æ Daha çok araştırma desteği

• Araştırma raporlarını hızla web sayfalarına ya da kurumsal arşivlere konabilir

• Sorun “bilimsel iletişim süreci” ile ilgili

• Kamu kaynaklarıyla yapılan araştırma sonuçlarını (makaleler, tezler, vs.) herkesin erişimine açılabilir

• Açık Erişim araştırma desteğinin önkoşulu haline getirilebilir

• Uluslararası Açık Erişim bildirgelerini kurumsal düzeyde

ve ülke düzeyinde desteklenebilir (örneğin, TÜBİTAK,

TÜBA)

Ne Yapılabilir? (devamla)

• Kendi kendine arşivleme desteklenebilir

• Hakemli Açık Erişim dergileri yayımlanabilir

• Açık erişim dergileri ve arşivleri standartlara göre (örneğin, OAI-PMH, OpenURL) hazırlanabilir

• Dergileri TÜBİTAK SBVT’de dizinlemek için açık erişim koşulu getirilebilir

• Hakemli olmayan diğer sosyal bilim dergileri de dizinlenebilir ve tam metinleri herkesin erişimine açılabilir

• Türkiye Kurumsal Arşivler hizmeti sunulabilir

Yaşar Tonta

H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü tonta@hacettepe.edu.tr

yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html

Açık Erişim:

Bilimsel İletişim ve Sosyal Bilimlerde

Süreli Yayıncılık Üzerine Etkileri