Hac› Bektafl Velî / 2005-35
K
KA
AR
RA
AD
DEEN
N‹‹Z
Z Ç
ÇEEPPN
N‹‹LLEER
R‹‹ 33::
fifiA
ALLPPA
AZ
ZA
AR
RII V
VEE G
GÜ
ÜR
RG
GEEN
NTTEEPPEE
A
Alleemmddaarr YYAALLÇÇIINN B
Baaflflaakk UUYYSSAALL G
Güüzzzzaaddee DD‹‹KKEERROO⁄⁄LLUU
Ö ÖZZEETT
Bu yaz›da fialpazar› ve Gürgentepe çizgisinde yap›lan Çepni araflt›rmalar›n›n sonuçlar› yer almak-tad›r. Akören mahallesinde kat›l›nan bir yas cemine ait izlenimler de yine yaz› içerisinde bulunmakta-d›r.
A ABBSSTTRRAACCTT
The outcomes of the results of the researches which have been done on the line of fialpazar› and Gürgentepe are presented in this writing. The impressions about the cem ceremony for mourning that was practised in Akören District are also told.
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Yas Cemi, Gürgentepe, fialpazar›, Çepni. K
Keeyy WWoorrddss:: :: Cem of Mourning, Gürgentepe, fialpazar›, Çepni.
Çepniler bafllang›çta sadece Do¤u Karadeniz’de yo¤un olarak, flu anda ise ‹z-mit ve Kand›ra dahil olmak üzere bütün Karadeniz yöresinde yaflamaktad›rlar. Ge-çirdikleri sosyo kültürel de¤iflime ra¤men kimliklerini henüz korumaya devam et-mektedirler. Ancak anlay›fl bak›m›ndan aralar›nda gittikçe kökleflmeye bafllayan derin bir ayr›l›k bulunmaktad›r. Daha önce de belirtti¤imiz gibi özellikle Bat› Ka-radeniz yöresinde Çepniler kendilerinin daha çok Alemdar, Bayraktar veya San-caktar olarak an›lmas›n›, bu kimliklerinin öne ç›kmas›n› tercih etmektedirler. Halk aras›nda 93 Harbi olarak bilinen 1877/1878 Osmanl› Rus Savafl›, Çepniler üzerin-de büyük bir darbe olmufltur. Çünkü Osmanl› Devleti’nin Do¤u Karaüzerin-deniz yöresi-nin güvenli¤inden sorumlu tuttu¤u ve yetkilerle donatt›¤› Çepniler do¤al olarak Ruslara karfl› büyük bir direnifl içine girmifller, bu direnifl baflar›l› olamay›nca bü-yük bir göç facias› yaflam›fllard›r. Bu göçün ilk durak noktas› Trabzon fialpazar› ol-mufltur. fialpazar› merkez ve köylerinin tamam› halen Çepni’dir ve bu kimli¤i tafl›-d›klar›n› ifade etmekte ve bundan gurur duymaktad›rlar. Ancak kendilerinin Alevi olmad›klar›n› geleneklerinin Alevi kültür ve geleneklerine çok benzedi¤ini öne sürmektedirler.
Bu bölgede yapt›¤›m›z araflt›rmada Çepniler üzerine daha önce yap›lan arafl-t›rmalardan ve ilçe tan›t›m k›lavuzundan söz etmifllerdir. ‹lçe tan›t›m rehberi Her 43
Yönüyle Dünden Bugüne A¤asar fialpazar› ad›yla O¤uzlar’›n 24 kolundan biri olan Çepnileri, fialpazar›’n› ve onlar›n tarihlerini, gelenek ve göreneklerini, kültür-lerini tan›tmaktad›r. Ancak bizim belirledi¤imiz sistematik da¤›l›m ve kültürel da-¤›lma konusunda ciddi bir bilgileri bulunmamaktad›r. Sözlü kültürde bulunan ve Karadeniz’in bütün yörelerinde ses ve görüntü kay›tlar› ile belirledi¤imiz bir bafl-ka nokta da Çepni Beylerinin Pafla unvan› tafl›mas›d›r. Son temsilcileri olan ve Ruslara karfl› direnen Cemal Pafla gelenekten gelen bir paflad›r. Ruslara karfl› Gü-müflhane’den fial Pazar›na kadar direnmifller, direnifl baflar›l› olamay›nca Çepnile-rin Güvenç Abdal’a verilmifl olan kutsal sanca¤›n› Geyikli köyüne gömdükten sonra da¤›lm›fllard›r.
Bu da¤›l›fl son 150 y›l›n en önemli ve ac›l› bir göçünü de beraberinde getirmifl-tir. Çepnilerin bir k›sm› kimliklerini ifade etmeksizin Trabzon, Çaykara, bir k›sm› Rize, bölgesine yay›lm›fllar; Vakf› kebir, Akçaabat, Ordu Gürgentepe ve Gölköye yerleflmifllerdir. Gölköy ve Gürgentepe, Çepniler aç›s›ndan çok önemli bir merkez-dir.
Karadeniz’de yap›lan Çepniler ve Güvenç Abdal Oca¤› ile ilgili alan araflt›rma-s›n›n son dura¤› olan Ordu Gürgentepe’deki araflt›rmam›za Akören mahallesinden Kâz›m Taflp›nar Dede (Çolak Kâz›m) kaynakl›k etti.
Kâz›m Dede, Çantac› Muharrem ile akraba oldu¤unu ve onlar›n da kendileri-nin de Güvenç Abdal’a ba¤l› oldu¤unu söylüyor. Çantac› Muharrem Çepniler ve Güvenç Abdal Oca¤› için kilit bir isimdir. Çünkü Çantac› Muharrem bütün Çepni-leri göç ettikÇepni-leri ve da¤›ld›klar› yörelerde ziyaret eden olar›n görgüsünü yapan son kiflidir. Çantac› Muharrem Dede’nin ölümünden sonra Çepniler aras›ndaki ba¤lan-t› kopmufl, görgü ve cemlerinin yürütülebilmesi için Hac›bektafl Çelebilerine bafl-vurmufllard›r.
Çepnilerin görgüsüne ilk kat›lan Hac›bektafl Çelebisi Ahmet Cemalettin Çele-bi’dir. Ahmet Cemalettin Çelebi Gürgentepe ve yöresindeki cemlerde erkân yürüt-mede çok önemli olan Erkan Çubu¤u (‹mam R›za) gelene¤ini de¤ifltirerek Pençe-i AlPençe-i Aba ad› verPençe-ilen pençelPençe-i erkâna geçmPençe-ifltPençe-ir. Bu geçPençe-iflle bPençe-irlPençe-ikte bPençe-ir k›s›m ÇepnPençe-i- Çepni-ler Güvenç Abdal’dan beri gelen ve Erdebil süre¤inin devam› anlam›na gelen er-kân çubu¤u ile erer-kân yürütürken bir k›sm› ise pençeli süre¤ine dönmüfllerdir. Bu kol Hac›bektafl’ta Yusuf Ulusoy’a ba¤l›d›r. Bu yüzden de aralar›nda ciddi bir an-laflmazl›k bulunmaktad›r. Düzce Gölyaka çevresi ise gelene¤ine ba¤l› olarak Er-kânl› Sürek yürütmektedir ve bu erkân Veliyyeddin Ulusoy taraf›ndan görülmekte-dir. Gürgentepe, bu bak›mdan çok önemligörülmekte-dir.
Alemdar Yalç›n - Baflak Uysal - Güzzade Dikero¤lu
45
Hac› Bektafl Velî / 2005-35
Karadeniz Çepnileri 3: fialpazar› ve Gürgentepe
Araflt›rma ekibimiz Gürgentepe’ye akflama do¤ru gelebilmifl ve Gürgentepe Belediye Baflkan yard›mc›s›n›n da yol göstermesiyle bir cenaze erkân›na kat›lma-m›z mümkün olmufltur. Bu cenaze erkân›nda, kendilerinden ricakat›lma-m›z üzerine ce-naze erkân›nda olmad›¤› hâlde bize semah ve baz› di¤er cem ritüellerini de gös-termifllerdir. Gürgentepe’nin Akören mahallesinde yap›lan erkân› Kaz›m Dede yü-rütmüfltür.
Kâz›m Dede’nin babas›n›n lâkab› Yaral›o¤ullar› olarak kabul edilmifl. Bu lakâ-b›n hikâyesini Kâz›m Dede flöyle anlat›yor:
“Ruslar, Harflit’e gelip Kürtün’ü bast›¤› zaman dedemin mallar› varm›fl. Rusla-r›n mallar› almas›na karfl› koymak için savafl›rken kimi baltayla kimi silahla yara-lanm›fl. Bu nedenle Yaral›o¤ullar› ismini alm›fllar.”
Kâz›m Dede’nin büyük dedesinin ad› Mustafa, kendi dedesinin ad› ise Ali. Kür-tün’den gelen dedesinin ad›n› bilmiyor. Kendi babas› da dede olarak erkân yürüt-müfl.
Niksar Geyikgölü köyünde, K›ll›gelifl’te ve özellikle Bozören’de Güvenç Abdal Oca¤›ndan dedeler oldu¤unu, Malatya-Mineyik Oca¤›ndan gelenlerin ise erkân› yürüttü¤ünü söylüyor. Niksar’daki Güvenç Abdal Oca¤› dedeleri olarak ise Gaze-lefe’den Deli fi›hl›lar’› örnek olarak gösteriyor. Kâz›m Dede, en yak›n akrabalar› olarak Çolako¤ullar› diye an›lan sülaleyi gösteriyor. Kâz›m Dede, Niksar-Gazale-fe’de Ali Duran isimli bir dedenin erkân› yürüttü¤ünü söylüyor. Kâz›m Dede’nin sayd›¤› bu köylerin bir ortak özelli¤i de gençlerinin genellikle köyü terk edip ‹stan-bul’a gitmesi ve zamanla köyde yafll› nüfusun da azalmas›.
Gürgentepe’de bulunan Akören mahallesinde gözleme flans› yakalad›¤›m›z er-kânda bayanlar, bafllar›n› örtünün iki ucu da öne düflecek flekilde örtüyorlar. Buna ek olarak, erkekler de bafl› aç›k ceme giremiyor. Kâz›m Dede, atalar›n› (On ‹ki ‹mam) örnek göstererek onlar›n da bafllar›n›n sar›l› oldu¤unu söylüyor.
Yap›lan cenaze erkân› ailenin erke-¤inin annesi Hanflan Han›m’›n 93 yafl›n-da vefat› üzerine düzenlenen bir er-kând›. Bu yas töreni ölümün 7., 40. ve 52. günlerinde ya-p›lmakta ve yedi se-ne boyunca sese-nede bir kere tekrarlan-maktad›r. Yedi sene boyunca yap›lan bu uygulamaya da Se-ne Bafl› Davet denil-mektedir. Erkânda gelenekte oldu¤u gi-bi gülbank okun-makta ve ölü yeme-¤i yenilmekteydi. Ölü yeme¤inde yöresel bir yemek olup kuru fasülye, dövülmüfl bu¤day, tavuk eti, tuz ve undan yap›lan keflkek yeme¤inin yan› s›ra pilav, fasülye yeme¤i, flehriye çorbas›, börek, biber dolmas› ve cac›k yenildi. Ölü yeme¤inde sunulan yemekler büyük tencere ve kazanlarda piflirilmifl olup her gelen misafire büyük bir misafir-perverlikle ikram edildi. Yemekten sonra misafirler ve ev halk›, yas erkân› için top-land›lar ve dedenin iflaretiyle erkân bafllad›. Bize gösterilen bu erkân›n yan› s›ra dedenin ve ev sahiplerinin izin vermesi üzerine semah gösterileri yap›ld›. Semah-larda iki kad›n ve iki erkek semaha ç›kt›lar ve yapt›klar› semah Tokat Hubyar oca-¤› semah›n› and›rmas›na ra¤men ondan daha farkl› özellikler de tafl›yordu. Alemdar Yalç›n - Baflak Uysal - Güzzade Dikero¤lu
46 Hac› Bektafl Velî / 2005-35
