T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
KONYA’DA SULU KOġULLARDA YAPILAN
AYÇĠÇEĞĠ TARIMININ EKONOMĠK VE ENERJĠ VERĠMLĠLĠĞĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ
Ramazan CERAN YÜKSEK LĠSANS
Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı
Aralık-2019 KONYA Her Hakkı Saklıdır.
TEZ KABUL VE ONAYI
Ramazan CERAN tarafından hazırlanan “KONYA’DA SULU
KOġULLARDA YAPILAN AYÇĠÇEĞĠ TARIMININ EKONOMĠK VE ENERJĠ VERĠMLĠLĠĞĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ” adlı tez çalışması 29 / 01 / 2020 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı‟nda YÜKSEK LİSANS olarak kabul edilmiştir.
Jüri Üyeleri Ġmza
BaĢkan
Prof. Dr. Nizamettin ÇİFTÇİ ………..
DanıĢman
Prof. Dr. Ramazan TOPAK ………..
Üye
Prof. Dr. Zeki GÖKALP ………..
Yukarıdaki sonucu onaylarım.
Prof. Dr. Mustafa YILMAZ FBE Müdürü
TEZ BĠLDĠRĠMĠ
Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.
DECLARATION PAGE
I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work.
Ramazan CERAN Tarih: 24.12.2019
ÖZET
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
KONYA’DA SULU KOġULLARDA YAPILAN
AYÇĠÇEĞĠ TARIMININ EKONOMĠK VE ENERJĠ VERĠMLĠLĠĞĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ
Ramazan CERAN
Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı
DanıĢman: Prof. Dr. Ramazan TOPAK 2019-43 Sayfa
Jüri
Prof. Dr. Ramazan TOPAK Prof. Dr. Nizamettin ÇĠFTÇĠ
Prof. Dr. Zeki GÖKALP
Bu çalışmada, Konya koşullarında sulanarak üretimi yapılan yağlık ayçiçeği tarımının ekonomisi ve enerji bilançosu değerlendirilmiştir. Araştırma 2019 yetiştirme yılında Konya-Başgötüren mahallesinde yeraltı suyu (YAS) sulama kooperatifinde ayçiçeği tarımı yapan 20 üretici tarlasında yürütülmüştür. Çalışma kapsamında; ayçiçeği tarımında kullanılan girdiler, girdilerin miktarları ve birim fiyatları ile ürün miktarı ve birim satış fiyatları çiftçi bazında ayrı ayrı belirlenmiştir. Elde edilen verilerle fayda-masraf analizi yapılmış ve ilgili göstergeler hesaplanarak, sulamalı ayçiçeği tarımı ekonomik yönden değerlendirilmiştir. YAS ile sulanarak üretimi yapılan ayçiçeğinde, toplam üretim masrafı ortalama 4683.4 TL ha-1 (821.6 $ ha–1) olup, bunun yaklaşık %50‟sini sulama oluşturmaktadır. Dahası sulama gideri içerisinde elektrik enerjisi en önemli gider kalemini oluşturmaktadır. Bu araştırma sonuçlarına göre ayçiçeği üretiminin ortalama brüt üretim değeri 8208.3 TL ha-1 (1440.1 $ ha-1) olup, devlet desteği de dikkate alındığında ortalama net gelir ise 5057.3 TL ha-1
(887.2 $ ha-1) olarak belirlenmiştir.
Yağlık ayçiçeği üretiminde; enerji tüketimi, üretilen enerji miktarı belirlenerek bazı göstergeler yardımı ile enerji verimliliği analiz edilmiştir. Bu kapsamda elde edilen verilere göre, tüketilen enerji miktarı ortalama olarak 29270 MJ ha-1
olup, bunun yaklaşık %73.5‟ini sulama için kullanılan elektrik enerjisi oluşturmaktadır. Ayçiçeğinden üretilen enerji miktarı ortalaması ise 85304 MJ ha-1 olarak belirlenmiştir. Araştırmada net enerji kazancı 56034.6 MJ ha-1, üretilen–tüketilen enerji oranı 3.2, enerji
verimliliği 0.12 kg MJ-1, sulama suyu enerji verimliliği 23.24 MJ m-3 ve ekonomik enerji verimliliği ise
0.3 TL MJ-1 olarak belirlenmiştir..
ABSTRACT MS THESIS
EVALUATĠON OF ECONOMĠC AND ENERGY EFFĠCĠENCY OF SUNFLOWER CULTĠVATĠON UNDER ĠRRĠGATED CONDĠTĠONS ĠN
KONYA Ramazan CERAN
THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY
THE DEGREE OF MASTER OF SCIENCE IN AGRICULTURAL STRUCTURES AND IRRIGATION
Advisor: Prof. Dr. Ramazan TOPAK 2019-43 Pages
Jury
Prof. Dr. Ramazan TOPAK Prof. Dr. Nizamettin ÇĠFTÇĠ
Prof. Dr. Zeki GÖKALP
This study comprises the evaluation of the economy and energy balance of sunflower agriculture for oil production using irrigation in Konya region. The research has been conducted in the 2019 growth season in the district of Başgötüren – Konya using the fields of 20 farmers cultivating sunflowers in the framework of a groundwater cooperation as samples. The amounts and unit costs of the input necessary for sunflower growth and the amounts and unit prices of the products were individually determined for each farmer. Using the obtained data, cost-benefit analyses were made and related indicators were calculated for the evaluation of the economic value of sunflower agriculture necessarily making use of groundwater for irrigation. In this type of sunflower cultivation total cost of production averages to be 4683.4 TL ha-1(821.6 $ ha–1), approximately %50 of which is the cost of watering. It must be added that the cost of watering also covers the most important expense item which is electrical energy. According to the results of this study, average gross value of sunflower production is determined to be 8208.3 TL ha-1 (1440.1 $ ha-1), and when the state support is considered, the average net income is calculated to be 5057.3 TL ha-1 (887.2 $ ha-1).
Energy consumption and the energy efficiency were analysed with the determination of the amount of produced energy and the help of certain indicators in the production of oil sunflower. In this context, according to the obtained data the average amount of consumed energy is determined to be 29270 MJ ha-1, the %73.5 of which has been the electrical energy used for watering. And the average amount of energy produced from sunflowers is determined to be 85304 MJ ha-1. The study determined the net energy gain as 56034.6 MJ ha-1, the produced-consumed enegy ratio as 3.2, the energy efficiency as 0.12 kg MJ-1, the energy efficiency of irrigation water as 23.2 MJ m-3, and the economic enegy efficiency as 0.3 TL MJ-1.
ÖNSÖZ
Bu tez çalışmasında, Konya koşullarında geniş bir alanda ve sulanarak üretimi yapılan yağlık ayçiçeği tarımının ekonomisi ve enerji bütçesi analiz edilmiştir.
Ramazan CERAN KONYA-2019
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZET ... iii
ABSTRACT ... iv
ÖNSÖZ ... v
ĠÇĠNDEKĠLER ... v
SĠMGELER VE KISALTMALAR ... vii
1. GĠRĠġ ... 1
2. KAYNAK ARAġTIRMASI ... 4
3. MATERYAL VE METOT ... 8
3.1. Materyal ... 8
3.1.1. Araştırma Alanının Yeri ... 8
3.1.2. Toprak ve İklim Özellikleri ... 9
3.1.3.Sulama suyu kaynağı ... 10
3.1.4. Tarımsal uygulamaları izleme ve verilerin toplanması ... 10
3.1.5. Ürün değerlendirme kriterleri ... 10
3.2. Metot ... 11
3.2.1. Sulama ve verim değerleri ... 11
3.2.2. Ekonomik analiz ... 12
3.2.2.1. Sulama masraflarının belirlenmesi ... 12
3.2.2.2. Sulama harici üretim masraflarının belirlenmesi ... 12
3.2.2.3. Toplam üretim masraflarının belirlenmesi ... 14
3.2.2.4. Brüt üretim değeri ... 14
3.2.3. Ekonomik indekslerin belirlenmesi ... 14
3.2.3.1. Ürün net geliri ... 14
3.2.3.2. Devlet destekli net gelirin belirlenmesi ... 14
3.2.3.3. Fayda masraf oranının belirlenmesi ... 14
3.2.3.4. Ekonomik verimliliğin belirlenmesi ... 14
3.2.3.5. Sulama suyu ekonomik verimliliği belirlenmesi ... 15
3.2.3.6. Başa başlık noktasının belirlenmesi ... 15
3.2.4. Enerji Analizi ... 15
3.2.4.1. Enerji tüketimi ... 15
3.2.4.2. Enerji üretimi ... 17
3.2.4.3. Enerji göstergelerinin belirlenmesi ... 17
4. ARAġTIRMA VE SONUÇLARI TARTIġMA ... 18
4.1. Sulama ve verim değerleri ... 18
4.2. Ekonomik analiz ... 19
4.2.1. Sulama masrafları ... 19
4.2.2. Sulama harici üretim masrafı ... 20
4.2.3. Toplam üretim masrafları ... 22
4.2.5. Ekonomik Göstergeler ... 24
4.2.5.1.Net gelir ... 24
4.2.5.2. Fayda masraf oranı ... 26
4.2.5.3. Ekonomik üretkenlik ... 27
4.2.5.4. Sulama suyu ekonomik verimliliği ... 28
4.2.5.5. Başa başlık noktası ... 29
4.3. Enerji Bilançosu ... 30
4.3.1.Enerji tüketimine ilişkin sonuçlar ... 30
4.3.2. Enerji üretimine ilişkin sonuçlar ... 34
4.3.3. Enerji göstergeleri ... 35 5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER ... 38 5.1. Sonuçlar ... 38 5.2. Öneriler ... 39 KAYNAKLAR ... 40 ÖZGEÇMĠġ ... 43
SĠMGELER VE KISALTMALAR
Ark. : Arkadaşları
da : Dekar
FAO : BM tarım ve Gıda Örgütü
h : Saat ha : Hektar kg : Kilogram kWh : Kilowatt saat L : Litre MBM Meteoroloji Bölge Müdürlüğü MJ : Mega jul m3 : Metre küp mm : Milimetre 0 C : Santigrat Derece Kısaltmalar D.S. : Damla sulama
Y.S. : Yağmurlama sulama
1. GĠRĠġ
Dünyada yağ sektörüne hammadde sağlayan, üretim miktarı ve ticaret hacmi açısından ekonomik öneme sahip bazı yağlı tohumlu bitkiler mevcuttur. Dünyada yaklaşık olarak 250.000 bitki türü tespit edilmiş, bu türlerden 4.500 tanesinin yağları analiz edilmiştir. Bu analizlerden sadece 100 tanesinin yağ içeriği bakımından ticari öneme sahip olduğu belirlenmiş ve sağlıklı beslenmede kullanılabileceği tespit edilmiştir. Dünyada bu bitki türlerin 22 tanesi ticari olarak üretilmekte ve üretilen yağın %95‟i 12 bitki çeşidinden elde edilmektedir (Başoğlu, 2006). Ayçiçeği; soya, kolza ve yerfıstığı ile beraber Dünyada en fazla yağ elde edilen tek yıllık bitkilerden biridir (Sencar ve ark., 1991).
FAOSTAT (2019) 2017 verilerine göre dünyada yağlık ayçiçeği ekim alanı 26.533.596 ha, ortalama ayçiçeği verimi 1803.9 kg ha-1 ve toplam üretim miktarı ise 47.863.077 ton olarak verilmiştir. Üretim miktarı dünya geneline bakacak olursak yıldan yıla yükseliş göstermektedir. Buna sebep olarak da nüfus artışı ve yağlı tohumlara ihtiyacımızın oluşunu gösterebiliriz. Dünyada yağlık ayçiçeği üretim alanı bakımından Rusya 7.244.061 ha, Ukrayna 6.060.700 ha ve Arjantin 1.819.405 ha ile ilk üç sırada yer almaktadır. Ekim alanları bu şekilde iken verimler ile sıralamada farklı sonuçların ortaya çıktığını görebilmekteyiz. Dünyada son beş yılda ortalama verimler sırasıyla Macaristan 2730.1 kg ha-1, Çin 2677.9 kg ha-1
ve Türkiye 2460.9 kg ha-1 olarak verilmiştir.
Türkiye önemli bir ayçiçeği üreticisi ülkedir. FAOSTAT (2019) 2017 verilerine göre, Türkiye ayçiçeği üretim alanı (779.439 ha) ve üretim miktarı (1.964.385 ton) bakımından dünyada ilk 10 ülke arasında 7. sırada ve birim alana verim bakımından 2460.9 kg ha-1 ile 3. sırada bulunmaktadır.
TÜİK (2019) 2018 verilerine göre Türkiye‟de yağlık ayçiçeği üretim alanı 648.344 ha, toplam üretim miktarı 1.800.000 ton ve ortalama ürün verimi ise 2770 kg ha-1 olarak verilmiştir. Yağlık ayçiçeği üretim alanı bakımından ilk on şehir sırasıyla Tekirdağ 148.128 ha, Edirne 95.450 ha, Kırklareli 75.002 ha, Konya 72.756 ha, Adana 52.121 ha, Çorum 26.961 ha, Çanakkale 19.225 ha, İstanbul 17.582 ha, Balıkesir 16.087 ha ve Samsun 15.731 ha olarak verilmiştir. Üretim açısından sıralanacak olursa Tekirdağ 347.502 ton, Konya 296.591 ton, Edirne 237.136 ton, Kırklareli 193.169 ton,
Adana 176.639 ton, Çorum 67.977 ton, Çanakkale 52.882 ton, Tokat 49.049 ton, İstanbul 42.820 ton, Samsun 40.806 ton olarak belirtilmiştir.
TÜİK (2019) 2018 verilerine göre İç Anadolu Bölgesinde yağlık ayçiçeği üretim alanı bakımından sırasıyla Konya 72.756 ha, Eskişehir 11.139 ha, Aksaray 8.340 ha, Karaman 6.716 ha ve Ankara 5.038 ha olarak verilmiştir. Konya İç Anadolu Bölgesinin toplam üretim alanının %66.7‟sini ekerek bölgede en önemli şehir olarak belirtilmiştir. Bu bölgedeki üretim miktarlarına bakacak olursak sırasıyla Konya 296.591 ton, Eskişehir 39.879 ton, Aksaray 31.948 ton, Karaman 22.001 ton ve Ankara 12.468 ton olarak verilmiştir. Dolayısıyla Konya ili Türkiye‟de ayçiçeği tarımında önemli bir paya sahiptir. TÜİK verilerine göre, 2018 yılında Türkiye genelinde ayçiçeği ekim alanı 72.756 ha olup %11,3‟ü ve yağlık ayçiçeği üretim miktarı 296.591 ton ile yaklaşık %16‟sı Konya bölgesinde üretilmiştir.
İç Anadolu Bölgesinde Konya önemli bir yağlık ayçiçeği üreticisi bölgedir. Özellikle sulamalı ayçiçeği tarımında tüm Türkiye‟nin %43‟ünü oluşturmaktadır. Fakat İç Anadolu bölgesinde Konya haricinde diğer illerdeki ayçiçeği tarımı çok yoğun ve bir şekilde yapılmamaktadır. Dolayısıyla bu çalışma için ayçiçeği tarımının yoğun olarak yapıldığı Konya ili seçilmiştir. Konya ilinde ise TÜİK 2018 verilerine göre en çok üretimi yapılan ilçeler sırasıyla Karatay 20.474 ha, Çumra 8.872 ha, Altınekin 8.690 ha, Kadınhanı 7.625 ha ve Karapınar 7.152 ha olarak belirtilmiştir. Bu kapsamda Karatay ilçesi Konya bölgesinde toplam üretim alanının %28.1‟ini ekerek bölge seçiminin doğruluğunu göstermektedir. Ayrıca üretim miktarı bakımından bölge ilçeleri sırasıyla Karatay 80.782 ton, Altınekin 42.973 ton, Çumra 35.102 ton, Kadınhanı 32.745 ton ve Cihanbeyli 28.447 ton olarak belirtilmiştir. Bu kapsamda da yine bölge ilçeleri arasında en önemli üretim miktarı Karatay ilçesinde olduğu görülmektedir.
Ayçiçeği bitkisi ile ilgili olarak günümüze kadar birçok önemli çalışma yapılmıştır. Literatürde geçen çalışmalarda, ayçiçeği bitkisinde özellikle sulama verim ilişkilerinin ön plana alındığı ve bazı çalışmalarda da ayçiçeği tarımının ekonomisi ve enerji üretkenliğinin ele alındığı görülmektedir. Kurak ve yarı kurak alanlarda sulama ve özelliklede yeraltı sularının yoğun kullanıldığı koşullarda gerçekleştirilen ayçiçeği tarımının ekonomisi ve enerji bilançosu üzerine bir çalışma mevcut değildir. Ayrıca yeraltı sularının yoğun olarak kullanıldığı ve su seviyesinin her yıl giderek daha aşağılara düştüğü Konya bölgesi için bu kapsamda yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. Ayçiçeği üretiminin sulanarak yapıldığı Konya bölgesi, günümüzde Türkiye‟deki toplam sulu ayçiçeği tarım alanlarının %43‟ünü oluşturmaktadır ve bölge
için ayçiçeğinde sulama çok önemli bir yere sahiptir. Bölgede sulama suyu kaynağı olarak da yoğun şekilde yeraltı suları kullanılmaktadır. Bilindiği gibi sulama işlemi önemli bir masraf unsuru ve önemli bir enerji kullanıcısıdır. Bu kapsamda pilot bölge olarak seçmiş olduğumuz Karatay ilçesi, Konya bölgesinde sulu ayçiçeği tarımı yapılan bölgelerinden birisidir. Arazi çalışmalarını yürüttüğümüz Başgötüren Mahallesi, Yeraltı suyu (YAS) sulama kooperatif işletmesi olan ve sulu ayçiçeği tarımının yoğun olarak yapıldığı önemli bir ünitedir. Bu çalışmada, yeraltı suyu ile sulanan ayçiçeğinin ekonomik ve enerji verimliliği analiz edilmiştir.
2. KAYNAK ARAġTIRMASI
Bu bölümde ayçiçeği tarımında sulama, ekonomik analiz ve enerji bilançosu üzerine yapılmış bazı çalışmaların kısa bir özeti sunularak, bu çalışmanın farklı yönleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Günümüzde, sürdürülebilir çevre unsurları doğrultusunda tarımsal üretim sistemi ekonomi, enerji ve çevresel etkisi yönüyle değerlendirilmektedir. Başka bir ifade ile tarımsal üretimde ürünün enerji eşdeğeri ile üretim için tüketilen enerji miktarı arasındaki oran, başarılı ve kârlı bir tarımsal üretim için bir karşılaştırma değeri olarak kullanılabileceği gibi, çevresel hassasiyetin çoğaldığı bu dönemde enerjinin aktif kullanımı açısından da önemlidir. Ayrıca, farklı üretim yöntemleri arasındaki değişikliklerin değerlendirilmesinde birim alana maliyet ve kazanç ile birlikte göz önünde bulundurulması gereken önemli bir yaklaşımdır (Erdoğan, 2009).
Aksoy ve ark. (1996) Trakya bölgesinde 492 çiftçi ile yürüttükleri bir anket çalışması ile Trakya bölgesindeki bitkisel yağ sektöründeki işleyiş ve sektörün yapısını değerlendirerek, sektörün sorunlarına çözüm önerilerinde bulunmuşlardır. Değerlendirme sonuçlarına göre, ayçiçeği üretiminde en önemli masraf unsurları, %24,1 ile tarla kirası, %16,4 ile toprak hazırlığı ve %9,3 ile gübre olduğu belirlenmiştir.
Uzunöz ve ark. (2008) yaptıkları bir araştırmada Tokat yöresinde ayçiçeğinden yağ üretiminin enerji bilançosunu analiz etmişlerdir. Çalışmada elde edilen sonuçlara göre toplam enerji tüketimi 18931.1 MJ ha-1belirlenmiş olup, toplam enerji tüketiminin, %51.3‟ünü kimyasal gübre ve %28.6‟sını dizel yakıtı oluşturmuştur. Enerji kullanım etkinliği 2.95 olarak belirlenmiştir. Ayçiçeği tohumundan yağ üretimi için özgül enerji tüketimi 8498.3 MJ ton-1
olarak hesaplanmıştır. Toplam enerji tüketiminde doğrudan ve dolaylı enerji girdilerinin oranlarını sırasıyla, %30.41 ve %64.13 olarak belirlenmiştir.
Kızıloğlu ve Erem Kaya (2008) tarafından yapılan bir çalışmada Erzurum-Pasinler yöresinde yağlık ve çerezlik ayçiçeğinin üretim maliyetini hesaplamışlardır. Araştırma kapsamını 154 ayçiçeği üreticisi ile yapılan anketlerden elde edilen veriler oluşturmuştur. Araştırmada arazi genişliklerine göre işletmeler 8-40 dekar, 41-80 dekar, 81-120 dekar ve 121+ dekar olmak üzere dört gruba ayrılarak analiz edilmiştir. Bu çalışma ile bölgede sulu şartlarda üretilen 1 kg yağlık ayçiçeğinin 2004 üretim maliyetinin 0.90 YTL, brüt marjın -23.89 YTL ve net karın -72.33 YTL olduğu ve 1 kg çerezlik ayçiçeğinin 2004 üretim maliyetinin 0.96 YTL, brüt marjın 42.71 YTL ve net karın -6.12 YTL olduğunu tespit etmişlerdir.
Davoodi ve Housyar (2009) İran‟da (Fars bölgesinde) anket usulü ile yürüttükleri bir çalışmada, kolza ve ayçiçeği tarımında enerji kullanımını değerlendirmişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre, kolza ve ayçiçeği bitkisi için toplam enerji tüketimi sırasıyla 30889.1 MJ ha-1
ve 22945.3 MJ ha-1 olarak hesaplanmıştır. Ayçiçeği üretiminde toplam enerji tüketiminin %28.6‟sını elektrik, %27,9‟unu dizel yakıtı ve %26.6‟sını da gübre kullanımı oluşturmuştur.
Rodrigues ve ark. (2010) yaptıkları bir çalışmada yağmurlama yöntemi ile sulanan mısır, buğday ve ayçiçeği üretiminde enerji bilançosunu analiz etmişlerdir. Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre, ayçiçeği üretiminde, net enerji kazancı; dairesel hareketli yağmurlama sulama sisteminde 63100-79000 MJ ha-1 ve geleneksel yağmurlama sulama uygulamasında ise 39200-46100 MJ ha-1aralığında değiştiği belirlenmiştir.
Baran ve Karaağaç (2014) tarafından çiftçi koşullarında yapılan bir çalışmada, Kırklareli yöresi ikinci ürün ayçiçeği tarımının enerji bilançosu analiz edilmiştir. Bu araştırmanın sonuçlarına göre, ikinci ürün ayçiçeği üretiminde enerji girdi/çıktı oranı 3.21, özgül enerji değeri 8.19 MJ kg-1
ve net enerji kazancı ise 34404.9 MJ ha-1 olarak belirlenmiştir. Ayrıca toplam enerji girdisinin %30.4‟ünü sulama enerjisi ve %28.8‟ini gübre enerjisinin oluşturduğu bildirilmiştir.
Alemdar ve ark. (2014) Çukurova bölgesinde tarla ürünlerinde, birinci ürün buğday, mısır, ikinci ürün mısır, pamuk ve ayçiçeğinin üretim maliyetlerinin hesaplanmasını, ürünlerin yetiştirilmesinde kullanılan girdilerin ekonomikliğinin belirlenmesini, ürün kârlılıklarının karşılaştırılması, üreticilerin başlıca üretim ve pazarlama sorunlarının ortaya konması amaçlamışlardır. Ayçiçeğinde üretim maliyetini belirlemek amacıyla yapılan çalışmada işletmeler üç gruba ayrılmış 26 dekardan küçük 15 tane, 26-75 dekar arası 20 tane, 75 dekardan büyük 18 tane olmak üzere toplamda 53 işletmenin verilerini toplamışlardır. Bu kapsamda ayçiçeği üretim maliyeti 229.51 TL da-1 olarak belirtmişlerdir. Ayçiçeği ortalama verimi 263.82 kg da-1 gruplar da ise sırasıyla 246.58 kg da-1
, 248.52 kg da-1, 269.30 kg da-1 olarak bulunmuştur. Ayçiçeği birim üretim maliyeti ise 0.87 TL kg-1‟dır. En düşük üretim maliyeti birinci grup işletmeler çıkarken en yüksek üçüncü grup işletmelerde olduğu görülmüştür. İşletme büyüdükçe birim maliyet arttığı belirtilmiştir. Araştırma sonucunda değişken masraflar %51.70‟ini oluştururken %48.30‟nu sabit masrafların oluşturduğunu ayrıca brüt kârın da 1881.81 TL da-1 olarak belirtmişlerdir.
Gözübüyük ve ark. (2015) Erzurum bölgesinde ayçiçeği tarımında değişik toprak işleme ve ekim yöntemleri ile enerji kullanımı yönünden karşılaştırması araştırmasında 2004 ve 2007 yılları arasında fiğ, buğday ve ayçiçeği münavebe esas alınarak bir çalışma yürütmüşlerdir. Araştırmada insan iş gücüne karşılık olarak ortalama 13.0 – 28.6 MJ ha-1 insan enerjisi harcanmış ve % 0.13 – 0.23‟lük bir oranla en düşük üretim girdisi olarak verilmiştir. Ayrıca tarımsal üretimde kimyasal gübre en yüksek enerji girdisi (8330.2 – 8495.9 MJ ha-1
) ve toplam enerji tüketiminin ortalama %75‟ini oluşturarak en büyük orana sahip olduğu belirlenmiştir.
Sabah ve ark. (2016) İkinci ürün ayçiçeği üretimi yapılan Söke ovasında enerji analizini yapmak ve üretimin enerji etkinliğini değerlendirmek amacıyla ankete dayalı bir çalışma yürütmüşlerdir. Çalışma doğrudan ve dolaylı enerji girdileri kapsamında değerlendirilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre; toplam enerji tüketiminin; %23.3„ünü (1724,6 MJ ha-1) doğrudan, % 76.7„sini ise (5683.8 MJ ha-1) dolaylı enerji tüketimleri oluşturmaktadır. Toplam enerji tüketiminin %55.5‟ini gübre enerji tüketimi (4112.5 MJ ha-1) oluşturmaktadır. Ürün verimi göz önünde bulundurulduğunda ayçiçeği tarımında toplam enerji üretimi 49181 MJ ha-1, bitki gövdesi ve ürün verimi birlikte hesaplandığında ise 110314.5 MJ ha-1
olarak belirlenmiştir.
Bayhan (2016) yaptığı bir çalışmada ikinci ürün ayçiçeği üretiminde 4 farklı toprak işleme ve doğrudan ekim yönteminin enerji kullanım etkinliğini karşılaştırmış ve en yüksek enerji oranını 11.82, en düşük özgül enerji değerini 2.23 MJ kg-1
ve en yüksek enerji üretkenliğini de 0.45 kg MJ-1
değeri ile direk ekim yönteminden, en yüksek net enerji verimini 63047.59 MJ ha-1
değeri ile rotatiller ile toprak işleme yönteminden elde etmiştir.
Karaağaç ve ark. (2018) Adana ilinde ayçiçeği üretiminin enerji ve ekonomik analizi üzerine bir araştırma yürütmüşlerdir. Elde edilen sonuçlara göre; ayçiçeği üretiminde enerji çıktı/girdi oranı 8.00, özgül enerji değeri 3.29 MJ kg-1
, enerji üretkenliği 0.3 kg MJ-1
, net enerji verimi 77322.4 MJ ha-1 olarak hesaplanmıştır. Toplam enerji girdileri içerisinde %50.93 ile en yüksek gübre enerjisi olduğu bulunmuştur. Bunu sırasıyla %32.84 ile yakıt-yağ enerjisi, %10.73 ile makina enerjisi izlemiştir. Ayçiçeği üretiminin ekonomik analizinde toplam girdi miktarı 345.5 TL da-1
, çıktı miktarı 504 TL da-1, net gelir miktarı 158.53 TL da-1
olarak belirtilmiştir.
Unakıtan ve Aydın (2018) yaptıkları bir anket çalışması ile Trakya bölgesinde buğday ve ayçiçeği üretiminin ekonomisi ve enerji verimliliğini analiz etmişlerdir. Bu çalışmanın sonuçlarına göre, toplam enerji girdisi buğday tarımı için 23231 MJ ha-1
ayçiçeği için ise 10139 MJ ha-1
olarak belirlenmiştir. Enerji çıktı değerleri buğday ve ayçiçeği için sırasıyla 81720 MJ ha-1
ve 38250 MJ ha-1 olarak hesaplanmıştır. Bölgede buğday üretiminin net enerji kazancı 58490 MJ ha-1
ve ayçiçeğinde ise 28111 MJ ha-1 olarak gerçekleştiği bildirilmiştir. Ekonomik analiz sonuçlarına göre ise buğday üreminin net kazancı 273.4 $ ha-1
ve ayçiçeğinde ise 26 $ ha-1 olarak hesaplanmıştır. Yüksek (2019) Adana ilinde yağlık ayçiçeği üretim faaliyetinin ekonomik analizini incelemiştir. Araştırma Aralık 2017 - Şubat 2018 ayları arasında Adana ilinde belirlenen 103 yağlık ayçiçeği üreticisi ile yüz yüze yapılan anket yoluyla elde edilen veriler oluşturmaktadır. Yağlık ayçiçeği üretimi için; dekara toplam masraf içindeki değişken masraflar oranı %75.88, iken sabit masrafların oranı %24.12 olarak tespit edilmiş, yağlık ayçiçeği üretim maliyeti 2.09 TL kg-1
hesaplanmıştır. Brüt kar 51.03 TL da-1, prim desteği dâhil net kar 18.62 TL da-1, nispi kâr ise 1.028 olarak tespit edilmiştir. Yağlık ayçiçeği üretiminde en önemli sorunlar olarak %55.3 ile hastalık ve zararlılar ve %30.5 ile girdi fiyatlarının yüksekliği olduğunu belirtmiştir.
3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal
3.1.1. AraĢtırma Alanının Yeri
Bu çalışma, yeraltı suyu (YAS) ile sulanarak üretilen yağlık ayçiçeğinin ekonomik ve enerji verimliliğini analiz etmek için yürütülmüştür. Bu tez projesinin tarla çalışmaları Konya ili Karatay ilçesi Başgötüren Mahallesi YAS sulama kooperatifi işletmesinde 2019 yılında yürütülmüştür. Bu tarla çalışmaları kapsamında örnek olarak seçilen 20 ayçiçeği üreticisinin gerçekleştirdiği ayçiçeği tarımında; uygulanan işlemler ve gerekli girdiler, girdilerin miktarları, parasal değerleri ile ürün miktarları ve ürün birim fiyatları, girdi ve çıktıların enerji değerleri kullanılmıştır. Karatay ilçesi ve Başgötüren Mahallesi Şekil 3.1‟de verilmiştir.
3.1.2. Toprak ve Ġklim Özellikleri
Konya bölgesinde karasal iklim görülmektedir. Kış ayları soğuk ve kar yağışlı, yaz ayları ise sıcak ve kuraktır. Yaz aylarında gece gündüz sıcaklık farkı 16-22 o
C olup kış aylarında ise bu fark 9-12 oC‟ye düşmektedir. Konya bölgesi güneye daha yakın olmasına rağmen İç Anadolu şehirleri arasında daha soğuk olmaktadır. Bunun sebebi ise Torosların denizden gelen sıcak havayı engellemesidir. Bölgede en yüksek sıcaklık 41 oC en düşük sıcaklık ise -29 oC olarak ölçülmüştür. En soğuk ay ocak olup sıcaklık ortalaması -0.5 o
C, en sıcak ay temmuz olup sıcaklık ortalaması 23 oC‟dir. Konya Türkiye‟nin en az yağış düşen ilidir (Anonim, 2015a). Araştırma alanına ait yağış ve sıcaklık değerleri Çizelge 3.1‟de verilmiştir. İklim verileri, araştırma alanına yakın olan Esentepe mahallesindeki (Karatay ilçesi) istasyon verileridir. Ayçiçeği yetişme döneminde (Nisan – Eylül) uzun yıllık yağış miktarı 124.2 mm ve çalışmanın yapıldığı yıl için ise 134.3 mm olarak gerçekleşmiştir.
Konya bölgesinde arazilerin topoğrafyası düz, toprak yapısı yüksek pH‟lı, kireçli, düşük organik maddeli ve toprakları genel olarak ağır bünyelidir (Yavuz, 2016). Bu tez çalışmasının yürütüldüğü Başgötüren mahallesindeki ayçiçeği üreticilerinden bazılarının yaptırdıkları toprak analizlerine göre, araştırma alanının toprakları killi-tın bünyeye sahip olup, kireç oranı yüksek olduğu belirlenmiştir.
Ayçiçeği toprak seçiciliği en az seviyede olan bir bitki çeşididir. Fakat organik maddesi yüksek ve su tutma kapasitesi iyi topraklarda verim potansiyeli yüksektir. Ayrıca, ağır killi veya kumsal topraklarda drenaj sağlanmış ise ayçiçeği tarımı yapılabilmektedir. Ayçiçeği tohumlarının çimlenebilmesi için 8 ila 12 oC sıcaklığa, gelişme döneminde ise 21 – 24 oC sıcaklığa ihtiyaç duymaktadır. Bitki yapısı kazık köklü olduğundan dolayı kuraklığa dayanımı yüksektir (Süzer, 2002).
Çizelge 3.1. Araştırma alanı için sıcaklık ve yağış verileri (MBM, 2019)
Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ort./Yıllık Uzun yıllar (1929-2018) Sıcaklık (0C) -0.2 1.4 5.6 11.1 15.8 20.1 23.5 23.2 18.5 12.5 6.3 1.7 11.6 Yağış (mm) 37.6 28.5 28.9 31.9 43.6 25.5 6.3 4.6 12.3 30 32 42.1 323.3 2019 Yağış (mm) 17.1 41.3 14.7 26.2 17.1 71.6 0 12.8 6.6 * * * 207.4
3.1.3.Sulama suyu kaynağı
Bu tez projesinin yürütüldüğü Başgötüren mahallesinde, sulama suyu, 1978 yılında kurulan YAS sulama kooperatifi kuyuları ile YAS‟ndan temin edilmektedir. Temin edilen sulama suyu borulu sulama şebekesi ile sulama alanına dağıtılmaktadır. Yani sulama alanında kapalı sistem sulama şebekesi mevcuttur. Bu kooperatifte açılan toplam kuyu adedi 52 olup şu anda aktif olarak kullanılan kuyu sayısı 43 adettir. Bu kooperatifteki sulama suyu toplam debisi 4.536 m3 h-1 olup, debileri 54 m3 h-1 ile 144 m3 h-1 arasında değişkenlik gösterebilmektedir. Kooperatifteki kuyularının pompa derinlikleri 140 m, dinamik su seviyesi 90 m civarında değişiklik gösterebilmektedir. Sulamaya açılan toplam alan 1.847 ha, tesisten yararlanan üreticisi sayısı da 71 kişidir.
3.1.4. Tarımsal uygulamaları izleme ve verilerin toplanması
Tez projesinin arazi çalışmaları kapsamında, Başgötüren YAS sulama işletmesinde 2019 yılında ayçiçeği üretimi yapan 20 çiftçi seçilmiş ve bazı sorular yöneltilmiştir. Bu soru formunu oluştururken yağlık ayçiçeği tarımında toprak hazırlığından hasata kadar geçen süredeki tüm işlemlerle ilgili sorular ve cevaplar bu bilgi formunda bulunmaktadır. Bu çiftçilerin ayçiçeği tarımı ile ilgili olarak her aşamada yaptığı işlemler ve işlemlere ilişkin girdiler, girdilerin miktarları, masrafları ile hasatta elde edilen ürün miktarları ve ürün satış fiyatları yüz yüze görüşme ve tarafımdan bizzat takip edilerek, tespit edilip ve ilgili bilgi toplama formuna kaydedilmiştir.
3.1.5. Ürün değerlendirme kriterleri
Yağlık ayçiçeği satış fiyatları belirlenmesinde bazı kriterler bulunmaktadır. Bu kriterler içerisinde en önemlileri yağ içeriği ve nem değerleridir. Bu yağ ve nem değerlerinin ölçümleri, alım merkezlerindeki laboratuvarlarda analiz edilerek birkaç dakika içerisinde üreticilere sonuçları verilmektedir. Ayçiçeği satış fiyatının belirlenmesinde bu iki değer ön plana çıkmaktadır. Bu kriterler kapsamında %44 yağ içeren, %8 ve aşağısı nem ihtiva eden ürün baz alınarak standart ürün fiyatı 2.665 TL ton-1 olarak belirlenmiştir. Yukarıda belirtilen kriterlere göre Konya Şeker firması tarafından 2019 yılı için belirlenmiş olan fiyatlar Çizelge 3.2‟de verilmiştir. Üreticilerimiz hasat ettikleri ürün ile birlikte Konya bölgesinde birçok yağlık ayçiçeği alım bölgeleri olan firmalara numunelerine getirerek analiz ettirmeleri gerekmektedir. Ayrıca yağlık ayçiçeği ürünü için devlet desteği 0.40 TL kg-1, mazot ve gübre desteği olarak da 300 TL ha-1 2019 yılı için belirlenmiştir.
Çizelge 3.2. 2019 Yılı Konya Şeker ayçiçeği alım fiyatları
Yağ oranı % Fiyat TL kg-1
44 2.665 45 2.702 46 2.740 47 2.777 48 2.815 49 2.852 50 2.890 51 2.927 52 2.965 3.2. Metot
Tez projesinin arazi çalışmaları kapsamında, Başgötüren YAS sulama kooperatifi işletmesinde 2019 yılında 20 yağlık ayçiçeği üretimi yapan çiftçiler tesadüf olarak seçilmiştir. Bu üreticilerin ayçiçeği tarımı ile ilgili olarak her aşamada yaptığı işlemler ve işlemlere ilişkin girdiler, girdilerin miktarları, masrafları ile hasatta elde edilen ürün miktarları ve ürün satış fiyatları yüz yüze görüşülmüş ve tarafımdan bizzat takip edilmiştir. Bu veriler tespit edilip ilgili bilgi toplama formuna kaydedilmiştir. Ayçiçeği üretim girdilerinin her birinin birim enerji eş değerleri ile çıktının (ürün) biriminin enerji eş değerleri literatürden temin edilmiştir.
Sulu ayçiçeği tarımına ilişkin elde edilen üretim girdileri ve çıktıları kullanılarak, ayçiçeği üretimi ekonomik ve enerji üretkenliği yönünden değerlendirilmiştir.
3.2.1. Sulama ve verim değerleri
Araştırma alanında ayçiçeğine uygulanan sulama suyu miktarları YAS sulama kooperatifi kuyu debileri (m3 h-1) ve kuyudan yapılan sulamanın süreleri (h) dikkate alınarak hesaplanmıştır. Araştırmaya dahil olan üreticilerin ürün verimleri (kg ha-1
), makinalı hasat işlemi sonunda her bir çiftçiye verilen kantar kayıtları baz alınarak elde edilmiştir.
3.2.2. Ekonomik analiz
Sulu ayçiçeği tarımına ilişkin ekonomik endeksleri hesaplamak için fayda-masraf analizi (Layard ve Glaister, 1994; Ballestero, 2000) yöntemi uygulanmıştır. Bu kapsamda önce birim alan (ha) başına toplam üretim masrafları (sulama + sulama harici üretim masrafları) ve brüt gelir hesaplanmıştır. İkinci aşamada ise bu değerler kullanılarak bazı ekonomik değerlendirme göstergeleri belirlenmiştir.
3.2.2.1. Sulama masraflarının belirlenmesi
Sulama masrafları kapsamında yağmurlama ve damla sulama sistem masrafları, sistem tertibi ve toplam işçilik giderleri, sulama işçiliği giderleri ve sulama elektrik giderleri gibi unsurlar dikkate alınarak, birim alana sulama masrafları hesaplanmıştır. Yağlık ayçiçeği tarımında kullanılan sulama sistem masraflarının belirlenmesinde, bir hektar için kullanılan yağmurlama ve damla sulama sistemlerinin satın alma bedelleri ve faydalı kullanım ömürleri dikkate alınarak yıllık sistem maliyeti bulunmuştur. Bu tez çalışmasındaki sulama sistemlerini oluşturan unsurların ekonomik kullanım ömürleri Çizelge 3.3‟de verildiği gibidir. Sulama suyu ücreti kooperatifin birim zaman tarifesi üzerinden ödenmiştir. Bu YAS sulama kooperatifinde kuyuların debisi farklı olup, 54 m3 h-1 ile 144 m3 h-1 arasında değişmektedir. Dolayısıyla saatlik sulama ücretleri de debiye bağlı olarak 24 TL h-1
ile 64 TL h-1 arasında uygulanmış ve bu tarifeler üzerinden ücret ödenmiştir. Bu maksatla her bir çiftçinin tarlası için sezonluk kaç saat sulama yaptığı kayıt altına alınmıştır.
Çizelge 3. 3. Sulama sistem unsurlarının faydalı ömürleri
Sistem Unsurları Faydalı Ömür (Yıl)
PVC borular 20
Yağmurlama başlıkları 8
Damlatıcı borular 5
* Üretici görüşleri dikkate alınmıştır.
3.2.2.2. Sulama harici üretim masraflarının belirlenmesi
Bu bölümde yağlık ayçiçeği tarımı için sulama işlemi hariç tutularak, gerekli olan diğer tüm üretim masrafları belirlenmiştir. Bu amaçla yağlık ayçiçeği üretiminde yer alan tarımsal faaliyetler dikkate alınmış ve girdi masrafları birim alana (ha) dönüştürülmüştür. Yağlık ayçiçeği tarımında birim alan (ha) için gerekli olan materyal
kullanım miktarları (tohum, gübre, ilaç vb.) ve kullanım süreleri (traktör, ekipman, vb.) ile enerji tüketimi (dizel yakıtı) belirlenmiştir. Materyal kullanım miktarı ve kullanım süreleri, birim fiyatları ile çarpılarak, Türk Lirası olarak değerleri belirlenmiştir. Tohum, gübre ve ilaç birim fiyatları faturaları üzerinden belirlenmiştir. Bu tez çalışmasında traktör kullanımları ve diğer ekipmanların birim zamana (saat) tekabül eden ücretleri, satın alma fiyatının (TL) faydalı kullanım ömürlerine (saat) bölünmesiyle elde edilmiştir. Yağlık ayçiçeği üreticilerinin traktör ve diğer ekipmanların çalışma kapsamında kullanım sürelerinin belirlenmesinde, yağlık ayçiçeği ekili olan tarla parselleri üzerinde yapılan her bir faaliyetin (tarla sürümü, toprak hazırlığı, tohum ekimi, gübreleme, çapalama, ilaçlama) süresi belirlenerek, geçen toplam süre ilgili arazinin toplam dekarına bölünerek o parsel için birim alana dönüştürülmüştür (saat/hektar). Bu tez çalışmasında kullanılan traktör ve ekipmanların faydalı kullanım ömürleri Çizelge 3.4‟de verilmiştir.
Çizelge 3.4. Traktör ve makine-ekipmanların faydalı kullanım ömürleri (ASAE, 1999)
Makine Ekipman Faydalı Kullanım Ömrü (saat)
Traktör 16.000
Pulluk 2.000
Kazayağı 2.000
Pülverizatör 1.500
Mibzer 1.500
Gübreli ara çapa makinesi 2.000
Biçerdöver 15.000
Yağlık ayçiçeği üretiminde kullanılan dizel yakıt miktarlarının belirlenmesinde, yağlık ayçiçeği üreticisinin tarla parseli üzerindeki her bir faaliyette (tarla sürümü, toprak hazırlığı, tohum ekimi, gübreleme, çapalama, ilaçlama) traktörün tükettiği yakıt miktarı belirlenmiş ve bu miktar tarla parselinin alanına bölünerek, birim alana (ha) düşen miktarı hesaplanmıştır. Örnek çiftçi parselleri üzerinde birim alana tüketilen toplam yakıt (diesel yakıtı) miktarı o döneme denk gelen birim fiyatı ile çarpılarak yakıt masrafı hesaplanmıştır. Sulama harici üretim masrafı hesabı aşağıdaki eşitlik baz alınarak hesaplanmıştır.
Sulama harici üretim masrafları (TL ha-1) = Toprak işleme + ekim hazırlığı + tohum ekimi + tohum + gübre ve gübreleme + çapalama + ilaç ve ilaçlama + hasat.
3.2.2.3. Toplam üretim masraflarının belirlenmesi
Maliyet, bir birim mal veya hizmet üretiminde kullanılan üretim faktörlerine ait girdilerin parasal değerlerinin toplamı olarak ifade edilmektedir (Erkuş ve ark., 1995). Toplam üretim masrafı, sulama masrafı ile sulama harici üretim masrafının toplanmasıyla elde edilmiştir.
3.2.2.4. Brüt üretim değeri
Brüt üretim değeri ve ürüne bağlı net gelir hesapları aşağıdaki eşitliklere göre hesaplanmıştır.
Brüt üretim değeri (TL ha-1) = Ürün verimi (kg ha-1) × ürün satış fiyatı (TL kg-1). Üretime bağlı net gelir (TL ha-1
) = Brüt üretim değeri–Toplam masraf (Ballestero, 2000).
3.2.3. Ekonomik indekslerin belirlenmesi 3.2.3.1. Ürün net geliri
Ürüne bağlı net gelir, bürüt gelirden toplam masrafın çıkarılmasıyla hesaplanmıştır.
3.2.3.2. Devlet destekli net gelirin belirlenmesi
Türkiye‟de 2019 yılında devletin gübre ve mazot desteği 300 TL ha-1, doğrudan ürüne desteği ise 0.40 TL kg-1
olarak uygulanmıştır. Üretime bağlı net gelir ile desteklerin toplamından devlet destekli net gelir hesaplanmıştır.
3.2.3.3. Fayda masraf oranının belirlenmesi
Fayda masraf oranı birim alana elde edilen brüt gelirin birim alana üretim için yapılan toplam masrafa oranıdır.
3.2.3.4. Ekonomik verimliliğin belirlenmesi
Ekonomik verimlilik, birim alandan üretilen ayçiçeği ürün miktarının, birim alan üretim masrafına oranı olarak hesaplanmıştır.
3.2.3.5. Sulama suyu ekonomik verimliliği belirlenmesi
Sulamanın ekonomik verimliliği, birim alandan elde edilen net gelirin birim alana uygulanan sulama suyu miktarına oranıdır. Bu değer aşağıdaki eşitliğe göre hesaplanacaktır.
- Sulama suyu mali etkinliği (TL m-3) = Net gelir (TL ha-1) / Uygulanan su miktarı (m3
ha-1) (Pereira ve ark., 2012; Çetin ve Kara, 2019).
3.2.3.6. BaĢa baĢlık noktasının belirlenmesi
Bu parametre, birim alan başına (ha) toplam üretim masrafının yağlık ayçiçeği ürünü birim satış fiyatına oranıdır (Layard ve Glaister, 1994; García-García ve ark., 2004).
3.2.4. Enerji Analizi 3.2.4.1. Enerji tüketimi
YAS sulamalı ayçiçeği tarımında kullanılan üretim girdilerinin her birinin enerji eş değerleri dikkate alınarak, birim alana (ha) toplam enerji kullanımı hesaplanmıştır. Üretim girdilerinin bir biriminin enerji katsayıları Çizelge 3.5‟de verilmiştir. Ayçiçeği üretiminde kullanılan girdiler, kendi enerji katsayıları ile çarpılarak, enerji eş değerleri elde edilmiştir. Çalışma kapsamında üretim girdileri, direk enerji taşıyıcılar (DET) (dizel yakıtı, elektrik), Traktör-makina ve ekipman (TM) (Traktör, tarım makinaları, ekipman, basınçlı sulama sistemi) ile kullanılan materyaller (MK) (Gübreler, ilaç, tohum, sulama) ve insan işgücü (İİG) kapsamında analiz edilmiştir.
Çizelge 3.5. Ayçiçeği üretiminde kullanılan girdilerin ve ürünün birimine ilişkin enerji katsayıları
Girdi-Çıktı Birimi Enerji eş değeri
(Mega Jul birim–1) Kaynaklar A. Üretim girdileri
1. Diesel yakıtı L 40.68 Boustead (2003)
2. Elektrik kWh 10.28 Acaroğlu (2001)
3. Gübreler
(a). Azot kg 38.7 Tizilivakis ve ark. (2005)
(b). Fosfor kg 12.0 Tizilivakis ve ark. (2005)
(c). Potasyum kg 9.3 Reineke ve ark. (2013)
4. Basınçlı sulama sistemi
(a). PE Φ90-140 mm tube kg 75.2 Ambrose ve ark. (2002)
(b). PE Φ22 mm tube kg 75.2 Ambrose ve ark. (2002)
5. Traktör ve makine-alet kg 71.38 Acaroğlu ve Aksoy (2005)
6. İnsan iş gücü h 2.2 Fluck (1992)
B. Üretim çıktısı (Ürün)
1. Yağlık Ay çekirdeği kg 26.2 McIntosh ve ark. (1984)
Yağlık ayçiçeği üretiminde birim alan (ha) başına kullanılan toplam enerji miktarı aşağıdaki eşitlik baz alınarak hesaplanmıştır.
TEG = DET + TM + MK + İİG Eşitlikte;
TEG – Suluda ayçiçeği üretiminde kullanılan (tüketilen) toplam enerji miktarı (MJ ha–1),
DET – Dizel yakıtı ve elektrik olarak tüketilen enerji (MJ ha–1),
TM – Traktör –makina ve ekipman kullanımı ile tüketilen dolaylı enerji miktarı (MJ ha–1),
MK – Gübre, tohum ve ilaç gibi malzelerin kullanımı yoluyla tüketilen enerji miktarı (MJ ha–1),
İİG – Üretimde çalıştırılan insanların iş gücü kaynaklı tüketilen enerji miktarı (MJ ha–1).
3.2.4.2. Enerji üretimi
Enerji çıktısının belirlenmesinde ayçiçeği dane verimi ve ayçiçeği danelerinin birim ağırlığının enerji içeriği (26.2 MJ kg-1
) (Çizelge 3.5) dikkate alınmıştır. Ayçiçeği ürününün enerji eş değerinin belirlenmesinde aşağıdaki eşitlikten yararlanılmıştır.
ÜE = VD × EC Eşitlikte;
ÜE – Üretilen enerji miktarı (Enerji çıktısı) (MJ ha–1), VD – Ayçiçeği tane verimi (kg ha–1),
EC – Ayçiçeği danelerinin birim ağırlığının enerji içeriği (MJ kg –1
).
3.2.4.3. Enerji göstergelerinin belirlenmesi
Bu kapsamda, ayçiçeği üretiminde birim alana kullanılan toplam enerji miktarı ile birim alandan üretilen enerji miktarı belirlenmiş ve bu belirlenen değerler kullanılarak net enerji kazancı, enerji verimliliği, enerji üretkenlik oranı, sulama suyu enerji verimliliği ve mali enerji verimliliği gibi temel göstergeler aşağıdaki eşitliklere göre hesaplanmıştır.
Net enerji kazancı (MJ ha-1
) = Üretilen enerji miktarı (MJ ha-1) - Tüketilen enerji (MJ ha-1).
Enerji verimliği (kg MJ-1) = Tüketilen birim enerjiye karşılık üretilen ürün miktarı.
Enerji üretim-tüketim oranı = Üretilen enerji (MJ ha-1) / Tüketilen enerji miktarı (MJ ha-1).
Sulama suyu-enerji verimliliği (MJ m-3) = Üretilen enerji (MJ ha-1) / Uygulanan sulama suyu miktarı (m3
ha-1).
Ekonomik enerji verimliliği (TL MJ-1) = Net gelir (TL ha-1) / Tüketilen enerji (MJ ha-1)
4. ARAġTIRMA VE SONUÇLARI TARTIġMA 4.1. Sulama ve verim değerleri
Araştırma alanında ayçiçeğine uygulanan mevsimlik sulama suyu miktarları belirlenerek Çizelge 4.1‟de verilmiştir. Bu kapsamda elde edilen verilere göre, uygulanan su miktarı çiftçiden çiftçiye farklılık göstermiştir. Ayçiçeğine uygulanan toplam sulama suyu en düşük 2304 m3
ha-1, en yüksek 6352.9 m3 ha-1 olup araştırma alanı ortalaması ise 4004.8 m3
ha-1 olarak belirlenmiştir. Çiftçilerin elde ettikleri ürün verimleri arasında da farklılıklar olduğu Çizelge 4.1‟de görülmektedir. Araştırmaya dâhil edilen çiftçilerin ayçiçeği verimleri 2200 ile 4000 kg ha-1
arasında değişim göstermiş olup, ortalaması 3256 kg ha-1 olarak gerçekleşmiştir. Çizelgeden de görülebileceği gibi, en yüksek verimler en çok su uygulayan üreticilere ait olmadığı gibi en düşük verim değerleri de en az sulama uygulayan çiftçilere ait değildir.
Çizelge 4.1. Çiftçilerin uyguladığı sulama suyu miktarları ve ürün verim değerleri
Ç if tçiler Tarla parseli (ha) Kuyu debisi (m3 h-1) Sulama süresi (h) Uygulanan sulama suyu miktarı (m3 ha-1) Ürün verimi (kg ha-1) Sulama sayıları Sulama yöntemleri 1 4.75 144 133 4032.00 3728 4 Y.S. 2 3.00 144 132 6336.00 2660 4 Y.S. 3 5.25 72 208 2852.57 3000 4 Y.S. 4 10.00 108 260 2808.00 2200 3 Y.S. 5 10.00 54 1040 5616.00 2600 4 Y.S. 6 5.00 144 80 2304.00 3680 6 D.S. 7 2.50 108 96 4147.20 3600 4 Y.S. 8 2.35 144 63 3860.43 3770 5 Y.S. 9 7.50 108 357 5140.80 3600 4 D.S. 10 3.00 108 95 3420.00 3480 4 Y.S. 11 7.50 108 209 3009.60 2800 4 Y.S. 12 2.30 108 88 4132.17 2200 4 Y.S. 13 5.00 90 165 2970.00 3800 5 Y.S. 14 6.90 144 220 4591.30 4000 4 D.S. 15 3.25 108 75 2492.31 3000 3 Y.S. 16 1.70 90 120 6352.94 2400 4 Y.S. 17 6.25 108 258 4458.24 3800 6 D.S. 18 7.50 144 168 3225.60 3400 4 Y.S. 19 6.00 144 200 4800.00 3400 4 D.S. 20 4.75 108 156 3546.95 4000 6 D.S. Ort. 5.23 114 206 4004.81 3256
Araştırmaya dâhil olan 20 ayçiçeği üreticisinden 6‟sı sulamayı damla yöntemi, 14‟ü ise yağmurlama yöntemiyle gerçekleştirmiştir. Damla sulamada, uygulanan sulama suyu miktarı 2304 ile 5140 m3
ha-1 arasında değişmiş olup, ortalaması 4140 m3 ha-1‟dır. Damla sulamada elde edilen ürün miktarları ise 3400 ile 4000 kg ha-1
arasında gerçekleşmiş olup, ortalaması 3747 kg ha-1
değeri ile araştırma alanı ortalamasının (3256 kg ha-1) yaklaşık 500 kg ha-1 üzerinde bulunmuştur. Yağmurlama yönteminde uygulanan sulama suyu miktarı 2492 ile 6336 m3
ha-1 arasında değişmiş ve ortalama değeri 3947 m3
ha-1 olup, elde edilen ürün verimi ise 2200 ile 3800 kg ha-1 arasında gerçekleşmiş ve ortalama değeri 3046 kg ha-1
, araştırma ortalamasının (3256 kg ha-1) altında bulunmuştur. Bu sonuçlar, ayçiçeği tarımında ürün verimi yönünden damla sulama yönteminin daha iyi bir performansa sahip olduğunu göstermektedir.
4.2. Ekonomik analiz 4.2.1. Sulama masrafları
Yeraltı suları ile sulanarak tarımı yapılan yağlık ayçiçeğinin sulama masrafları çiftçi bazında hesaplanarak, Çizelge 4.2‟de verilmiştir. Bu çizelge verilerine göre, araştırma alanında yağlık ayçiçeğinde sulama masrafı en düşük 1207.7 TL ha-1
(211.9 $ ha–1) ve en yüksek 4404 TL ha-1 (772.6 $ ha–1) olup, araştırma alanı ortalaması ise 2383.5 TL ha-1 (418.2 $ ha–1) olarak hesaplanmıştır.
Çizelge 4.2. Yağlık ayçiçeği üretiminde sulama masrafları Ç if tçiler Tarla parseli (ha) Kuyunun saatlik ücreti (TL h-1) Kuyunun toplam çalışma süresi (h) Elektrik maliyeti (TL ha-1) Sulama sistem maliyeti (TL ha-1) İşçi maliyeti (TL ha-1) Toplam sulama maliyeti (TL ha-1) Toplam sulama maliyeti ($ ha-1)* Elektrik maliyetini n sulama maliyetine oranı (%) 1 4.75 64 133 1792.0 50 0 1842.0 323.2 97 2 3.00 64 132 2816.0 60 400 3276.0 574.7 86 3 5.25 32 208 1267.8 38 0 1305.8 229.1 97 4 10.00 48 260 1248.0 69 1000 2317.0 406.5 54 5 10.00 24 1040 2496.0 55 0 2551.0 447.5 98 6 5.00 62 80 992.0 680 0 1672.0 293.3 59 7 2.50 48 96 1843.2 220 0 2063.2 362.0 89 8 2.35 64 63 1715.7 247 480 2442.7 428.6 70 9 7.50 60 357 2856.0 888 660 4404.0 772.6 65 10 3.00 48 95 1520.0 153 400 2073.0 363.7 73 11 7.50 48 209 1337.6 20 0 1357.6 238.2 99 12 2.30 48 88 1836.5 91 630 2557.5 448.7 72 13 5.00 40 165 1320.0 100 0 1420.0 249.1 93 14 6.90 64 220 2040.6 1014 0 3054.6 535.9 67 15 3.25 48 75 1107.7 100 0 1207.7 211.9 92 16 1.70 40 120 2823.5 20 0 2843.5 498.9 99 17 6.25 64 258 2641.9 704 770 4115.9 722.1 64 18 7.50 64 168 1433.6 56 0 1489.6 261.3 96 19 6.00 64 200 2133.3 753 500 3386.3 594.1 63 20 4.75 48 156 1576.4 715 0 2291.4 402.0 69 Ort. 5.23 52.1 206.2 1839.9 301.7 242.0 2383.5 418.2 80.12 *:1 $ = 5,70 TL (Eylül 2019 kur fiyatları )
Çizelge 4.2‟den görüldüğü üzere, sulama için elektrik masrafı en düşük 992 TL ha-1 (174 $ ha-1) ve en yüksek ise 2856 TL ha-1 (501 $ ha-1) olup, araştırma alanı ortalaması 1839.9 TL ha-1
(322.8 $ ha-1) olarak hesaplanmıştır. Yeraltı suları ile sulanarak tarımı yapılan yağlık ayçiçeğinin sulama masrafları içerisinde en yüksek masraf kalemini elektrik maliyeti oluşturduğu görülmektedir. Elektrik enerjisinin toplam sulama giderleri içerisindeki payı %54 ile %99 arasında değişmiş olup, araştırma alanı ortalaması %80.12 olarak gerçekleşmiştir.
4.2.2. Sulama harici üretim masrafı
Araştırmada sulama masrafı dışında kalan diğer üretim masrafları ayrı ayrı belirlenmiş ve sonuçları Çizelge 4.3‟de verilmiştir. Çizelge 4.3‟den de görülebileceği
gibi, sulama harici üretim masrafı en düşük 1437.1 TL ha-1 (252.1 $ ha-1), en yüksek ise 3573.8 TL ha-1 (627 $ ha-1) olup araştırma alanın ortalaması 2263 TL ha-1 (397 $ ha-1) olarak belirlenmiştir.
Çizelge 4.3. Sulama harici üretim masrafları
Ç
if
tçiler Toprak işleme maliyeti (TL ha-1) Ekim hazırlığı maliyeti (TL ha-1) Tohum maliyeti (TL ha-1) Ekim maliyeti (TL ha-1) İlaç maliyeti (TL ha-1) Çapa maliyeti (TL ha-1) Gübre maliyeti (TL ha-1) Hasat maliyeti (TL ha-1) Toplam maliyet (TL ha-1) Toplam maliyet ($ ha-1) 1 82.5 60.4 283.5 120.0 0.0 117.3 0.0 280.0 1943.7 341.0 2 113.8 164.7 360.0 120.0 0.0 0.0 504.0 280.0 1542.5 270.6 3 123.4 177.4 540.0 120.0 400.0 120.0 1020.0 240.0 2740.8 480.8 4 122.2 158.4 440.0 160.0 60.0 0.0 724.0 240.0 1904.6 334.1 5 106.5 136.7 408.0 160.0 0.0 160.0 1240.0 280.0 2491.2 437.1 6 107.5 160.3 640.0 120.0 36.0 140.0 1000.0 280.0 3573.8 627.0 7 107.2 168.9 384.0 120.0 0.0 65.5 1040.0 280.0 2165.6 379.9 8 149.3 614.3 378.0 82.0 0.0 69.9 462.0 280.0 2035.5 357.1 9 100.3 141.2 720.0 120.0 0.0 64.5 1040.0 320.0 2506.0 439.6 10 87.9 175.5 400.0 120.0 0.0 32.6 420.0 280.0 1516.0 266.0 11 84.6 85.4 383.0 140.0 0.0 44.1 420.0 280.0 1437.1 252.1 12 81 163.2 425.0 160.0 104.0 51.7 260.0 280.0 1524.9 267.5 13 200 160.0 640.0 120.0 0.0 120.0 642.0 240.0 3452.0 605.6 14 141.2 175.5 585.0 160.0 35.2 160.0 780.0 320.0 2356.9 413.5 15 101.9 159.5 338.0 120.0 50.5 32.6 1200.0 280.0 2282.5 400.4 16 116.3 81.9 360.0 120.0 71.6 0.0 1100.0 280.0 2129.8 373.6 17 112.1 211.2 480.0 70.0 52.1 35.3 768.0 280.0 3408.7 598.0 18 100.1 159.0 627.0 120.0 0.0 41.1 440.0 240.0 1727.2 303.0 19 113.4 147.9 424.0 66.0 0.0 48.6 764.0 280.0 1843.9 323.5 20 117.6 88.8 640.0 82.0 0.0 48.6 260.0 240.0 2677.0 469.6 Ort. 113.4 169.5 472.8 120.0 40.5 67.6 704.2 274.0 2263.0 397.0
Çizelge 4.3 verilerine göre, sulama harici üretim masraflarında en önemli maliyet kalemini gübre ve tohum oluşturmaktadır. Çiftçiler bazında değerlendirildiğinde toplam gübre gideri 260 TL ha-1
(45.6 $ ha-1) ile 1240 TL ha-1 (217.5 $ ha-1 ) arasında farklılık göstermiş olup, ortalama gübre gideri 704 TL ha-1
(123.5 $ ha-1) olup, sulama harici üretim giderlerinin yaklaşık %30.6‟sını oluşturmaktadır. Tohum masrafı ise bu grubun %20.6‟sını oluşturmaktadır. Çiftçilerin tohum giderleri 283.5 TL ha-1 (49.7 $ ha -1
) ile 720 TL ha-1 (126.3 $ ha-1) arasında değişmekte olup, ortalaması 472.8 TL ha-1 (82.9 $ ha-1) olarak hesaplanmıştır. Bu farklılığa, kullanılan tohumun birim fiyatı ve
kullanım miktarı etki etmiştir. Çünkü tohumlar verim kabiliyeti ve hastalıklara dayanım durumuna göre fiyatlandırılmaktadır.
4.2.3. Toplam üretim masrafları
Yeraltı suları ile sulanan yağlık ayçiçeği tarımının toplam üretim masrafları çiftçilere göre ayrı ayrı hesaplanarak Çizelge 4.4‟de verilmiştir. Üretici bazında en düşük toplam üretim masrafı 2794.7 TL ha-1 (490.3 $ ha-1) ve en yüksek toplam üretim masrafı 7524.6 TL ha-1
(1320.1 $ ha-1 ) olup, ortalama üretim masrafı 4646.5 TL ha-1 (815.2 $ ha-1) olarak hesaplanmıştır. Çiftçi bazında değerlendirdiğimizde, toplam üretim masraflarının yaklaşık %29 - %68‟ini sulama masrafları oluşturmaktadır.
Çizelge 4.4. Toplam üretim masrafları
Ç if tçiler Sulama maliyeti (TL ha-1) Sulama harici üretim maliyeti (TL ha-1) Toplam üretim maliyeti (TL ha-1) Toplam üretim maliyeti ($ ha-1) Sulamanın payı (%) 1 1842.0 1943.7 3785.7 664.2 48.7 2 3276.0 1542.5 4818.5 845.4 68.0 3 1305.8 2740.8 4046.6 709.9 32.3 4 2317.0 1904.6 4221.6 740.6 54.9 5 2551.0 2491.2 5042.2 884.6 50.6 6 1672.0 3573.8 5245.8 920.3 31.9 7 2063.2 2165.6 4228.8 741.9 48.8 8 2442.7 2035.5 4478.2 785.7 54.5 9 4404.0 2506.0 6910.0 1212.3 63.7 10 2073.0 1516.0 3589.0 629.6 57.8 11 1357.6 1437.1 2794.7 490.3 48.6 12 2557.5 1524.9 4082.4 716.2 62.6 13 1420.0 3452.0 4872.0 854.7 29.1 14 3054.6 2356.9 5411.5 949.4 56.4 15 1207.7 2282.5 3490.2 612.3 34.6 16 2843.5 2129.8 4973.3 872.5 57.2 17 4115.9 3408.7 7524.6 1320.1 54.7 18 1489.6 1727.2 3216.8 564.4 46.3 19 3386.3 1843.9 5230.2 917.6 64.7 20 2291.4 2677.0 4968.4 871.7 46.1 Ort. 2383.5 2263.0 4646.5 815.2 51.3
Araştırma alanında yağlık ayçiçeği sulama giderlerinin toplam üretim masrafları içindeki payı ortalama olarak %51.3 olarak belirlenmiştir. Yani toplam üretim masraflarının yarısı sulama masraflarından oluşmaktadır. Çizelge 4.4‟de görüleceği gibi, sulama giderlerinin toplam üretim masrafları içindeki payının %29.15 - %34.61 arasında olduğu bir grup ve %46.13 – %68.0 arasında değiştiği diğer bir grup bulunmaktadır. Sulama masrafı payının en düşük olduğu grup (4 üretici), en az sulama suyu uygulayan (230-290 mm) ve sulama işçiliği ödemeyen çiftçilerden oluşmaktadır. Sulama masraf payının yüksek gerçekleştiği grup, sulama suyunu fazla uygulayan ve sulama işçiliği kullanan üreticilerden oluşmaktadır.
4.2.4. Brüt üretim değeri
Araştırma alanı için yağlık ayçiçeği brüt üretim değerleri hesaplanmış ve sonuçları Çizelge 4.5‟de verilmiştir. Bu çizelge verilerine göre, çiftçi bazında brüt üretim değeri 5500 TL ha-1
(964.9 $ ha-1) ile 10070 TL ha-1 (1766.7 $ ha-1) arasında hesaplanmış olup, araştırma alanı brüt üretim değeri ortalaması 8208.3 TL ha-1
(1440.1 $ ha-1) olarak belirlenmiştir.
Çizelge 4.5. Brüt üretim değeri
Ç
if
tçiler Ayçiçeği verim (kg ha-1)
Ayçiçeği satış fiyatı (TL kg-1) Brüt üretim değeri (TL ha-1) Brüt üretim değeri ($ ha-1) 1 3728.0 2.64 9841.9 1726.7 2 2660.0 2.40 6384.0 1120.0 3 3000.0 2.50 7500.0 1315.8 4 2200.0 2.50 5500.0 964.9 5 2600.0 2.30 5980.0 1049.1 6 3680.0 2.45 9016.0 1581.8 7 3600.0 2.70 9720.0 1705.3 8 3770.0 2.60 9802.0 1719.6 9 3600.0 2.42 8712.0 1528.4 10 3480.0 2.65 9222.0 1617.9 11 2800.0 2.45 6860.0 1203.5 12 2200.0 2.50 5500.0 964.9 13 3800.0 2.65 10070.0 1766.7 14 4000.0 2.37 9480.0 1663.2 15 3000.0 2.51 7530.0 1321.1 16 2400.0 2.45 5880.0 1031.6 17 3800.0 2.46 9348.0 1640.0 18 3400.0 2.82 9588.0 1682.1 19 3400.0 2.48 8432.0 1479.3 20 4000.0 2.45 9800.0 1719.3 Ort. 3255.9 2.5 8208.3 1440.1 4.2.5. Ekonomik Göstergeler 4.2.5.1.Net gelir
Net gelir iki şekilde hesaplanmıştır. Birincisi, brüt gelirden toplam masrafın çıkarılmasıyla elde edilen, ürüne bağlı net gelirdir. İkincisi ise, ürüne bağlı net gelire, devletçe yapılan destek ödemelerinin eklenmesiyle elde edilen desteklemeli net gelirdir. Çalışma kapsamında yapılan net gelir hesaplamaları Çizelge 4.6‟da verilmiştir. Araştırma alanında ürüne bağlı net gelir 906.7 TL ha-1
(159.1 $ ha-1) ile 6371.2 TL ha-1 (1117.8 $ ha-1) arasında değişmiş olup, çiftçiye göre farklılık göstermiş ve ortalaması 3561.8 TL ha-1 (624.9 $ ha-1) olmuştur. Türkiye‟de 2019 yılında devletin üreticiye gübre ve mazot desteği 300 TL ha-1, doğrudan ürüne desteği ise 0.40 TL kg-1
olarak uygulanmıştır. Araştırmada bu tarımsal destekler de dikkate alınmış ve net gelir
hesaplaması buna göre yapılmıştır. Çizelge 4.6 verilerine göre, araştırma alanında yağlık ayçiçeği üretiminde destekli net gelir 2166.7 TL ha-1
(308.1 $ ha-1) ile 8031.2 TL ha-1 (1409.0 $ ha-1) arasında değişim göstermiş ve araştırma alanı ortalaması 5164.1 TL ha-1 (906.0 $ ha-1) olarak hesaplanmıştır.
Çizelge 4.6. Devlet destekli net gelir
Ç
if
tçiler Ürün net geliri Devlet ürün desteği Gübre mazot desteği
Devlet destekli net gelir TL ha-1 $ ha-1 TL kg-1 $ kg-1 TL ha-1 $ ha-1 TL ha-1 $ ha-1 1 6056.2 1062.5 1491.2 261.61 300.0 52.6 7847.4 1376.7 2 1565.5 274.6 1064.0 186.67 300.0 52.6 2929.5 513.9 3 3453.4 605.9 1200.0 210.53 300.0 52.6 4953.4 869.0 4 1278.4 224.3 880.0 154.39 300.0 52.6 2458.4 431.3 5 937.8 164.5 1040.0 182.46 300.0 52.6 2277.8 399.6 6 3770.2 661.4 1472.0 258.25 300.0 52.6 5542.2 972.3 7 5491.2 963.4 1440.0 252.63 300.0 52.6 7231.2 1268.6 8 5323.8 934.0 1508.0 264.56 300.0 52.6 7131.8 1251.2 9 1802.0 316.1 1440.0 252.63 300.0 52.6 3542.0 621.4 10 5633.0 988.2 1392.0 244.21 300.0 52.6 7325.0 1285.1 11 4065.3 713.2 1120.0 196.49 300.0 52.6 5485.3 962.3 12 1417.6 248.7 880.0 154.39 300.0 52.6 2597.6 455.7 13 5198.0 911.9 1520.0 266.67 300.0 52.6 7018.0 1231.2 14 4068.5 713.8 1600.0 280.70 300.0 52.6 5968.5 1047.1 15 4039.8 708.7 1200.0 210.53 300.0 52.6 5539.8 971.9 16 906.7 159.1 960.0 168.42 300.0 52.6 2166.7 380.1 17 1823.4 319.9 1520.0 266.67 300.0 52.6 3643.4 639.2 18 6371.2 1117.8 1360.0 238.60 300.0 52.6 8031.2 1409.0 19 3201.8 561.7 1360.0 238.60 300.0 52.6 4861.8 852.9 20 4831.6 847.6 1600.0 280.70 300.0 52.6 6731.6 1181.0 Ort. 3561.8 624.9 1302.4 228.5 300.0 52.6 5164.1 906.0
Araştırma alanı içerisinde en düşük devlet desteği alan üretici (1180 TL ha-1 ; 207 $ ha-1) en düşük verimi alan üretici olmuştur. Araştırmada en yüksek devlet desteği alan üretici 1900 TL ha-1
(333.3 $ ha-1) olup, araştırma alanının ortalaması 1602.4 TL ha-1 (281.1 $ ha-1) olarak hesaplanmıştır. Burada da görüldüğü üzere ayçiçeği tarımına devlet desteklemesi, üreticilere belirli oranda bir kazanç sağlamaktadır. Araştırma alanı için ortalama toplam net gelirin (devlet destekli net gelirin) yaklaşık %31‟i devletin doğrudan ürün desteği ve gübre mazot desteklemesi olduğu görülmektedir.
Uygulanan sulama suyu miktarının net geliri önemli derecede etkilediği görülmektedir. Araştırma alanında 250 – 350 mm sulama suyu uygulayan çiftçi grubunun net geliri 6021 TL ha-1 (1056 $ ha-1) iken, 350 mm üzerinde sulama suyu uygulayan çiftçi grubunun net geliri ortalaması 4306 TL ha-1
(755 $ ha-1) olarak belirlenmiştir.
4.2.5.2. Fayda masraf oranı
Bu çalışma kapsamında analiz edilen bir diğer gösterge de fayda masraf oranıdır. Bu fayda masraf oranları hesaplanmış ve Çizelge 4.7‟de verilmiştir. Bu hesaplamalara göre en yüksek fayda sağlayan üretici 2.98, en düşük fayda sağlayan üretici ise 1.18 olup araştırma alanının ortalaması 1.85 olduğu belirtilmiştir.
Çizelge 4.7. Fayda masraf oranı
Ç
if
tçiler Brüt üretim değeri Toplam üretim masrafı Fayda
masraf oranı TL ha-1 $ ha-1 TL ha-1 $ ha-1 1 9841.9 1726.7 3785.7 664.2 2.60 2 6384.0 1120.0 4818.5 845.4 1.32 3 7500.0 1315.8 4046.6 709.9 1.85 4 5500.0 964.9 4221.6 740.6 1.30 5 5980.0 1049.1 5042.2 884.6 1.19 6 9016.0 1581.8 5245.8 920.3 1.72 7 9720.0 1705.3 4228.8 741.9 2.30 8 9802.0 1719.6 4478.2 785.7 2.19 9 8712.0 1528.4 6910.0 1212.3 1.26 10 9222.0 1617.9 3589.0 629.6 2.57 11 6860.0 1203.5 2794.7 490.3 2.45 12 5500.0 964.9 4082.4 716.2 1.35 13 10070.0 1766.7 4872.0 854.7 2.07 14 9480.0 1663.2 5411.5 949.4 1.75 15 7530.0 1321.1 3490.2 612.3 2.16 16 5880.0 1031.6 4973.3 872.5 1.18 17 9348.0 1640.0 7524.6 1320.1 1.24 18 9588.0 1682.1 3216.8 564.4 2.98 19 8432.0 1479.3 5230.2 917.6 1.61 20 9800.0 1719.3 4968.4 871.7 1.97 Ort. 8208.3 1440.1 4646.5 815.2 1.85
4.2.5.3. Ekonomik üretkenlik
Bu çalışma alanında hesaplanan bir diğer parametrede ekonomik üretkenlik değeridir ve bu değer hesaplanmış Çizelge 4.8‟de verilmiştir. Bu değer üreticilerin bir TL masrafa karşılık kaç kg verim aldıklarını göstermektedir. Ekonomik üretkenlik (EP) değerleri bazında değerlendirildiğinde, 0.48 – 1.06 kg TL-1
arasında değişmekte olup araştırma alanı ortalaması 0.73 kg TL-1
olarak hesaplanmıştır. Bu verilere bakıldığında da düşük değerlerin 400 mm üzerinde sulama uygulayan üreticilere ait olduğu görülmektedir.
Çizelge 4.8. Ekonomik üretkenlik Ç
if
tçiler Ayçiçeği verimi kg ha-1
Toplam üretim masrafı Ekonomik üretkenlik
TL ha-1 $ ha-1 kg TL-1 kg $-1 1 3728 3786 664.2 0.98 5.61 2 2660 4819 845.4 0.55 3.15 3 3000 4047 709.9 0.74 4.23 4 2200 4222 740.6 0.52 2.97 5 2600 5042 884.6 0.52 2.94 6 3680 5246 920.3 0.70 4.00 7 3600 4229 741.9 0.85 4.85 8 3770 4478 785.7 0.84 4.80 9 3600 6910 1212.3 0.52 2.97 10 3480 3589 629.6 0.97 5.53 11 2800 2795 490.3 1.00 5.71 12 2200 4082 716.2 0.54 3.07 13 3800 4872 854.7 0.78 4.45 14 4000 5411 949.4 0.74 4.21 15 3000 3490 612.3 0.86 4.90 16 2400 4973 872.5 0.48 2.75 17 3800 7525 1320.1 0.51 2.88 18 3400 3217 564.4 1.06 6.02 19 3400 5230 917.6 0.65 3.71 20 4000 4968 871.7 0.81 4.59 Ort. 3255.9 4646.5 815.2 0.73 4.17
4.2.5.4. Sulama suyu ekonomik verimliliği
Araştırma alanında sulama suyu mali etkinliği hesaplanmış ve Çizelge 4.9‟da verilmiştir. Bu tabloda görüleceği gibi, birim sulama suyuna karşılık elde edilen net gelir miktarı üreticilere göre farklılık göstermiştir. Üreticilere ilişkin ekonomik sulama suyu üretkenliği (EIWP) değerleri 0.34 TL m-3
ile 2.49 TL m-3 arasında değişmiş olup, ortalaması 1.46 TL m-3
olarak belirlenmiştir. Üreticiler bu gösterge acısından da değerlendirildiğinde, düşük EIWP değerlerinin yine 400 mm üzerinde sulama suyu uygulayan üreticilere ait olduğu görülmektedir.
Çizelge4.9. Sulama suyu mali etkinliği
Ç
if
tçiler Devlet destekli net gelir Uygulanan su
miktarı Sulama suyu ekonomik verimliliği
TL ha-1 $ ha-1 m3 ha-1 TL m-3 $ m-3 1 7847.4 1376.7 4032.0 1.95 0.34 2 2929.5 513.9 6336.0 0.46 0.08 3 4953.4 869.0 2852.5 1.74 0.30 4 2458.4 431.3 2808.0 0.88 0.15 5 2277.8 399.6 5616.0 0.41 0.07 6 5542.2 972.3 2304.0 2.41 0.42 7 7231.2 1268.6 4147.2 1.74 0.31 8 7131.8 1251.2 3860.4 1.85 0.32 9 3542.0 621.4 5140.8 0.69 0.12 10 7325.0 1285.1 3420.0 2.14 0.38 11 5485.3 962.3 3009.6 1.82 0.32 12 2597.6 455.7 4132.1 0.63 0.11 13 7018.0 1231.2 2970.0 2.36 0.41 14 5968.5 1047.1 4591.3 1.30 0.23 15 5539.8 971.9 2492.3 2.22 0.39 16 2166.7 380.1 6352.9 0.34 0.06 17 3643.4 639.2 4458.2 0.82 0.14 18 8031.2 1409.0 3225.6 2.49 0.44 19 4861.8 852.9 4800.0 1.01 0.18 20 6731.6 1181.0 3546.9 1.90 0.33 Ort. 5164.1 906.0 4004.8 1.46 0.26
4.2.5.5. BaĢa baĢlık noktası
Bu çalışma kapsamında başa başlık noktası hesaplaması Çizelge 4.10‟da verilmiştir. Çalışmada yağlık ayçiçeği tarımında üretim masraflarına karşılık gelen ürün miktarları da belirlenmiştir. Başa başlık noktası da denilen bu gösterge değeri de üreticilere göre farklılık göstermiştir. Başa başlık noktası 1140.7 ile 3058.8 kg ha-1 arasında değişmiş olup, araştırma alanı ortalaması 1861.7 kg ha-1
olarak hesaplanmıştır.
Çizelge 4.10. Başa başlık noktası
Ç
if
tçiler Sulama masrafları Sulama harici üretim masrafları satış fiyatı Ayçiçeği Başa başlık nokta hesaplaması TL ha-1 $ ha-1 TL ha-1 $ ha-1 TL kg-1 kg ha-1 1 1842.0 323.2 1943.7 341.0 2.64 1434.0 2 3276.0 574.7 1542.5 270.6 2.40 2007.7 3 1305.8 229.1 2740.8 480.8 2.50 1618.6 4 2317.0 406.5 1904.6 334.1 2.50 1688.6 5 2551.0 447.5 2491.2 437.1 2.30 2192.3 6 1672.0 293.3 3573.8 627.0 2.45 2141.1 7 2063.2 362.0 2165.6 379.9 2.70 1566.2 8 2442.7 428.6 2035.5 357.1 2.60 1722.4 9 4404.0 772.6 2506.0 439.6 2.42 2855.4 10 2073.0 363.7 1516.0 266.0 2.65 1354.3 11 1357.6 238.2 1437.1 252.1 2.45 1140.7 12 2557.5 448.7 1524.9 267.5 2.50 1633.0 13 1420.0 249.1 3452.0 605.6 2.65 1838.5 14 3054.6 535.9 2356.9 413.5 2.37 2283.3 15 1207.7 211.9 2282.5 400.4 2.51 1390.5 16 2843.5 498.9 2129.8 373.6 2.45 2029.9 17 4115.9 722.1 3408.7 598.0 2.46 3058.8 18 1489.6 261.3 1727.2 303.0 2.82 1140.7 19 3386.3 594.1 1843.9 323.5 2.48 2109.0 20 2291.4 402.0 2677.0 469.6 2.45 2027.9 Ort. 2383.5 418.2 2263.0 397.0 2.52 1861.7
4.3. Enerji Bilançosu
4.3.1.Enerji tüketimine iliĢkin sonuçlar
Konya şartlarında YAS sulamalı ayçiçeği tarımında kullanılan girdilerin miktarları veya kullanım süreleri işletmeler bazında Çizelge 4.11‟de verilmiştir. Bu çizelgeye göre yağlık ayçiçeği üretiminde kullanılan dizel yakıt miktarı ortalama 32.6 L ha-1, ortalama elektrik kullanımı 21695.5 kWh ha-1 ve makine alet ekipman kullanımı ortalama 5.6 h ha-1 olarak hesaplanmıştır. Ayrıca insan iş gücü kullanım süresi ortalama 106.2 h ha-1 olarak belirlenmiştir.
