9
Am erika ve İngiltere
Ermenileri bahane
edip nüfuz alttna
alacakları topraklar
için kapışmaya bile
başlam ışlardı...
1919-1920'lerde "M illî Ermeni Delegas
yonu" Başkanı Bogos Nubar
Ermenileri kışkırtan
M3 büyük devlet vardı:
«ABD, Ingiltere ve Fransa...»
•B ü y ü k devletlere bel bağlayan, köylerinden şehirlerinden rahat yaşamlarından
kopup silaha sarılan Ermeniler Ingiltere ve Fransa’nın OsmanlI mirasından
alacaklarını almasıyla bir ölçüde yalnız kalıyorlardı.
• A B D ’de İse, kendisine petrol sahaları değil “dağ-bayır” kaldığı anlaşılınca
Ermeni lehindeki heyecan da azalmaya başlıyordu
E
RM ENİLERİ, köylerin- de, şehirlerde rahat otu rurken, binbir vaadle, Os manlI idaresine karşı silaha sarıl maya çağırmış, “ Sîzler* müsta kil koca bir devlet kuracağız, sı nırlan Akdeniz’den Karadeniz’e, Kafkasya'ya Uzanacak” diyerek onları bu yolda teşvik, tahrik et miş olan üç büyük devlet, Birle şik Amirika, İngiltere ve Fransa! Ermeni halkının uğradığı felâ ketlerde bunların payı nedir? Ve bu vaadlere temel göster dikleri, "insani hisleri” nin geri sinde, neler var?Yıkılan Osmanlı İmparatorlu ğu’nun enkazı... Paylaşılacak yeraltı, yerüstü servetleri, m a denler, petrol, verimli toprak lar... Fakat yeni savaşlar patla yacak, çok insan ölecek, çok in san sefil olacak, göç yollarına
dökülecek. Umurlarında mı? ★ ★ ★ 1919 yılının sonlan... “ Büyük Ermenistan” lehinde ki kampanyalar İngiltere ile Fransa’da yavaşlarken Birleşik Amerika’da yeni yeni gelişmeler görülüyor. B ey azp erd elere alelacele bir katliam filmi bile y etiştirm işler. A d ı: “ K urban Edilen Ermenistan!” Bir sahne sinde Ermeni kadınlan görülü yor, çocuklarım, ağızlarına ka dar çölün kumlarına gömmüş ler, diri diri, geri planda ellerinde silah, yürürken görülen Türk as kerinden gizliyorlar, ırzlarına geçilmesin diye!
Amerikan senatörleri, temsil cileri, Ermenistan’a yardım komitelerinin gönüllü faal üyele ri... Büyük paralar toplanıyor. Ve birden "Ermenistan dostu” iki büyük devletin diplomatlan, Ermenilerin sırtında, kapışıyor.
Fransa'nın Washington Bü yükelçisi M . Jusserand Paris’e yolladığı mektuplarda (1) uzun uzun anlatıyor bu kapışmayı. Müstakil Ermenistan devleti için çalışan Amerikan yardım kom i tesinin ba şk a n ı James W. Grard, Birleşik Amirika'mn eski Berlin Büyükelçisi. 12 şubat 1920’de Londra’ya İngiliz hükümetine sert bir telgraf çek miş. Osmanlı imparatorluğu'- nun enkazını paylaşmakta olan “Yüksek Barış Konseyi” o sıra da Londra’da toplantı halinde.
James W. Gerard’a göre, konse yin aldığı bazı kararlarla Erme nistan devletinin sınırlan küçül tülmüş! Birleşik Amerika'nın Ermenistan için 30 milyon dolar sarfetdğine, 30 milyon dolar da ha topladığına işaret olunarak konseyin böyle bir karara var ması protesto ediliyor. İngiltere hükümeti ad ın a B a lfou r 26 şubatta bu telgrafı cevaplandın- yor. Ermenistan devleti için para toplamalım yeterli olmayacağım, asker göndermek icap ettiğini bildiriyor. Ermenistan’ın sınırla rına dokunduğu iddialarını da reddediyor.
Amerikalılan bu şekilde bir den sinirlendiren ne olmuştu? K endilerinin y ö n e te ce ğ i, “ Ermenistan Devleti” nin sınır lan içinde bulunacağım hesap- ladıklan petrol k u yu ların ın İngiltere tarafından himaye altı na alman “ Irak devletl” nin sı nırlan içine kaydırılmış olmasıy dı! Birleşik Amerika’ya “ Erme nistan” diye dağlık, verimsiz arazi bırakılıyordu.
★ ★ ★
Aradan bir ay geçmişti. Büyük devletlerin vaadlerine bel bağlayarak Türke karşı si laha sarılmış Ermenileı ortada kalmıştı. Ingiltere ile Fransa, Osmanlı mirasından alacaklarım almış, susmuşlardı. Kendisine yalnız "d a ğ bayır” kaldığım gören Birleşik Am erika’da da Ermenistan lahindeki heyecan sönüyordu.
Cihan Harbi’nden hemen son
ra, Birleşik Amerika Başkam Wİlson'un da öncülüğünü yaptı ğı bir “ milletleri birleştirici” teşkilât kurulmuştu. A dı da: Ce- miyet-i A k v a m idi. İn g iliz Dışişleri Bakanı Lord Curzon, ortada kalan "Ermeni Devleti” ni bu teşkilâtın sırtına yıkmayı düşünüyor ve 12 martta resmen müracaatını yapıyordu. Cemiyet- ’i Akvam, kuruluş yasasının 22. maddesine uygun olarak bu dev leti himayesine alabilirdi. Cemi yet-i Akvam Uenel Sekreteri gün
lerce konuya eğilmişti. Onlar da bu meseleyi nasıl silkip atacakla rım araştırıyorlardı. Ve 11 ni sanda “ çok gizli” kaydı ile ilgili devletlere bir muhtıra gönderi yor, görüşlerini açıklıyorlardı (2):
1 — Bahsi geçen 22. madde, yeni kurulacak devletlerin man da idaresini yüklenen hükümet leri kontrol etmekle Cemiyet-i A k v a m ’ı g örev len d irm iştir. D oğrudan d o ğ ru y a Cemiyet-i Akvam’a manda idaresini yüklen mek yetkisini vermemiştir.
2 — Müstakil Ermenistan devleti kurulmuştur. (Erivan’da- kinden bahsediyor) Yalnız bu devletin sınırları ve statüsü he nüz teebit edilmiş değildir. Os manlI devleti ile barış imzalanır ken bu sınırların tesbit edilmesi karar altına alınmıştır. Henüz bu anlaşma da yapılmamıştır.
3 — "Zavallı Ermenistan’a yardıma koşmak şüphesiz en bü yük arzumuzdur.” Fakat bu
devlete verileceği söylenen top rakların mühim kısmında Türk askeri k u v v etleri m ev cu ttu r. Cemiyet-i Akvam 'ın ordusu y ok tur ki bu Türk kuvvetlerini o topraklardan çıkartabilsin. Aynca Ermenistan devletinin kuruluşu için çok paraya ihtiyaç vardır. Teşkilâtımızın parası da yoktur.
Netice! Bir veya birkaç devlet bu manda idaresini yüklenmeli dir. Onların parası da, ordusu da var. Başka çare görmüyorlardı.
Bu gizli muhtıraya, üye dev letlerin hiçbirinden cevap gelme yecekti!
★ ★ ★
Bir hafta sonra, Ingiltere, Fransa ve İtalyan asbaşkanlan • San Remo’da toplanmışlardı. Osmanlı devleti ile (Sevr'de im zalanacak) barış andlaş mas mm ana hatlarını hazırlamak için. Sıra Ermeni devletinin durumu na gelmişti. Hiçbiri talip değildi bu işe. Kimin sırtına yıkacaklar dı bu işi? Ve nihayet şu karan al mışlardı:
— Müstakil E rm en istan devletinin manda idaresi Birleşik Amerika Başkanı W oodrow W il son’ a teklif edilecek. A y n ca bu devletin sınırlarını tesbit etme görevi de —tam yetki ile— ken disine verilecek, ilgili devletler, siniri arla ilgili başkanın alacağı kararlan peşin kabul etmiş ola caklar.
Yani Başkan Wilson istediği ni yapabilecek mi? Evet ama İngiltere Başbakanı Lloyd G eor ge kurnaz adam. Irak - M ezo potamya manda idaresinin pet- rollü bölgesini emniyete almayı ihmal etmemiş. San Remo kara- nnda, Başkan W ilson’un yalnız ca dost Türk ilinde —Trabzon, Erzurum, Van ve B itlis— Erme ni sınırlarım tesbit etmekle y et kili olduğu belirtiliyor.
Aradan birkaç hafta geçmez... Birleşik Amerika Senatoeu'nda Ermenistan lehinde büyük teza hürat olur. Hatta Kafkasya’ya bir Amerikan savaş gemisi ile deniz askerlerinin gönderilmesi teklif edilir. Batum'a gidecek. Gün 14 mayıs, Senato büyük çoğunlukla teklifi kabul eder. Senatodaki olaya dair haber B e yaz Saray’a geldiğinde Başkan Wilson’un masasında, San Remo konferansına katılanlann yolla dığı teklifler vardır. Başkan fır satı kaçırmak istemez. Hemen kongreye bir yazı gönderir, Bir leşik Amerika’ya Ermeni dev letinin manda idaresinin teklif edildiğini, aynca kendisinin biz zat ve devletin sınırlanın tesbit edeceğini b ildirir. Sen aton un tam bu teklifler kendisine yapı lırken Ermenistan lehinde bir karar almış olmasını da “ İlahî bir tesadüf’ olarak damgalar. Başkan, böyle bir manda idare sinin ağır fedakârlıklara sebep olacağını bildiğini fakat, “ D ün yanın en büyük Hıristiyan dev leti” nin bu güçlükleri yenecek durumda bulunduğunu da ekler.
(1) • Serie, Levant 1918- 1929/ARM ENIE. Cüt, 9. Sayfa: 97. (2) • A ym seride: Armenie, Cüt: 10.
— Y A R I N
:---Albay Bremond'un
hayalleri
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
