Z a r i * O n g u n Topkapı Sarayı Müzesi

T a r i h k ö ş e s i .

T o p h a n e ç e ş m e s i

Z a r i * O n g u n Topkapı Sarayı Müzesi

memurlarından

Tophane meydanından geçenler, eski eserlerle alâkadar olsun, olmasın, burasını süsleyen dört cepheli büyük mer- mer çeşmenin önünde durup bu kıymetli eseri, büyük bir itina ile işlenmiş mermerlerini, devrinin en meşhur hatta- tının kaleminden çıkmış kitabelerini derin bir zevk ve hay- ranlıkla temaşa ederler.

Çeşmenin üst kısmında yazılı bulunan ve dört tarafını da dolaşan çift satirli manzum kitabesinin son iki mısra- ında :

Dedi bu çeşmei ranaya Nahifi tarih (1) Rahı hakta hasenat eyledi Sultan Mahmud

yazıları okunur. Altında ketebehu Mustafa İzzet ismi ve 1115 tarihi vardır. Bu iki mısra ile altındaki yazılardan çeşmeyi Mahmud I. in yaptırdığı, Nahifi ismindeki şairin 1145 tarihinde biten çeşmeye tarih düşürdüğü, kitabeyi ya- zan hattatın da Kazasker Mustafa İzzet efendi olduğu an- laşılır.

Kitabedeki bu sarahate rağmen Tophane çeşmesi hak- kında merhum (İhtifalcı Ziya) mn İstanbul ve Boğaziçi adlı eserinde : (2).

«Osmanlı tarzı mimarisinin en lâtif bir nümunei zevk- averi olan bu selsebili dilâra ve muhteşem, cihanmekân Sultan Ahmed hanı salisin hengâmı saltanatında ve 1143 tarihi hicrisinde yapılmıştır. Sultanı müşarülileyhanın 1143 senesinde vukubulan hal'i üzerine 1145 de Sultan Mahmud iıanı evvel tarafından ikmâl edilmiştir.» diye yazar.

(1) Nahifi hicri 1151 de ölmüştür. Topkapı Sarayı Müzesi yeni kütüphane 1565 No. da bulunan Ayvansaray- lı İsmailin mecmuasında Nahifi fetvine (Fenni) nin tarihi vardır.

(2) İhtifalci Ziya. İstanbul ve Boğaziçi, cild 2, sahife 238.

Merhum Ahmed Refik, Yeni Mecmuada (3) Sultan Ah- medi salis çeşmeleri başlığı ile neşrettiği uzun bir yazısın- da:

« ... Damad İbrahim paşa sadaretinin ilk zamanlarına doğru başlıyan çeşme merakı son zamanlarda şahane bir azamet kesbetti. Sultan Ahmedi salis, vezirinin inşaatına muhteşem bir numune göstermek istedi. Maksadı Aya- sofyada Babı Hümayun önünde, Üsküdar da Mihrimah sultan camii önünde ve deniz kenarında, Azapkapısı civa- rında yine deniz kenarında, Tophanede Kılıç Ali paşa ca- mii önünde birer çeşme inşa ettirmekti. Bu çeşmelerden Babıhümayun önünde inşa edilecek olam gayet müzeyyen olacak, diğerleri buna müşabih olmakla beraber aynı tarzı mimaride fakat daha sade inşa olunacaktı. Babıhümayun ö- nündeki çeşmenin inşası için Sermimara emir verildi. Çeş- meye lüzumu olan mermerler ve taşlar Marmara sahille- rinden tedarik olundu. Çeşmenin inşasına Ramazan evası- tmda 1141 de başlandı ve o sene içinde hitama erdi.

Diğer çeşmelerin inşası da az zaman içinde ikmâl edil- mişti. ... İ l l i senesinde, Sultan Ahmedi salis çeşme- leri, inşa edildikleri sahillerde cidden temeyyüz ediyordu...»

demektedir.

Ernest Mamburinin İstanbul seyyahin rehberinde (4) de şu satırları okuruz :

«Çeşme bu nevi âbidatm güzellerinden olup Ahmedi salis tarafından inşa ve bilâhare harab olduğundan Mah- mudu evvel zamanında 1115 (1744)) (5) de tekrar bina ve

(3) Yenimecmua, sayı 28, sene 1918, sahife 9-12.

(4) Ernest Mamburi, İstanbul seyyahin rehberi, sene 1925, sahife 3 i 1-342.

(5) Bu tarih yanlıştır. Hicrî 1115 mukabili olan mi- lâdi sene 1744 değil 1732 dir.

unu,

I İ 9 İ 3

ikmâl edildi. Tagayyüre uğramış bir üslûbda olduğu gibi murabbauşşekil olan kütlei binası da sakafının harab ol- ması neticesinde şekli aslisini büsbütün kaybetmiştir.

Merhum Halil Ethem Eldem'in camilerimiz adlı muh- tasar eserinde de, Kılıç Ali Paşa camiinden bahsedildiği sı- rada :

«.... Camiin şimal tarafında dört yanı işlenmiş bü- yük bir sebil vardır. Tarihî inşası 1145 (1732) olduğun- dan Mahmud I. zamanına aittir. Türk rokokosu tarzında- dır. Takat evvelce de gördüğümüz bütün bu gibi binalarda İtalyan canatı tesirleri vardır. Saçaklı sakafı bir çok sene evvel kaldırılarak yerine parmaklıklı bir terasa yapılmış- tır.» yazılıdır.

Yukarda gördüğümüz yazılardan, İhtifalci Ziya'ya gö- re çeşme 1143 de Ahmed III. tarafından başlanılmış, 1145 de Mahmud I. tekmil etmiş;

Merhum Ahmed Refik ise sözü geçen makalesinde, bi.

rinci sahifesinde Melling albümünden alarak resmini koy- duğu Tophane çeşmesinin diğer saydığı çeşmelerle birlikte 1111 de inşa edildiğini;

Ernest Mamburi, Ahmed III. zamanında inşa bilâhare harap olduğundan 1115 de temir edildiğini;

Merhum Halil Ethem Eldem, kitabesine göre tarihi in- ş".sı 1115 olduğunan Mahmu I. zamanına ait odluğunu; söy- lemektedir.

Ancak bütün bu sözler vesaike müstenit değildir. Yal- nız merhum Halil Ethem Eldem kitabeye göre hüküm vermiş, diğerleri yazdıklarını tasdik ettirecek bir mehaz, vesika zikretm emişlerdir.

Kitabeler, şüphesiz birer tarihi vesikadırlar; yalnız her hususu aydınlatmazlar.

Meselâ; bir binanın kitabesinde, o binanın kimin tara- fından yaptırıldığı veya tamir ettirildiği, hangi senede ta- mamlandığı ekseriya yazılıdır. Bazan da yapanın ismine, kitabeyi yazan hattatın imzasına, binaya tarih düşüren şah- sın mahlasına tesadüf olunur. Fakat; taşının nereden getiril- diği, kaç para sarfile yapıldığı, kimlerin çalıştığı, yerinde istimlâk yapılıp yapılmadığı ve daha bunlar gibi malûmat bulunmaz.

Çok defa da, kitabeler istifade cdilemiyecek hale gel- miş kırılmış olabilirler. Bazı kere de yalnız tamiratı gös- terirler: o zaman binanın ne vakit ve kimin tarafından ya- pıldığı belli olmaz. Nitekim, Topkapı Slarayı Müzesinin dördüncü avlusunda Lâle bahçesi üzerindeki ahşab Musta- fa paşa köşkü, diğer ismi ile Sofa köşkünde iki kitabe bu iunmaktadır. Bunlar binanın Ahmed III. ve Mahmud I.

devirîerindeki tamirlerine aittir. Binanın ne vakit ve ki- min tarafından yapıldığı, hangi Mustafa paşaya izafe e- dildiği halen meçhuldür.

Görülüyor ki, kitabeler müfid olmakla beraber tam ve istenilen malûmatı vpıemezler. Onu a için bu sahada ça- lışanların arşivlerimizden istifade ederek bulacakları vesai- ke göie tetkiklerini hazırlamaları icab ederdi.

Şimdi, biz, mevzuumuz olan Tophane çeşmesi hakkında tarih kitablarından ve Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde bulunan vesikalardan aldığımız notlarla bu çeşmenin no va- kit ve kimin tarafından yaptırılmış olduğunu tefrik ede- lim.

Tcpkapı Sarayı Müzesi Yenikütüphanesinin t a r a kı-

% —

f-^^j'—yy. ^ -fa'l

J^"-Ti:

tyfr.t. • •

V'tfii»

^

i ret iif"

t

rS'.y

c>-

•-5 ' ' '

V

t

'Ut f,

''/"t'^.u . . .

' ' z ^{1 •"}

îti. ty* V 1.1* •„• •

& . J . , .

. . . . , / •. , "

T o p h a n e çeşmesinin inşaat masrafını gösteren höccet ( T o p k a p ı S a r a y ı Müzesi arşivi)

tapları r.rasında bulunan Müri-üt-tevarih adlı 0.<) eser yal-

dı) Müri-üt-tevarih, Fium Kadısı Şamdanî Süleyman

ağa, Topkapı Sarayı Müzesi Yenikütıipnane hazine No: 1338,

sahife 432-433.

mz Tophane çeşmesini değil, Mahmud I. devrinde yapılan diğer çeşmeler hakkında da çok mühim malûmat vermek- tedir.

Müverrih Şamdanîzade Süleyman ağanın taıihindeki j'ıotu aynen okuyalım :

«... Tophane ve Fındıklı kasabaları havası hoş, İstan- oula karib, kıbleye müteveccih mekânı said olup abı leziz kılletindeıı gayrı ayıbı yoktu. Hüdavendigârı sabık Sultan Ahmed han hazretlerinin Tophaneye dört saat mesafede olan Bahçeköy nam mahalde abı leziz buldurup ve icrasına mübaşeretle ve yollarını kazdırıp mr.ksemine esas vazet- mişti. Atsana rahmen padişahı zamaıı Sultan Mahmud han maı merkumu cereyan ettirmek kasdettikte taksim yerin- den menbaı dört zira mürtefi bulundu. Lâkin bu mikdar ir- tifa ile dört saat mesafeden su cereyan etmez diye mühen- disler ittifak ettikte, Su nazırı bölük başılardan Elhaç Mus- tafa ukalâdan olup Büyükdere önünde olan derya ile Fın- dıklı denizini mizana vurdukta beş zira mürtefi bulup ar- zen bulduğu dört zira ile bahren bulduğu beş zira ki ceman dokuz zira olucak suyun icrasına teahhüd eyledi, ve ber- veçhi meşruh bi mehaba su cari oldu. Ve makseme geldik- te Tophane meydanında adimil-misil hoş tarh sekiz musluk- lu çeşmeyi padişahı enam Sultan Mahmud han bina ve tekmil ve Azab kapısına valde sultanın bina ettiği kebire çeşme ile abdest muslukları ve sebil ve sadrazamın Kabataş nam mahalde bina ettiği iki lüleli çeşme ve kızlar ağasının Fındıklıda Yahya çelebi mahallesine ve Köprülüzade Tev- kiî Ahmed paşanın yine Fındıklıda Kazgancıbaşı mahalle- sine ve Yeniçeri ağasının Beyoğlunda Tepebaşı nam ma- halle bina eylediği Aynalı çeşme ve Defterdar Ali paşanın Kasımpaşada Selkapısma ve Sadri Anadolu efendinin yine Kasımpaşada Karanlık mescid kurbuna ve Silâhdar Yakub ağanın Galatada Kürekçi kapısına ve Valde kethüdasının Tophanede Tomtom mahallesine ve kel Ahmed ağanın Beyoğlunda Ağa mahallesine ve Reis İsmail efendinin Kur- şunlu mahzene ve Defterdar Mehmed efendinin Kule ka- pısına ve sair ricalin sair mahallere bina eyledikleri cem'an kırk adet çeşmeye su koyuverilmek için Beşiktaş sah'lha- nesinden Padişah alayı âzim ile vezirin ziyafeti için bina o- lunan maksemeyi teşrif buyurdukta Valde sultan ile Ha- remi Hümayun dahi makseme gelirken padişah valde koçu- sunu istikbal ve ol hayratı cariye bahayı Valdesine ihda edip maksemden mübarek yedile ibtida çeşmelere su sal- dıkta dualar olundu ki aharı saltanatına varınca çeşme- lerin adedi seksene baliğ oldu. Ve Fındıklı bahanesile Ga- lata, Kasımpaşa, ve Dolmabahçe ve Beşiktaş ihya olundu;

zikrolunan çeşmelerden başka yalnız maksem ile su yolla- rına bin dört yüz altmış üç kese akçe sarfolundu. Gerçi bedeli hanı Ahmedindir, lâkin nazar hatimeye olmakla Sultan Mahmud'un hayratı oldu.

Topkapı Sarayı Müzesi arşivinde bulunan ve E : 9523 No. da kayıdlı iki vesikaya gelince : Bunlardan birincisi 11-14 hicri tarihli ve Valde sultana verilen bir mülkname- dir.

Su yollarının tamir, termim ve hademelerinin maaş masrafları ve çeşmelerin tamirleri ile saireye lâzım olan pa- rayı temin maksadile Mihalıç ve tevabii kariyelerinden a- lınmakta olan muhtelif rusumlarm lıasıhümayundan çıka- rılarak Valde Sultana temlik edildiğini bildiriyor. Bu mülk- namenin bir suretini de aynen Koçu bey risalesinde bul- maktayız. (7).

(7) Topkapı Sarayı Müzesi Yenikütüphane No : 1315.

Diğer vesika ise 1115 tarihli bir höccettir. Eu vesika çeşmenin nasıl ve kaça yapıldığını göstermektedir. Baş tarafında on satır kadar tutan elfaz ve elkabı ihtiramiye- den sonra şöyle devam etmektedir :

Devletlû saadetlû Ali paşa yaserullahi mayerum ve mayeşa' hazretlerinin muvacehei aliyelerinde hâlâ Güm- rük Emini ve zikri cai bina hususuna emin olan kudvetül- ayan elhaç Ahmed ağa İbni elhaç Mehmed meclisi ma'kudu mezkûrda bit-tav'ıs-saf ikrar ve itiraf edip mahrusei Ga- lata imâlinden kasabai Tophanei Âmirede vâki meydanda iradei Hümayunu cıhandarî ile müecddeden bina ve inşa buyurulan çeşmesarı Hümayun ve Tophanei Âmire kârha- nesi derununda mücaddeden bina olunan dört göz kâgir yedek su hazinesi ve çeşmesarı Hümayun etrafında yapı- lan kaldırımlar ve mukaddema çeşmesarı Hümayun bina o- lunacak mahalde bulunmak hasebile biliktiza hedmolunan dekâkin eshabının dükkânlarına bedel ahar mahalde mü- ceddedeıı bina olunan dekâkin ebniyelerine memuriyetim hasebile iktiza eden kerestei mütenevvia ve envai mesamire ve alâtı timur ve kurşun ve altın varak ve boya ve ruhamı ham ve ruhamı masunu ve musluk ve kaygan ve tuğla ve kireç ve horasan ve sair ahcara müteallik levazımı ücreti mevain ve neccaran ve nakkaşan ve hâkkâkânı tevarih ve sair amele ücretlerine bermucibi defteri müfredat min hayselmecmu masrufum yetmiş altı bin kuruş ile seksen dört akçeye baliğ olnağin meblâğı mecmuu mezburu yetmiş al- tı bin kuruş ile seksen dört akçeyi müekkili âlâ tebar Sul- tanı müşarünileyhi adalet şiar edam-allah-ü devletihi ilâ yevmil-haşri vel-karar hazretleri mallarından olmak üze- re vekili müşarünileyh lazale beynelenam müşarünileyh hazretleri işbu meclisi şer'de bit-tamül-kemâl bana def ve teslim ve ben dahi ahzü kabzedip meblağı mecmuu mez- kûrdan gerek müekkili muallâ cenab dame müeyyeden te- yidi rabbel-erbab ve gerek vekili müşarünileyh hazretleri kablü zimmetlerinde bir akçe ve bir habbe hakkım baki kalmamakla hususu mezkûra müteallika veçhen minel - vücuh ve sebeben minelesbab dava ve niza ve husumetim yoktur »

Höccetin tarihi ı ı şaban 1145 cin-.

Müri-üt-tevarihe ve bu iki vesikaya göre bir tahlil ya- pılacak olursa :

I. — Ahmet III. Tophaneye dört saat mesafede olan Bahçeköyde su buldurup, yollarını kazdırmış, makssminin temelini atmış ve bu işe bin dört yüz altmış üç kese akçe sarfetmiştir. Bu sudan nasıl istifade edeceği, şehrin ne ta- rafına getirmek istediği bizce malûm değildir.

II. — Tophane ve civarında su bulunmamasını nazarı dikkate alan Mahmud I. Selefinin buldurduğu sudan is- tifade etmiştir.

III. — Su Nazırı Mustafa Tophaneye ve Fındıklıya su- yu getirmeyi teahhüd etmiş ve bilhesab bu işi başarmıştır.

IV. — Şamdanizadenin dediği gibi Tophanede adimil-mi- sil hoş tarh sekiz musluklu çeşme Mahmud I. tarafından yaptırılmıştır. Bu havalideki çeşmelerin çoğu da o devirde inşa olunmuştur.

V. — Çeşmelere su salınacak gün merasim yapılmış ve padişah ilk defa kendi elile Taksimden suyu salmıştır.

VI. — Mahmud I. Valdesine ihda eylediği makseme ve

çeşmelerin masraflarına karşılık Mihaliç ve tevabiî kariye-

lerden alman rusumu hası hümayundan çıkartarak Valde Sultana temlik etmiştir.

VII. — Mahmud I. — Tophane çeşmesinin inşası işinde kendisini temsil için Sadrazam Hekimoğlu Ali paşayı vekil tayin etmiştir.

VIII. — Çeşmeyi bina emini tayin edilen Gümrük e- mini ve bina işlerinden anlıyan Ahmed (8) ağa yapmıştır.

IX. — Çeşme yapılacak yerde bulunan dükkânlar yık- tırılmış, böylece meydan açılmış, dükkân sahiplerine de baş- ka yerlerde yeniden dükkânlar yaptırılmıştır.

X. — Tophane kârhanesi içine dört tane yedek kâgir su hazinesi yapılmıştır.

XI. — Bu işlerle, malzeme masrafı, usta, hakkak, nak- kaş, ameleye yetmiş altı bin kuruş ile seksen dört akçe sarf olunmuştur.

(8) Üskürdaki Emin camii, medrese, sebil ve çeşemsini de Ahmed ağa yapmıştır.

Şair ile Hattatın ismini verdiğinden, bu iki noktanın da ilâvesi lâzımdır.

XII. — Çeşmeyi yapan Ahmed ağanın ibrası Sadraza- mın sarayında yapılmıştır.

XIII. — Höccetin tarihinin ı ı Şaban 1145 olmasından, ve bu gibi işlerde höccet alıp verme bir nevi tesellüm mu- amelesi addedilebileceğinden, bu tarih çeşmenin inşa tarihi olarak kabul edilmelidir.

Yazının baş tarafına konulan kitabenin son iki mısra'ı şair ile hattatın ismini verdiğinden, bu iki noktanın da ilâ- vesi lâzımdır.

Tophane Çeşmesi Türk taş işçiliğinin en güzel nümune- lerini kendinde toplayan milli bir âbidemizdir.

Mahmud I. 1732 de çeşmeyi yaptırmadan evvel mey- danı açtırıp, etrafını temizletmişti. Bugün de bu iş yapıla- rak meydanın genişletilmesi, çeşmenin temizlenmesi, yazı- larının yaldızlarının sürülmesi gibi oz bir masrafla başa- rılaeak işler yapılırsa Tophane meydanı ve çeşme bir kat daha göze güzel görünecektir.

Şimdiki hali, millî âbideleri ile iftihar eden bir şehre yakışmayacağı gibi eserin kıymetini tekdir ve tetkike de müsait değildir.

Zrafi ONGUN

[i