TC.
NECM ETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİM LER ENSTİTÜSÜ
TEM EL İSLAM BİLİM LERİ ANABİLİM DALI
HADİS BİLİMDALI
G A ZÂ LÎ’NİN M ÎZ Â N U ’L-AM EL ADLI
ESERİNDEKİ HADİSLERİN TAHRİCİ VE
D EĞ ERLENDİRİLM ESİ
YÜK SEK LİSANS TEZİ
HAZIRLAYAN
Bttşra Sultan ÖZDEM İR
DANIŞMAN
Prof. Dr. Adil YAVUZ
TC.
NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİM LER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİM LERİ ANABİLİM DALI
HADİS BİLİM D AIJ
G A ZÂ Lİ’NİN M ÎZ Â N U ’L-AM EL ADLI
ESERİNDEKİ H ADİSLERİN TAHRİCİ VE
D EĞ ERLENDİRİLM ESİ
YÜK SEK LİSANS TEZİ
HAZIRLAYAN
Biişra Sultan ÖZDEM İR
DANIŞM AN
Prof. Dr. Adil YAVUZ
T.C.
«.V'“T 1 İ İ ' " N E C M E T T İN ER B A K A N ÜN İV ERSİTESİ
\ S X a Sosyal Bilim ler Enstitüsü M ü d ü rlü ğ ü SI S f i i l U
KONYA ENSTİTÜSÜ
Ö Z E T
Öğr
enc
inin
Adı Soyadı BÜŞRA SULTAN ÖZDEMİR N um arası 128106031014
Programı
Tezli Yüksek Lisans X Doktora
Tez Danışmanı PROF.DR. ADİL YAVUZ
Tezin Adı
GAZÂLİ'NİN MÎZÂNU'L-AMEL ADLI ESERİNDEKİ HADİSLERİN TAHRÎCİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ
Ö Z D E M İ K , B ü ş r a S u lta n , G a zâ H ’n in M îz â n u ’l-A m e l A d lı E s e r in d e k i H a d is le r in T a h r îc i ve D e ğ e r le n d ir ilm e s i, Y ü k s e k L is a n s T e / i , D a n ış m a n ı: P r o f. D r. A d il Y a v u z , K o n y a , 2 0 1 5 .
G a z â lî v e M îz â m ı’l-A m e l A d lı E s e r in d e k i H a d is le r in T a h r îc i v e D e ğ e r le n d ir ilm e s i is im li te z im iz a r a ş t ır m a h a k k ın d a g e u e l b ilg ile r , g ir iş , i k i b ö lü m v e s o n u ç k ıs m ın d a n o lu ş m a k ta d ır .
T e z in k o n u s u v e ö n e m i, te z d e ta k ip e d ile n y ö n te m v e y a r a r la n ıla n k a y n a k la r a r a ş t ır m a h a k k ın d a g e n e l b ilg ile r b a ş lığ ı a ltın d a v e r ilm iş t ir . T e z in b ir in c i b ö lü m ü n d e G a z â lT n tn h a y a tı, İlm î y ö n ü v e e s e r le r i ü z e r iu d e d u r u lm u ş , ik iu c i b ö lü m d e h a d is le r te s p it e d ile r e k t a b r îc e d ilm iş v e h a d is le r h a k k ın d a b ir d e ğ e r le n d ir m e y a p ılm ış tır . S o n u ç b ö lü m ü n d e is e h a d is le r ü z e r in d e ç a lış m a m ız b o y u n c a eitfe e t tiğ im iz b u lg u la r ı d e ğ e r le n d ir d ik .
A n a h ta r K e lim e le r ; G azâlî, T ab rie, D e ğ erle n d irm e , M îz â n u ’i-Am eL
N ecm ettin Erbakan Ü niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü A hm et Keleşoglu Eğitim Fak. Al-Blok 4 20 9 0 M eram yeni Yol /M e ra m /KONYA Tel: 0 İ3 2 201 0060 Faks: 0 332 201 0065 W eb: w w w .k o ny a.ed u .tr E-posta: sosbil@ konya.edu.tr
Nam e an d S urnam e BÜŞRA SULTAN ÖZDEMİR S tu d e n t N um ber 1 2 8 1 0 6 0 3 1 0 1 4
V o
X Study Program m e
M a ste r's D egree (M.A.) X
3
< Doctoral Degree (Ph D.)
Supervisor PROF. DR. ADIL YAVUZ
Title o f th e Thesis/D issertation
A N A L Y Z İ N G A N D E V A L U A T İ N G O F T H E H A D İ T H S BY G A Z Â L Î A N D O N H İS T R E A T I S E M Î Z A N U 'L -A M E L
Ö Z D E M İ R , B flşra S u lta n , A n a ly z in g a n d E v a lııa tin g o f th e H a d ith s b y G a z â lî a n d H is T r e a lis e M îz a n ıı'l- A m e l, P o s tg r a d u a te th e s is , A d v is o r : P r o f. D r. A d il Y a v u z , K o n y a , 2 0 1 5 .
O ıır th e s is c o n s is ts o f A n a ly z in g a n d e v a lııa tin g o f th e h a d ith s b y G a z â lî a n d o n M îz a n u ’l-A m e l c o m p o s e s g e n e r a l (la ta a b o ııt s tııd y , in tr o d u c tio n , tw o c h a p te r s a n d co n c h ts io n s e c tio n s.
T h e s u b je c t a n d im p o r ta n c e o f th e s is , th e fo llo w e d m e th o d a n d r e fe r e n c e s h a v e b e e n g iv e n u n d e r ‘g e n e r a l d a ta ’ s e c tio n . In th e fir s t s e c tio n o f th e th e s is it h a s b e e n g iv e n ra u eh im p o r ta n t to t h e life o f G a z â lî, his c a p a s ity o n s c h o la r s h ip a n d h is tr e a tis e s , on th e s e c o n d s e c tio n , th e h a d ith s h a v e b e e n d e te r m in e d an d re v ise d by in v e s tig a ty th em in th e ir m a in s o u r c e s a n d w e h a v e e v o lu a te d th e h a d ith s . A s fo r th e c o n c lu s io n se c tio n , a ft e r s tu d y on h a d ih ts , th e r e s u lts h a v e b e e n e v a lııa te d .
K ey W ord s: GazAlî, A n a lyzin g , E valııatin g, M feS nn 'l-A n ıel.
N ecm ettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü A hm et Keleşoğlu Eğitim Fak, Al-Blok 4 2 090 M eram Yeni Yol /M e ra m /KONYA Tel: 0 332 201 0060 Faks: 0 332 201 0065 W eb: w w w .k o ny a.ed u .tr E-posta: sosbil@ konya.edu.tr
1
İÇİNDEKİLER
YÜKSEK LİSANS T E Z İ KABUL F O R M U ...v
B İLİM SEL E T İK SA Y F A S I... vi Ö Z E T ... x A B S l'R A C T ...M ÖNSÖZ ... 3 K ISA L TM A LA R ... 4 G İR İŞ ARAŞTIRM A HAKKINDA G EN EL B İLG İLER A KUM .'SI i VE AMACI... 5
II O M M I ... 5
C- METODU VE KAYNAKLARI...6
D-RİV AY ETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE GEÇEN CERH VE TÂDİL LAFIZLARI... 8
B İR İN C İ BÖLÜM G A ZÂ LÎ’NİN (V. 505/1111) H A Y A Tİ VE İL M İ ŞAHSİYETİ 1. GAZÂLÎ’NİN H A Y A Tİ...10
A-NESEBİ VE K ÜNYESİ...10
B- DOĞUMU VE YETİŞM ESİ...10
II- GAZÂLÎ’NİN İLMİ ŞAHSİYETİ... 12
A -İLİM TAHSİLİ...12
B -H O CA LA RI... 14
C I SI Rl I HI... ...16
D-MÎZÂN U ’L-AMEL... 19
2 İK İN C İ BÖLÜM
M ÎZÂ N U 'L -A M EL’DE YER ALAN H ADİSLERİN T A H R İC İ VE SENED D EĞ ERLEN D İR İLM ESİ
[- RİVAYETLERİN TA H R İC İ...23
II- MÎZÂNU'L-AMEL ADLI ESERDE GEÇEN HADİSLERLE İLGİLİ TABLOLAR... 94
III- RİVAYETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ... 98
S O N U Ç ... 101
BİBLİY O G R A FY A ...103
3
Ö N SÖ Z
G azâlî hicri V. asırda yaşam ış, İslarni ilim lerin hem en hem en h er alanında pek çok eserler verm iştir. H alk arasında H ü ccetü’l-lslâm ve Z ey n ü ’d-D îıı olarak tanınan İm am G azâlî çok yönlü bir İslam âlim i olarak karşım ıza çıkm aktadır.
Bu çalışm am ızda G a zâ lî’nin M izâııu'l-A m el adlı eserinde yer alan hadislerin talıric ve değerlendirm esini yapm ış bulunm aklayız.
G azâlî’niıı pek çok eseri gibi çalışm am ıza konu edindiğim iz bu eser de toplum arasında rağbet görm üş ve adeta elden ele dolaşan kitaplarından birisi olm uştur. B u eserde yer alan rivayetlerin bazıları Ebû Tâlib el-M ekkî’ııin K û lıı’l-
Kıdûb adlı eserinde ve G azâlî’ııin halk arasında bilinen en m eşhur eseri olan İhyû-ıı U lüm i 'd-Dîn adlı eserinde yer alan rivayetlerdir.
D anışm an hocam ile yaptığım ız istişareler sonucunda böyle bir konunun bir tez çalışm ası çapında ele alınabileceği kanaatine vardık. Bu eserdeki rivayetlerin ıav ilerin in durıım değerlendirm elerini titiz bir çalışm ayla tek tek ele alarak değerlendirm eye çalıştık. A yrıca rivayetlerin seııedlerindeki râvîler hakkında m ulıaddislerce yapılan ceıh -tad il değerlendirm eleri ve rivayetlerin senedlerine yönelik değerlendirm elerine değindik.
Tezim izin giriş bölüm ünde araştırm a hakkında genel bilgiler verdik. Birinci bölüm ünde G a zâ lî’n in hayatı ve ilm i yönünü ele alm aya çalıştık. İkinci bölüm de G azâlî’ııin M izânıı ’l-A m el adlı eserindeki rivayetleri talıric ederek, senedleri açısından değerlendirdik. U laştığım ız neticeleri ise sonuç bölüm ünde dile getirdik.
Ç alışm am ızda bu eserde yer alan rivayetlerin sahihini sakîm inden ayırarak eserde bulunan riv ay etlerin güvenilirlik derecelerini tespit etm eyi am açladık. Sonuç olarak o kuyucunun bu eserden faydalanırken, içerisinde yer alan rivayetlerin niteliği konusunda okuyucuya bir ışık tutm ayı am açlam ış bulunm aktayız.
T ezim izin hazırlanış aşam asında bizlere yol gösteren, kaynaklara ulaşm am ıza yardım cı olan, çeşitli yönlendirm elerle araştırm am ızın yürütülm esi hususunda usul ve yöntem gö steren danışm an hocam Prof. Dr. A dil Y avuz’a teşekkürü bir borç bilirim . Ç alışm am ızın okuyucuya faydalı olm asını C enab-ı H ak ’tan niyaz ederim.
/ B üşra Sultan Ö Z D E M İR
4 a.g.e a.g.m. b. bkz. D .K.Ü.İ.F.D. F.KEV E.Ü .G .N .T.T. lı. hz. M .O. yay. İFAV r.a. sav TD V DİA thk. trs. TYB v. yay. K IS A L T M A L A R : Adı geçen eser
: Adı geçen m ad d e/ m akale
: İbn (oğlu)
: B akınız
: D okuz Eylül Ü niversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
: Erzurum Kiiltiir ve Eğitim Vakfı
E: Erciyes Ü niversitesi G evher N esibe T ıp Tarihi Enstitüsü
: Hicri
: H azreti
: M arm ara Ü niversitesi Y ayınları
: M arm ara Ü niversitesi İlahiyat Fakültesi Y ayınları
: R adiyallahu anh
: Sallallahıı aleyhi ve selem
: Türk D iyanet Vakfı İslam A nsiklopedisi
: T ahkik eden
: Tarihsiz.
: Türkiye Y azarlar Birliği
: V efat tarihi
s
( ; i ı ü ş
A R A Ş T IR M A H A K K IN D A G E N E L B İL G İL E R
A -K O N D SU VE A M A C I
G a zâ lî’nin M iz a m ı’I-Aııwl adlı eserindeki hadislerin tahrici ve değerlendirm esi tezin konusunu oluşturacaktır. Bu bağlam da m ü e llif G azâlî ve eseri hakkında bilgi verilecek daha so m a eser içerisinde yer alan hadislerin tahric ve değerlendirm esine geçilecektir.
B u çalışm ayla G a zâ lî’n in M izanu ’l A m e l adlı eserinde yer alan hadislerin güvenilirlik derecelerini tespit etm ek am açlanm aktadır. D olayısıyla eserde yer alan hadislere ne d erece itibar edilm esi gerektiği hususuna ışık tutulm aya çalışılacaktır. B u nedenle bu eserdeki rivayetler araştırm aya konu edilerek okuyucunun aydınlatılm ası am açlanm aktadır.
B O N E M İ
P eygam ber (sa v )’iıı vefatının ardından çeşitli kim selerce hadis uydurm a teşebbüsleri olm uştur. B u tür faaliyetlere karşı hadis âlim leri yoğun bir gayretle pek çok eser vererek uydurm a rivayetlerle m ücadele etm işlerdir. B ununla birlikte m evzu ve old u k ça z ay ıf olan hadisler tefsir, fıkıh, tasavvuf, ahlak v.b. alanlarda yazılan eserlerde k en dilerine y er bulabilm işlerdir.
G azâlî’nin araştırm am ıza konu olan M iz a m ı’l-A m el adlı eseri İslam ahlakının yaşanm ası için okuyucuyu yönlendiren çok kıym etli bir e ser olarak karşım ıza çıkm aktadır. H alk arasında okunan bu k itaptaki h adislerin tahric ve değerlendirm esi yapılarak okuyucu aydınlatılm aya çalışılm ıştır.
G azâlî’nin hadisleri ele alm ada m ütesâhil olarak tanınan bir ilim adam ı olm ası sebebiyle araştırm am ızda G a zâ lî’nin bu eserindeki h adislerin tem el hadis kaynaklarındaki yerini araştırıp, râv ileıin cerh-tâdil durum larını tespit ederek h adislerin değerlendirm esini yapacağız. D olayısıyla b u eserde yer alan rivayetlerin sıh h at derecelerini tespit ederek okuyucunun eserden istifadesinin daha sağlıklı o lm asına katkıda b ulunm aya çalışacağız.
6
C - M E T O D U V E K A Y N A K L A R I
G iriş, iki bölüm ve bir sonuçtan oluşacak olan çalışm am ızın om urgasını oluşturan eserde yer alan m erfû rivayetlerin taîırici yapıldıktan sonra, rivayetlerin güvenilirlik derecesinin belirlenm esindeki öncelikli şartlardan birisi olan ravileriıı cerh ve ta'd il noktasındaki durum ları ve senette inkıta olup olm adığının tespiti dipnotlarda ele alınacaktır.
Ç alışm am ızın Birinci bölüm ünde G a zâ lî'n in hayatı, ilm i yönü, eserleri ele alınacak ikinci bölüm de ise yukarıda b elirttiğim iz üzere rivayetlerin tahrici yapılacaktır.
Ç alışm am ızda öncelikle sened tenkidinde göz önünde bulundurulm ası gereken başlıca unsurlardan birisi olan hoca-talebe ilişkisini dikkate alarak senedlerde herhangi bir inkıta ( kopukluk) olup olm adığını tespit am acıyla rivayet senedindeki ravilerin birbirleri arasındaki hoca-öğrenci ilişkisini ortaya koym aya çalışılacaktır. Yine bu çabanın bir gereği olarak ravilerin birbirlerinden hadis taham m ülü ve edasını gerçekleştirebilecekleri ihtim alini kuvvetlendiren, aynı dönem de yaşayıp yaşam adıklarını tespit am acıyla ravilerin vefat tarihleri de göz önünde bulundurulacaktır. D aha sonra raviler hakkında cerh ve tâdil im a n û m ım n görüşünü aktarıp, ravinin durum u hakkında bilgi vererek hadisin senedinin güvenilir olup olm adığı hususuna ışık tu tulm aya çalışılacaktır.
Ç alışm am ızda tem el hadis kaynaklarından, K ütüb-i S ittc'y i oluşturan eserlerin yanı sıra A b d u rrezzâk ’m (v. 211/826) M u s m m e f i, A hm ed b. H an b el'in (v. 241/855) e f-M ü sn e d ’i, B ez z â r'ın (v .292/905) M üsnecf i, T a b e râ n î'n in (v.
360/971) M u ’cem leri, B ey h ak î'n in (458/1066) Ş u a b u 'l-îm ım 'ı gibi kaynaklardan da faydalanılacaktır.
Bir hadis tahric çalışm ası niteliğinde olan bu araştırm am ızda senedleri incelerken ravilerin biyografilerini konu edinen başlıca rical kitaplarından olan İbn H ib b ân 'm (v. 354/965) K itâ h u 's-S ikâ t't; M izzî’nin (v. 742/1341) Tehzîbu'l-K em âh Z eh eb î’nin (v. 748/1347) e î-K â şif adlı eseri ve îb n H acer el- A skalânî’nin (v .852/1448) T e h zîb u ’t-T ehzîb adlî eserlerinden faydalanm ış bulunm aktayız. Z ay ıf ravilerin durum larını ele alan N e sâ î’nin (v. 303/915) KHâlm'd-Ducıfâ
ve'l-7
M e tru kîn 'i, D ârakutnî’ııin (v. 385/ 995) ed-D uafd ve 'l-M etrııkîn’i, İbn H acer’in
l i s â n ı ı ’l-M îzârı'ı gibi eselerdeıı faydalanm ış bulunm aktayız. A yrıca A lîyyii’l-
K â r fn in (v. 1014/1605) e l-M a sn ıt’ j î M a ‘rifeti ’l-tla d îsi'l-M e vzû adlı eseri,
A clû n î’nin (v. 1162/1749) K eşfıt ’I-Hajâ sı gibi eserlerden de faydalandık.
M akale ve ansiklopedi m addelerinden, özellikle G azâlî’nin hayatının ele alındığı bölüm de yararlanılacaktır. H adislerinin sened tenkidinin yapılm asında ise başta T irm iz î’nin es-SiinettindG geçen rivayetler için T irm izî’n in (v.279/892) d eğerlendirm elerinden faydalanılm ıştır. D iğer rivayetlerde ise U kaylî’nin (v. 322/ 934), ed-D uaJaıt’l~Kebîr% İbını’l-C ev zı’niıı (v. 597/1201) e l-M e v zû â t’ı, SübkFııin (v .771/1370) T a b a k û tu 'ş-Ş a jiiy y etü ’l-K .übrâ’sı ve lrâ k î’nin (v. 806/ 1405) et-M uğm
atı H am li ’l-E sfâr j î Tahrîci m â j î ’l-İhyâ m ine ’l-A h b â r ’ı, H ey sem î’nin (v.807/1404)
M e c m e u ’z-Z e v â id adlı eseri, S u y u lfn in (911/ 1505) el-Leâlîü ‘l-M asruta j i 'l -
E hâdîsi ‘l-M evd û u’sı, E lb ân î’nin (v. 1420/1999) Silsiletu ’l-Ehddisİ ’d-D aije v e ’i~ M evdua gibi eserler çalışm am ızda önem li katkıları olan eserlerdendir.
Eserde yer alan hadisleri incelerken, sadece merf'û olan h ad isler belirlenip, bunlar üzerinde tahric çalışm ası yapıldı. Fakat çalışm am ızın sınırlarını aşm am ak için m e v k u f ve m aktu olduğu belirtilen diğer rivayetleri ise araştırm am ızın sınırlarına dahil etm em iş bulunm aktayız.
H adislerin sıralanm ası yapılırken rivayetleri belirlem ede göz önünde bulundurduğum uz eserdeki sayfa n u m aralan esas alındı. B u nedenle her hadisten sonra, hadisin eserde geçtiği sayfa num arası beraberinde verildi.
E lbette bu çalışm anın içeriği gereği ravileriıı sika veya m ecruh olduklarım bildiren hadis im am larının geliştirdikleri bir takım ıstılahların ne m anaya geldiğini de belirtm ek gerektiği kanaatindeyiz. R avilerin hadis âlim lerince çeşitli kriterlere göre güvenilirlik derecelerinin ne o lduğuna dair b iıiakım tanım lam aların yapılm ası sebebiyle, bu kavram ların ne m anaya geldiğine de kısaca tem as etm ek istiyoruz.
D - R İV A Y E T L E R İN D E Ğ E R L E N D İR İL M E S İN D E G E Ç EN C E R H V E T Â D İL L A FIZ L A R I
8
C erhin ıstılahı m anası raviyi, adalalet ve zabt sıfatlarının birini veya her ikisini tam olarak taşım adığını söyleyerek tenkit etm ektir. R unıın sonucunda durum a göre ravinin rivayet ettiği hadis değer bulur, ya hadisi kabul edilir veya red d ed ilir. 1
İbn S a la h 'a (v. 643/1245) göre tâ 'd ile delalet etm ek iizere kullanılan lafızlar m ertebelerine göre şöyledir:
1. Bir kim se hakkında sika veya m utkin denildiği zam an, onun tarafından rivayet edilen hadislerin hüccet (deli!) olarak k u llanılabilir olm asıdır. Sebt. hucce, h afız vc zabit tabirleri aynı anlam da kullanılm ıştır.
2. Bir kişi hakkında ennehu s a dûkım veya m a h alluhu es-sıdku ya da la be 'se
bih denilirse o kişinin rivayet ettiği hadislerin tedkik edilm ek üzere yazılabileceğine
işaret eder. B u ibareler, ravide zabt şartının m evcut olup olm adığını kesin bir şekilde tayin etm ez. B unu tespit etm ek m aksadıyla ravinin hadisi itibar m aksadıyla yazılır ve başka raviter tarafından da rivayet edilip edilm ediğine bakılır, eğer o hadis farklı bir isnadla daha rivayet edilm işse ravinin doğruluğuna, eğ er hadisin başka b ir rivayeti yoksa ve bir asla dayanm ıyorsa onun zovr/Iığma hükm edilir.
3. B ir kişi hakkında şeyhtin denilirse, onun da hadisi itibar (tetkik edilm ek) için yazılır, fakat b u m ertebe daha öncekilerin dunundadır.
4. B ir kişi hakkında sâ lihu ’l-haciîs denirse, yine hadisi itibar için y a zılır.2
Tadile işaret etm ek İizere bazı hadisçiler b u nların dışında da tabirler kullanm ışlardır. M esela bazıları ravinin doğruluğunu övm ek için, sıfatları bazen e f a l kalıbında kullanarak m esela e v s a k u ’n-nâs (insanların en sağlam ı) dem işler, bazıları da m esela sika sika diyerek aynı ifadeyi tekrar ederek kullanm ışlardır. Bazen de la be 'se bih yerine, leyse bihi be ’sü n dem işlerd ir.3
C erhte kullanılan lafızlar m ertebelerine göre şöyledir:
1 Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, s. 48. 2 İbnu’s-Salah, U lûm u'l-H adis, 122-125. ? Koçvjğit, Talat, Hadis Usûlü, s. 190.
1. B ir kişi hakkında leyyiuü'l-haU is dendiği zam an bu hadislerin itibar için yazılabileceğine delalet eder. B öyle raviier k en dilerinden adaleti iskat etm eyecek bir hal ile m ecruh addedilirler.
2. B ir kişi hakkında leyse b i kuviyyin denilirse b u da birinci derecede olduğu gibi ıaviniıı h adislerinin itibar için yazılabileceğine delalet eder, fakat onun dunundadır.
3. B ir k işi hakkında z ın fu 'l-h u d îs denilirse bundan evvelkilerin dûnunda olm akla birlikte, yine de hadisleri itibar için yazılır.
4. Fakat m e tru k u 'l hudîs veya zâhıbtı ’l-hadis veya kezzabım denilirse o kim senin hadislerine itibar edilm ez. B u d erece cerh in e n üst d erecesid ir.4
B unlar dışında da hadis âlim lerince cerhe delalet etm ek üzere kullanılan çeşitli lafızlar vardır. H atta aynı lafızlar d eğişik m uhaddisler tarafından farklı anlam larda da kullanılabilm ektedir. Fakat b iz çalışm am ızın boyutunu aşm am ak adına burada onlara girm eyi uygun bulm uyoruz.
Şim di de tezim izin birinci bölüm ünün konusu olan G azâlî’nin hayatı üzerinde durm aya ve on u n İlm î kişiliği ve eserleri hakkında bilgi verm eye çalışacağız.
10
B İR İN C İ B Ö L Ü M
G A Z A L İ N İN (V. 505/1111) H A Y A T I V E İL M İ Ş A H S İY E T İ
I. G A Z Â L Î’N İN H A Y A T I A -N E S E B İ V E K Ü N Y E S İ
A sıl adı M uham m ed b. M uham m ed b. M uham m ed b. A hm ed el-G azâiî et- T û sî'd ir. Fıkhı yönden Ş afiî’d ir.5
K ünyesi Ebû H âm id olan G azâlî'n in H âm id adında bir oğlunun oiııp olm adığı tam olarak bilinem em ekte, şayet varsa küçük yaşta ölm üş olabileceği ihtim ali b u lunm aktadır.6
İm âm u ’f-Bahr. HüccetüM -İslâm, U c û b etıf z-Zam ân, Z e y ııu d 'd in 7, M u h accetu ’d-din* gibi lakaplarla anılm ıştır.
B - D O Ğ U M U V E Y E T İŞ M E S İ
G azâlî h.450/ m. 1058 yılında (İra n 'ın ) T ös (bugün ki M eşhed) şehrinde doğdu. D oğum unun h. 4 5 1 ’de T aberân da olduğu da sö y len ir.9
D oğum yerinin Tûs şehri olm asından dolayı Tfisî diye de nisbet edildiği görülür.
B abası yün ticaretiyle m eşgul olurdu. ÖHimü yaklaştığında onu ve kardeşi A h m ed ’i sûfî bir arkadaşına em anet e tti. 10
G azâlî’nin ism inin nasıl okunacağı konusunda ih tila f m evcuttur. Kim i tabakat kitaplarında “G azzâlî” olarak şeddeli “ze ’* harfiyle, kim isinde ise m u h affef “ze” harfiyle söylenm iştir. B ir rivayete göre G azâlî kendisi “ İnsanlar bana G azzâtî
5 Ibn Hallikân, t'efeyât. İV, 216.
6 Çağrıcı, M ustafa, “G azâlî”, D /A , XIII, s. 489. 7 Zehebî, Siyeru A lâ m in -N iib e lâ , XIX, s. 322. 8 Stibkî, T ab âkâfıt’ş-Şafiiyye, VI, 19İ. 9 İbn Hallikân, a.g.e, IV. 216. 10 Stibkî, o.g.e, VI. s . 193.
11 diy o rlar halbuki b en G azzâlî değil, G azale denilen bir köye nisbelle G azâlîyim , d em iştir.11
İbn H aü ik an ise G azzâlî denm esinin sebebinin H areznı ve C ürcân ehlinin genel olarak insanların yaptıkları m esleklere ııisbet etliğini ve G azâlî olarak T u s’un köylerinden bir köye nisbet edilm esinin m eşhurun hilafına olduğu sö y len m ek ted ir. 12 Z ebîdî ise son dönem tarih ve eıısâb im am larının tercihinin de G azzâlî olarak babasının yaptığı m eslek olan yün eğirip satan m anasındaki bu kullanım olduğunu belirtm ek ted ir.13
B iz de Z eh eb î’nin aktardığı anekdota bağlı olarak G azele köyüne nispetle tezim iz boyunca tek “z’'li olarak G azâlî nisbetini kullanacağız.
G a z â lrn in Fars asıllı olduğu bilinm ekle birlikte, ailesi hakkında da fazla bir bilgi m evcut değildir. G a zâ lî’nin büyük am casının ya da z ay ıf bir ihtim alle dayısının kendisiyle ayııı künye ve nisbeyi taşıdığı bilinm ektedir. A hm ed el-G azâlî adındaki s û lî kim liği ile tanınan küçük kardeşi ve birkaç da kız kardeşi vardır. T asavvufa eğilim i bulunan babası M uham m ed T u s’ta iplikçi dükkanı işletm ekteydi. B ir yandan ürünlerini satarken bir yandan da T ûs şehrinin aydın kesim iyle de sıkı bir m ünasebet içindeydi. A y rıca cam i derslerine de iştirak ederek bilgisini arttırıyor, İlm î çalışm alara ve iliın erbabına da m addi destek sağlıyordu. İlim m eclislerinde alm ış olduğu haz dolayısıyla oğulları G azâlî ve A h m ed ’in de ilim erbâbı olm asını istiyordu. İlerleyen yaşı dolayısıyla, onları istediği şekilde eğitm eye Ömrünün vefa etm eyeceğini düşündüğünden, sevdiği bir sutı d o stuna onları em anet ederek, eğitim leriyle ilgilenm esini rica e ü i. 14
G azâlî’niıı yetiştiği çevre ve yetişm e tarzı kendisinin çocukluğundan itibaren tasavvufla tanıştığı ve dolayısıyla iç içe olduğu tasavvufun ileriki yaşlarda kendisini cezbetm iş olduğu kanısını uyandırm aktadır.
G a zâ lî’ııin nesebi, doğum u, yetişm esi gibi hayatının önem li noktalarına değindikten sonra şim di de onun İlm î yönünü kısaca ele alm ak istiyoruz.
11 Zelıebî, u.g.e, XIX, s. 343. 12 İbn Hallikân, u.g.e, I, s. 98. 1J Zebîdî, İthaf, l, s. 18. 11 Çağrıcı, a.g.nıt s. 490.
12
II- G A Z Â L Î’NİN İLM İ ŞA H S İY E T İ
Ç alışm am ızın bu kısm ında İslam dünyası için büyük bir değer taşıyan bu kıym etli âlim in ilim tahsili, hocaları, öğrencileri, eserleri gibi alt başlıklar altında İlmî yolculuğundan bahsedeceğiz.
A - İLİM T A H SİL İ
G azâlî’nin ilk eğitim inin, babasının vefatıyla kendisini em anet olarak gözeten baba dostu m u tasav v ıf eğilim li zâtın rehberliği ve yaşadığı çevrenin kendisine sunduğu im kanlar çerçevesinde şekillendiğini görüyoruz.
G azâlî m uhtem elen okum a yazm a, K ur'an-ı K erim 'in ezberlenm esi, dil bilgisi vc aritm etik gibi alanlarda dönem in geleneksel ilk öğrenim ini bıı baba dostunun desteğiyle görm üştür. A yrıca gerek babasının gerekse yeni ham isinin ziihd ve tasavvufa eğilim li ruhi yapılarının daha çocukluk dönem inde G azâlî'nin m anevi hayatını etkilediğini ve ileride teşekkül edecek olan tasavvuf] kişiliği üzerinde m üessir olduğunu düşünm ek m ü m k ü n d ü r. 15
Tem el eğitim den sonra, önce C ürcan'a ardından Nişâbıır'a giden G azâlî, burada İm a m u l-H a ra m e y n 'e (v. 478/1085) öğrenci oldu, hilaf, cedel. fıkıh usulü, m antık, hikm et felsefe ilim lerinin hepsinde kendini geliştirerek 16 dönem inde m edrese program larında okutulan bütün dersleri alm ıştır. İm am uT -H aram eyn zam anında K u r’anı hıfz etti.17
G azâlî ta sa v v u f ilm iyle tanışm asını el-M unkız m ine 'd-D alâl adlı eserinde: “ İlim leri inceîedikâen sonra, bütün dikkat ve g a yretim le ta s a v v u f y o lu n u
incelem eye başladım. Şu n u anladım ki, ta s a v v u f yolu, ilim ve a m el ile
tam am lanıyor. T a sa v vu f ehlinin ilm inin özü nefse âit olan m ânileri geçm ek, nefsi kötü huylardan ve fen a vasıflardan tem izlem ektir. K albden A lla h u Teâlâ 'dan başka herşeyin düşüncesini a tm ak ve kalbi A lla h u T e â lâ 'm n zikriyle süslem ekdir.
15 Çağrıcı, M ustafa, a.g.m , 490. lf' Siibkî, a .g .e .V l, s. 195-1% . t7 Sübkî, o.g.e, s. 204.
13
Tasavvufun bu ilim y önü, bana am el y ö n ü n d en daha ko la y geldi. Bu sebeble önce ta s a v v u f ehlinden E bu Tûlib M ekkînin “K u t-u l-K u lu b " adlı kitabını, H âris-i
M u h a sibinin kitâ b la n n ı, C üneyd-i Bağdadînin, îm âm -ı Ş ib lî ’nin, Bâyezîd-i
B istâ m î'n in “radıyallahü a n h iim " ve diğer b ü yü k sûjîlerden nakledilen sözlerin bulunduğu kitâbiarı okuyup, in celem ek sureliyle, bu ilm i iahsîle b a şladım .”1*
diyerek anlatm aktadır.
G azâlî Ömrünün son dönem lerinde tasavvufla tanışm asının ardından kendini uzlete çekm iş bu uzletten çıkışını ve sebebini ise şöyle anlatm aktadır: aH alkın
a rasına dönm e hususunda kalp gazii a çık ve m üşahede erbabından, y a n î ta sa v v u f ehli büyüklerden birçok kim se ile istişarede bulundum . H epsi artık uzleti terk edip, insanların arasına dönm ek îcûb ettiğini sözbirliği ile söylediler. T a sa v vu f ehlinden bazı sâlih kim seler tarafından g ö rülen ve dilden dile dolaşan riiyâlar da insanların arasına dönmemi, halkı şaşkına çeviren sapıklıklara cevap verm ek için harekete g eçm em i işaret ediyor ve kuvvetlendiriyordu. B u rüyalar, A lla h ü T e â lâ ’nın bu asrın y a n i h ic rî beşinci asrın başlarında, takdîr buyurduğu bir hayrın doğru i ’tikâda, y a n i E h l-i sünnete dönm enin başlangıcı olduğunu gösteriyordu. A lla h -u Teâlâ, her asrın başında d în i yen id en dirilteceğini v a ’d buyurdu. Bütün bu şehâdetlerden dolayı kalbim de üm idim kuvvetlendi. H iisn-i zannım ga lip geldi. H icrî 499 senesi Zilkade ayında b u m ühim vazifeyi, y a n î te c d îd işini yerin e g etirm ek için N işâburu hareket etm em n asip oldu. B a ğ d â d ’dan ayrılışım 488 senesinin Zilkade ayında idi. D em ek ki, insanlardan ayrı, uzlet hâlinde yaşam am , onbir seneyi d o ld u rm u ştu .” 19
G a zâ lî’niıı bahsettiği tarihi göz önüne alacak olursak bu dönem de halk arasında oldukça m eşh u r o lan " ih y a ” adlı eserim bu dönem de (h. 489-495) yazm ış olduğunu anlıyoruz.
G a zâ lî’n in İlm î yönden kendisini son derece iyi yetiştirm iş bir şahsiyet olm asının onun öm rünün tam am ım ilim le hem hâl olarak geçirm esinden kaynaklanm akta olduğunu anlıyoruz. D olayısıyla G azâlî’n in hem en hem en her alanda eserler yazm ış bir kim se olm asından onun geniş bir yelpazede eğitim aldığını anlam aktayız.
18 Gazâlî, el-M unkız m ine \I-D uldl, s. 170. 19 G azâlî, el-M unkız tııine'd-Dcticil, s . 195-196.
G azâlî, m edreselerin yeni yeni şekillenm eye başladığı bir zam anda hem bu kıırıım ıın öğrencisi hem de hocası olm uş ve hem kendi d ö nem inin lıem de kendisinden sonraki dönem in vazgeçilem eyen, her konuda kendisine m utlaka fikir danışılan bir İslam âlim i o lm uştur.20
Şim di de G a zâ lî'n in eğitim hayatının şekillenm esinde, İlm î şahsiyetinin gelişm esinde rolü olan, onun yetişm esinde katkı sağlayan hocalarından bahsetm ek istiyoruz.
B - H O C A L A R I
G a zâ lî'n in ilk eğitim ini babasını vefatından sonra kendisinin sfıfi bir kim seye em anet edilm esinden anlaşılacağı üzere, G a zâ lî'n in ilk önce tasavvuf) bir eğitim den geçtiği düşünülm ektedir.
G azâlî’nin fıkıhta ilk hocası T û s'tak i Ebû Hâırıid A hm ed b. M uhaııım ed er- R âzek ân î'd ir. Sonra C iircân’a İm am Ebû N asr İsm âilî'n in yanm a gitti ve ona bağlandı. D aha sonra T û s ’a d ö n d ü . 21 G a zâ lî’nin fikıhtaki diğer hocası ise İm âm ıı'l- H aram eyndir.22
G azâlî ilk olarak T û s’ta, ikinci olarak C ürcâıı’da, iiçüııcü olarak N işâb u r’da okum uştur. Tasavvufta ise hocası Ebû A lî el-F adl b. M uham m ed b. Ali el-Farm edî et-Tûsî(v. 4 7 7 /1 0 8 4 )'d ir.
G azâlî'nin hadis aldığı h o c alan n d a n bazıları ise şöyledir: H akim Ebtı'l-Feth el-H akim et-Tûsi, Ebu Sehl M uham m ed b. A hm ed b. U beydullah el-H afsi el- M ervezi, Ebu M uham m ed A bdullah b. M uham m ed b. A hm ed, M uham m ed b. Y ahya b. M uham m ed es-Secaî, Ebii'l-F ityan Ö m er b. Ebi’l-H asan er-R ııasî, N asr b. İbrahim e l-M ak d isi'd ir.23
G azâlî N işâbıır'da bulunduğu sırada N izam iye m edresesinde İm âm ü'l- H arem eyn Ebii'l-M eali el-C iiveynî'den (v. 478/1085) vefat)na kadar ders alm ıştır.
14
2(1 Oruç, Cem il, “G azâlî'n in Y aşadığı Dönem e K adar İslam E ğitim inin Yapısı.ve G azâlî'd e Eğitim İm k â n ı" E K E V A kadem i D ergisi, s. 96; yıl: 14, sayı :45 (G üz 2010).
21 Stibkî, a.g.e, VI, s. 195, Zebîdî, a.g.e, !, S. 19. 22 Zebîdî, a.g.e, c. I, s. 19.
15 G a zâ lî'n in el-C tiveyni'den ıısul-i fıkıh, m antık, kelam ve cedel ilim lerini öğrendiği b ilin m ek ted ir.24
İm â m u ’l-llaram e y n öldükten sonra G azâlî, V ezir N izâm ü ’l-M ü lk ’tin ilim ehlini topladığı ilim m eclisine giderek ulem ayla m ünazara yaparak, karşıt görüşlülere kelam ıyla üstiin gelince G azâlî’nin fa z ile tin i' itiraf etm işlerdir. Bu d urum büytik bir saygı ve hürm etle k arşılanm ış, N izâm ü ’l-M iilk kendisini B ağ d at’taki m edresesine tayin etm iş ve oraya yollam ıştır.23 484/1091 yılında B ağ d at’taki N izam iye m edresine gitm iş, kelâm ının güzelliğiyle, faziletinin kem aliyle, sözlerinin fesahatiyle halk tarafından sev ilm iştir.26
G azâlî'nin ilim ve zekasını fark eden büyük bir devlet ve siyaset adam ı N izam ii’l-M ülk, hem m ensubu bulunduğu Şafii m ezhebini güçlendirm ek hem de Sünnî yönetim e baş kaldıran ve İslam dünyası için büyük b ir tehlike olan bâtını hareketini durdurm ak am acıyla onun ilm inden faydalanm ış olabileceği düşü n ü lm ek ted ir.27
G azâlî aynı zam anda bir çok öğrenci yetiştirip, değerli eserler vererek İslâm ilim dünyasına önem li katkıları olm uş bir kişidir. A bdiilğâlîr el-F aıisî (v. 529/1135), Hbu B ekir b in el-A rabî (v. 543/1143), İm am M uham m ed Yahya M uham m ed bin Esad et-T usi, Ebu M ansur M uham m ed, Ebu'l-H asan el-B elensi gibi isim ler öğrencileriııdeııdir.
İlm î yönü ağır basan bu değerli şahsiyetin 55 y ıllık hayatı boyunca pek çok esere im za attığını görm ekteyiz. Şim di de bu bölüm de yazm ış olduğu eserlere ve daha so m a özelde çalışm am ızın konusu o lan M îzân u ’l-A m el adlı esere kısaca tem as etm ek istiyoruz.
24 Dem irci, M ehm et, "G azâlî’nin T asavvuftaki Ü stadalan”, s. 79, D.E. Ü.l.F. D ergisi II, İzmir, 1985. 25 SUbkî, ıı/gM, VI, s. 196-197.
36 Sübkî, a.g.e, VI, s. 197.
16
C -E SE R L E R İ
G a zâ lî'n in hayatı boyunca pek çok ilim le hem hal olup özellikle İslâm î ilim lerde derinleşerek bu alanların uzm anı olacak derecede kendini yeti şt i rebi 1 m i ş bir şahsiyet olduğunu görüyoruz. Bu yönüne bağlı olarak G azâlî çok velud bir İslam alim i olarak karşım ıza çıkm aktadır.
T asavvuf- A hlak
1. M îzânu’l-A m el : Ç alışm am ızın tem elini oluşturan ve ayrı bir başlık altında daha detaylı bilgi verm eye çalışacağım ız bu eser G azâlî'n in ah lakla ilgili yazm ış olduğu önem li bir eseridir.
2' İhyâ-u U lûm u'd-D în: H alk arasında G a zâ lî'n in en çok bilinen eserlerindendir. Hicri 489-495 tarihlerinde yazm ış olduğu bu eserde G azâlî ilim, akaid, İslam ahlakı, tasavvuf, fıkıh ve sosyal hayata d air p ek çok konulan eserinde ele alm ıştır. Eser her cildinde 10 kitap b u lunm ak üzere toplam 4 cilt halinde basılm ıştır.
3. K im yâ-ı Saâdet: G a zâ lî'n in İhyâ-u lÜ ûm n'd-D m adlı eserinin özeti m ahiyetinde olan bu eser Farsça olarak yazılm ıştır.
G a zâ lî'n in ta sa v v u f ve ahlak alanında yazdığı diğer bazı eserleri ise şunlardır: C evâhiru’l-K ur'an, E yyuhe’l-V eled, N asihatu'l-M ülûk, B idâyetu'l- H idaye el-M aârifu'l-A kliyye, el-İm lâ ala M üşkilati'l-İhj'â, Sırru'l-A lem în, M inhâcu'l-Â bidîn.28
Fıkıh
1. el-M en h ıfl-fi'l-U sııl (y a da el-M enhûl m in Ta'likati'l-U sul)
2. el-B asit fı'l-F ü rû : Bu eseri usul-ü fıkha dait olup, hocası C üyeynî'nm “N ihayefii'I-M atlab” isim li eserine şerh olarak yazm ıştır. G azâlî'nin ilk büyük eserlerindendir. 478 yılında h enüz hocası hayatta iken yazdığı kabul e d ilir.29
3. el-V asit: G azâlî’n in Şafiî fıkhıyla ilgili ele aldığı bir eserdir.
2S Karlığa, H. Bekir , a ğ ın, DİA. XIII, s.523-524.
17
4. el-M ustasiâ: G a zâ lî’nin m antıkla fıkıh usuli'mii ustaca m ezcetıniş olduğu bu eser yeni m antık anlayışının da doğm asına zem in hazırlam ıştır. B irçok alim tarafından şerh ve ihtisar edilen el-M üstasfâ ilk olarak 1322'de (1904) Bıılak'ta iki cilt halinde yayım lanm ış daha sonra çeşitli baskıları yapılm ıştır.30
G azâlî’n in fıkıhla ilgili diğer bazı eserleri ise: el-Fetâva, el-V eciz, el- M ııstasfâ, H ulâsatii'l-M uhtasâr ve N ikâvetii'l-M u'tasar, G âyetii'l-G avr ti D iıâyeti'd- D evr, M e'âh izu 'l-llilâf, et- T a'lika ti F u rû i’l-M ezlıeb , T ehzîbii'l-U sûl’dür.
K elam
1. el-F edâihu'l-B âtiniyye: G azâlî’nin bâtınî görüşlere cevap niteliğinde yazm ış olduğu bir eserdir.
2. el-İklisâd ve'l-İ'tikâd: A llah 'ın zatı, sıfatlan , fiilleri, nübüvvet, ıııeâd ve im am et gibi konularını ele aldığı ve ondan fazla yazm a nüshası günüm üze kadar gelebilm iş eserinin çeşitli baskıları y ap ılm ıştır.31
G azâlî’n in bu alanda yazm ış olduğu diğer bazı eserleri şunlardır: Faysalu't- T elrika, el-M aksadu'l-E snâ fi Şerhi Esm âillahi'l-H üsııâ, Risale ilâ E bi'l-F eth A hm ed b. Selâm e (er-R isâletu ’l-V az'iyye), el-K ânânıı'l-K üllî fi't-T e'vîl, ed-D iirretü'l-Fâh iıe, İlcâm ıı'1-Âvâm an İlm i’l-K elâm , K.avâidu'1-Akâıd, M ufassılu'l-H ilaf, ed- D iircü'l-M erkûm bi'l-C edâvil, H üccetii'l-llakk, el-M üntehal fi İlm i’l-C ed el’dir.
M etodoloji -M antık
1. M i'yâru'1-tlm : G azâlî bu eserini Tehufiti'ü bitirdikten sonra Ş am ’a geçm eden önce yazm ıştır. M antık alanına ait olan bu eserinde T e h â jü fteki bazı terim ler hak k ın d a açıklarda b u lunm uştur.32
2. M ihekku'n-N azar ti İlnıi'l-M antık : G azâlî’nin kıyas teorisini ele aldığı bir eserdir.
G azâlî’n in bu alanda yazdığı diğer eserleri ise: Şifâu'l-G alîl, el-K ıstâsu'l- M ustakîm , Lubâbıı'n-N azar, Tahsînu'l-M eâhiz, el-M ebâdi ve’l-G âyât’tır.
Jü K a rlığ a 'B e k ir, II Bekir Karlığa, “G azzâlî” , DİA, XIII, 519. 31 Karlığa, H. Bekir, a.g.m, D İA, XIII, s. 520.
Felsefe
1. M akâsıdu'l-Felâsife: Filozofların tutarsızlıklarını ortaya koym ak üzere bu alanda çeşitli eserler yazm ayı planlayan m üellif, ilkin onların am açlarının belirtilm esinin faydalı olacağını düşünüp İbn Sina felsefesinin k lasik m antık, tabîiyyat ve ilahiyat m odeline uyarak ve daha çok onun eserlerinden özetler yaparak 487 (1094) yılında bu kitabı kalem e alm ıştır. Y azıldığı günden beri büyük ilgiye m azhar olan, T ürk ve dünya kütüphanelerinde o n civarında yazm a nüshası bulunan eserin erken dönem de Latince'ye ve İbranice'ye tercüm eleri y apılm ıştır. G azâlî'yi Batı dünyasında tanıtan ilk eser, XII. yüzyılda D om inicus G undissalinus tarafından Latince'ye çevrilen M akâsuh'l’I- Felâsife'â\r. Latince tercüm esi 1506' da V enedik'te L ogica et P hilosaphia A l-G a zelis A r ahi s adıyla basılm ıştır. Çeşitli Batı kütüphanelerinde Latince çevirilere ait yazm a nüshaların m antık, Fizik ve m etafizik b ö lüm lerinin pek çok m üstakil nüshası vard ır.33
2. T eh âfü tü ’l-Felâsife: G azâlî, Filozofların am açlarını ortaya koyduktan sonra onların tutarsızlığını gösterm ek üzere bu eseri kalem e alm ış, kitapta Farâbî ve İbn Sına gibi İslam Filozoflarının ilahiyyat ve m etafiziğe dair konular hakkm daki görüşlerini eleştirm iştir. İbn R üşd'ün Tehâfütvi't-Tehâfut adıyla bu esere yazdığı reddiyeden sonra İslam dünyasında "tehâfıitler tartışm ası" denilen yeni bir tartışm a alanı ortaya çıkm ış ve bu konuda onu aşkın eser kalem e alınm ıştır. X IV . yüzyılda Latince'ye ve XV. yüzyılda İbranice'ye çevrildikten sonra Batı dünyasında önem li yankılar uyandıran T e h â fö tfil-F e lâ sife 'n m tenkitli neşri M aurice B ouyğes tarafından gerçek leştirilm iştir.3”1
3. el-M unkız m ine'd-D alâl: G a zâ lî'n in otobiyograFısi niteliğindedir. G a zâ lî'n in bütün ilim leri araştırdıktan sonra huzuru tasavvufta bulm a sürecini anlatan bir eserdir.
G a zâ lî'n in felsefe alanında yazdığı diğer eserleri ise şöyle sıralayabiliriz: el-M adnun bih A lâ Gayri Ehîih (el-M adnıınu'l-K cbîr), el-M adnım bih ala Gayri Ehlih, er-R isaletu'l-L edünniyye, M işkâtu'I-Envâr.
19 Şim di de çalışm am ızda rivayetlerim incelem eye aldığım ız, G a zâ lî’n in alıiak alanıyla ilgili konuları ele aldığı M îzû n u '1 -A m d adlı eserini ana batlarıyla tanıtm aya çalışacağız.
D -M ÎZ Â N U ’ L -A M EL
G azâlî eserini m utluluk, ııefıs tem izliği, saadetin gayesi ve m ertebeleri, saadete ulaştıran ilim vb. gibi başlıklar altında ele alm ıştır. G azâlî anlaşılır bir dille yazdığı bu eseriyle, tasavvuf! bir m etod takip ederek okuyucuya gerçek saadete ulaştırm anın yollarını gösterm ektedir.
G azâlî’nin eserini akıcı bir üslûp ve sade b ir anlatım la, yer yer okuyucuyla sohbet havası içerisinde kalem e aldığı hissedilm ektedir. G azâlî eserinde konularını ö rneklendirirken başta K ıır’an-ı K e rim ’deıı ay etler olm ak iizere -b iz im de çalışm am ızda incelem iş bulunduğum uz- hadisi şeriflere de sık sık başvurm aktadır. A y n c a sahabe kavillerine ve birtakım s e le f sözlerine de anlatım ını kuvvetlendirm ek am acıyla eserinde yer verdiği gözlem lenm ektedir.
G azâlî bu eserinde kâm il bir m iisiiim anda olm ası gereken ahlaki erdem lere ulaşm anın yollarını ta rif etm iş, m utlak m anada saâdete giden yolun ilim ve am elle gerçekleşebileceğini okuyucuya hatırlatm ıştır.
G azâlî bu eserini insanı gerçek saâdete götüren ilkeleri, yolları ve yöntem leri açıklam ak am acıyla yazdığı anlaşılıyor. B u am acını gerçekleştirirken sadece kuru bilgi aktarm akla kalm adığı, bilakis teoriyi pratiğe dökecek yöntem leri de okuyucusuna sunduğu görülm ektedir.
Eseri boyunca G azâlî nefis tezkiyesi, terbiyesi, ilm in ve alim in fazileti gibi konuları K u r’an ve sünnet çerçevesinde ele alarak ayet ve hadislerle saadet kapısını aralayacak ipuçları verm iştir.
G azâlî, saâdete ulaşm anın ilim ve am eld en geçtiğini sık sık vurgulam akta olup bu eserini k alem e alm akla, ilim tahsil etm enin ve saâdete ulaştıran am elin y ollarım gösterm eyi am açladığını ifade etm ektedir.
E serinde b azı analizlerde de b u lunarak hakiki saâdetin ve ona ulaştıracak y o lu n önem ine dikkatleri çekm eye çalışm ıştır. Pek çok kim senin saâdet yoluna
girm ede gevşek davranm alarının sebebini, o n ların ahıret gününe im anlarının zayıflığından kaynaklandığını, yoksa zaten sadece olgun insanların değil, norm al insanların bile saadet yoluna girm eye çoba harcayacağına dikkat çek m iştir.35
Yine G azâlî, ilm in değerinden bahsederek, s ırf dünyaya sarılm anın zahm etli ve sıkıcı bir iş olduğunu, ilm in lezzetininse daha uzun süreli olduğuna dikkat çekerek, şehvetini frenleyip ona esir olm ayan insanın hakiki hür insan olduğunu vurgulam ıştır.36 N efsin saadetinin, gazabı ve şehveti oluşturan rezillik ve pisliklerden nefsi tem izlem ekle gerçekleşeceğini, tem izliğin gerçekleşm esinin am ele bağlı olduğunu, kem ale erm enin şartının ise tem izlik olduğuna işaret etm ek ted ir.37
G azâlî eserinde, nefsin derecelerine, arzularla m ücadelenin ve nefis tebiyesiııin yollarına, huyları güzelleştirm e yöntem lerine, kendisiyle saâdete ulaşılan faziletlere değinm iştir. Faziletleri ise hikm et, şecaat, iffet ve ad alet olm ak üzere dörde ay ırm ıştır.38
G erçek saadetin ahiret saadeti olduğuna, bunun dışında kalanlarınsa m ecaz olarak yahut yanlış olarak saadet diye isim lendirildiğini sö y lem ek ted ir.39 Saâdete ulaşm a yolunda aklın, ilm in ve ilim öğrenm enin şerefine ve bu yolda öğreticinin üzerine düşen vazifelere de değinm ektedir. D ünyada üzüntüyü giderm e yollarından bahsederek, bunun ancak, insanın sürekli kendisinden daha aşağı seviyede olanlara bakm ası ve daim a A lla h 'a şükretm esiyle g erçekleşebileceğini v u rg u lam ak tad ır.40
G azâlî eserinde insanın m utlu bir hayat yaşam ası için bilgi ve ahlaki değerlerle bütünleşm esi gerektiğine işaret ederek, ilim -am el ve ahlaki değer ilkeleri sayesinde insanın m eleklerle özdeşleşebileceğini ifade eder. İnsanın aynı anda hem iyiye hem de kötüye m eyilli olarak yaratılm asının, m elekleşm esi gibi hayvanlaşm asını da m üm kün kılacağını, dürtülerinin esaretine giren bir kişininse, aslında bedenindeki hayvani özelliklerini güçlendireceğine de değinm iştir. A yrıca bu kim senin b ir köpek kadar saldırgan, bir kaplan kadar m ağrur ve bütün
,5 Gazâlî. M izam ı f-Amel, s. 181. Gazâlî, a.g.e, s . 191. ,7 Gazâlî. a.g.e. s. 221. ,s Gazâlî, a.g.e, s. 264. 39 Gazâlî. a.g.e, s. 304-305. ,n Gazâlî, a.g.e, s.390.
2 kötülükleri kendinde barındıran bir şeytan kadar da tehlikeli olacağını ifade e tm iş tir41
G azâlî, M i ’yâ ru ’l-llm adlı eserinin son bölüm ünde dünya ve ahiret saadetinin ilim ve am elle m üm kün olduğunu, ilim konusunda ölçü olm ak üzere
M i'y â r u ’l-İlm 'i yazdığını, am el konusunda ise M îz â m ı’l-A m el adlı eseri yazacağına
işaret etm iştir.
B azı oryantalistler bu eserin G azâlı'ye aidiyetinden şüphe etm işlerse de son zam anlarda yapılan çalışm alar bu eserin ona ait olduğunu gösterm ektedir.
M îz â ııu ’l-Am eV'm d o kuz kadar nüshası günüm üze kadar ulaşm ıştır. O ılaçağ'da
İbraııice'ye tercüm e ed ilen eserin birçok baskısı m evcut olup Süleym an Dünya tarafından 1965 yılında K âh ire’de yeniden n eşred ilm iştir. 42
Bu eser yanlış bir şekilde M izcm ii'l-Em el diye tanınm ış olsa da doğrusu
M îz â n u ’l-A m e l’dir. 1328 ve 1342 de M ısır'da, 1839’ da ise A vrupa'da basılm ıştır.
Topkapı Sarayı A. 1419/4; Hsad Efendi 1759; Fatih 2877 num aralı m ecm ualar içerisinde yazm a nüshaları vardır. Tercüm eleri : H ikm et H aşini tarafından 1945 de Fransızca'ya; 1839 da A braham b. Sam uel tarafından İbraııice'ye;'4A m ellerin Ö lçüsü” adıyla da R em zi B arışık tarafından Türkçe'ye tercüm e edilm iştir.43
G a zâ lî’nin araştırm am ızın tem elini oluşturan bu kıym etli eserinden kısaca bahsettikten som a tezim izin birinci b ölüm üne geçm eden önce son olarak bu büyük ilm i şahsiyetin vefatını da kısaca ele alm ak istiyoruz.
E -V E FA T I
G azâlî hayatının son zam anlarında T ıis’a dönm üş, evinin yanında bir m edrese ve sûfiler için bir hangâh edinm iştir. A llah ’a kavuşuncaya kadar zam anını K u r’an h atm etm eye, kalp eıbâbınm m eclislerinde bulunm aya, ilim talebelerinin tedrisine, nam az, oruç gibi ibadetlere ay ırm ıştır.44
41 O ıuç, Cem il, u.g.m, s. 156.
42 Karlığa, H. Bekir, ‘‘G azzâll”, DİA, XIII, s. 523.
43 Karabulut, Ali Rıza, “G azâlî’niıı E serleri”, E .Ü .G ..N .7 T .E , s. 239, yayın no: 7, Kayseri, 1988. Sübkî, a.g.e, VI, s. 200.
H. 505 yılının C em âziy e'l-Â h ir ayının 14 'iin d e TCıs'ta vefat etm iştir. V efat ettiğinde 55 yaşındaydı45, K abri T u s'ta, T û s'ıın bir kasabası olan T a b e râ n 'd a d ır.46
G azali'n in hayatını, ilm i şahsiyetini ele aldıktan sonra şim di de çalışm am ızın konusu olan eserde geçen rivayetlerin tahric ve değerlendirm esini yapacağım ız bölüm e geçm ek istiyoruz.
J5 Zehebî, Siycr-u  lâm u ’v-N iibelo, XIX, s. 343. 1f’ Siihkî, o.g.e, VI, s. 201; tbn Hallikân. a.g.e, IV, s.219.
2.
İK İN C İ B Ö L Ü M
M ÎZ Â N U ’L -A M E L ’DE Y E R A LAN H A D İSL E R İN T A H R İC İ VE SE N E D D E Ğ E R L E N D İR İL M E Sİ
T ahrîc kelim esi çıkm ak m anasına gelen 5 >■ kök fiilinden türem iş bit kelim edir. T e f il babm dadır.
Bir kim senin bir hadisi, sözlii veya yazılı ilk kaynaklarından alıp senediyle birlikte kitabına kaydetm esine tuhrîc den ir.47
G azali hadisleri eserine alırken her hangi bir sened belirtm em iştir. D olayısıyla
çalışm am ızın bu bölüm ünde G azâlî’n in eserinde geçen rivayetlerin lafzına en yakın olan hadisleri ele alarak, bunların aslî kaynaklarındaki yerlerini belirtip, senedleriyle birlikte
d eğerlendirm eye çalışacağız.
Seııedlerde yer aiaıı raviierin durum larını cerh ve ta ’dil im am larınca yapılan
değerlendirm elere, raviler arasında h er hangibir inkıtânın söz konusu olup olm adığına ve
hadislerin sıhhat d ereceleri noktasında ulaştığım ız neticelere de yer vererek bu bölüm ü
tam am layacağız.
1- R İV A Y E T L E R İN T A H R İC İ
1
-48«Ujj i A 1 .li'ıj I
N efsini en iyi bileniniz, Rabbini en iyi bileninizdir.
B u rivayet bu lafızlarla hadis kitaplarında bulunm am aktadır. Kakat benzer m anayı ihtiva eden L-‘J C l-*Je ı > ” rivayeti bulunm aktadır. Bu
47 A ydınlı, n.g.e, s. 300.
rivayet için ise A clıınî K e ş fu 'l- ll a fa s ında “ İbn T eym iye bu rivayet hakkında m evzu, N evevî sabit değil dem iştir. EbıVl M uzaffer b. S e tir anî “e l-K a v â tı" ” adlı eserinde “ Bu rivayet m erfıı olarak bilinm ez. Y ahya b. M uaz e r-R âzî'd en kendisinin sözü olarak rivayet ed ilm iştir” dem iştir. A yrıca A clunî, M uhyiddhı A ra b i’nin bu rivayeti rivayet yoluyla değil, k e şf yoluyla sa h ih kabul ettiğini nak letm ek ted ir.49
2
-tjJ a js u â Vİ jA J pljİ 6 !
Ş üphesiz ki sizin şu zam anınızda R ahhinizin hilafları vardır. D ikkat edin, onları arayın, talip olun.
Aynı hadis biraz daha ıızıın bir m etinle e l-M n 'c e m u 'l-K e b fr'â e şu şekilde geçm ektedir:
ö i ö i *i-0 ^ J i ş A ci n j f u A l j j j U j J a
Uj JjajiVI ( j i i cy çtîU â c>-uaJl ^ ^ (İW ^ lillS
(jj JUa-4 (jP aJLİ ^JsicVl ^a-wtAİI ^ 5 Al Jl3y Uj Uİ f S jf c J pl ji (jJ) ( jl ) : J 4 jI& d il İİ4İ j <Jl£ ; J l i ^ j L a j V I
5I( IAjİ LA.A*j ( j j l u u 5te L^-w < a J j 4-1x1 <U j*3 Cılaiü
B ize İbrahim b. H âşim el-B eğavî ve M ııham m ed b. A bdullah el-H adram î ve A hm ed b. Zeyd b. H arîş el-E hvâzî rivayet etti dediler ki: B ize A hm ed b. A bduddabiyyi rivayet etti: Bize H asen b. Salih E b rl-E sv e d rivayet etti: B ize Ebû M ııham m ed diye kiinyelenen şeyh rivayet etti: B ize kendisine lla lid zam anında M escid-ı A zam ” a hicret eden denilen şeyh M ııham m ed b. M esîem e el-E n sârl'd en rivayet etti dedi ki: R asııîulah (s.a.v) şöyle buyurdu: “Şü p h esiz ki sizin şu
zam anınızda R ahhinizin lütufları vardır, onları arayın, olabilir ki onlardan birine denk gelebilirsiniz O ndan sonra asla bedbaht o lm a zsın ız. "
19 Aclıınî, Keş/u l-H afâ, II, s. 262.
50 Gazâlî. a.g.e, s. 208; İhyâ-v Uhîmud-Dm> IV, s. 77. 51 Taberânî, el-M u'cem u'!-K ebîr, XIV, s. 233-234
2 Bu ıiv ây et hakkında H eysem î (v. 807/1404 ) ricalinden bilm ediklerim var, bildiklerim sika kabul edilm iş kim selerdir, dem iştir.32
lıâ k î (v. 806/1405), isnadında ih tila f edilm iştir, dem iştir.53 Elbânî ise rivayet hakkında zayıf, dem iştir.54
3-g U fla+u  y JS
55<*-4A,jİİ ^ JÂmA JA 4<Ü uuaâ..ulâ
“ A lla h Teala her gece g ecenin son iiçle biri kaldığı zam an dünya
sem asına iner ve şöyle buyurur: “D ua eden var m ıdır? O na icabet edeyim. Bağışlanm a dileyen var m ıdır? O nu bağışlayayım . ”
A ynı hadis şu lafız farklılıklarıyla B u h ârî’ııin S a h ih i’a dc şöyle geçm ektedir:
4J4İ j j t j «CaL-u (jjl ^İIIâ 4J»İİ«â (jj M .ijfc Û j İ İ
ı21jl^5 Ü j j cîjjrf 4İ1İ l)İ
üç-<Ü l ıj^ U ııl l tjjjC - jj c J j ^ J jİtt Ü j (2ya. Uulll f U U l <Üjİ £)£ ( jİ U jj 564j j i f r l i ^ 4 t^llLuu jjÂ
B ize A bdullah b. M eslem e57, M âlik ’ten38, o da İbn Şihâb59’dan, o da Ebû Selem e60 ve Ebû A bdullah e l-E ğ ar’den61 o da E bû llu re y re ’den, R asulullah (sa v )’iıı
52 Heysem î, M ecm eu 'z-Zevâid, X, s. 286.
53 Irâkî, el-M uğnî an H am li ’l-E s fâ r jl Tuhrici m â f i ’l-İhyâ m ine ’l-Ahbâr, 1, s. 220. 54Elbânî, Zaîfu ’l-C â m ii’s-Suğîr, I, 277.
55G azâlî, a.g.e, s. 208. 36 Buharı, TeJıecciid, 14.
57 A bdullah b. M esleıne b. Kağneb ei-K ağnebî (v. 221/ 836 ) kensinden hadis rivayet ettiği kim seler arası»' M âlik b. Enes de vardır. İ d î ( v. 2 6 1/ 875 ) , sikadır, Ebû Hâtim (v. 327/939 ) sikadır, hüccettir, demiştir. İl H ibbân ( v. 354/965) "K ilâbıı's-Sikât" ında onu zikretm iştir. Bkz. İbn Hibbân, Kiıâbu's-Sikâı, V tü , s. 35 M izzî, Tehzibu '{-Kemâl, XVI, 136-138; Zehebî, e l-K â ş if I, s. 598; İbn Hacer, et-Tehzib, Ü, s. 433, 58M âlik b. Enes b. M âlik el-Esbehî ( v. 179/795 ) kendisinden hadis rivayet ettiği kim seler arasında İbn Şilıâb vardır. Kendisinden hadis rivayet edenler arasında Abdullah b. M esleme de vardır. Yahya b. M aîn Ziihrîıı ashabının en .st'6/idir, dem iştir. İbn Hibbân "K itâ b u 's-S ikâ t" ında onu zikretm iştir. N esâî ise hadiste ond güveniliri yoktur, demiştir. Bkz. İbn Hibbân, Kilâbıı's-Sikât, V, 389, M izzî, Tehzibu'l-Ketnâl, XXVII, s. 91-S Zehebî, el-Kâşif, II, 234; İbn Hacer, el-Tehzib, IV, 6-8.
59 M ııham m ed b. M üslim b. U beydullah b. Abdullah b. Şihab b. el-Hâris el-K uraşî ez- Z ühıî (v. 124/742 kendisinden hadis aldığı kim seler arasında de Ebû Selem e de vardır. Ebû Dâvııd, 2200 hadisi vardır, yar m üsneddir, demiştir. İbn S a 'd sik a jy^adır demiştir. Bkz. M izzî, Tehzibu ’l-Ke/nâl, XX VI, 419-443; Zehebî, . Kâşif, II, 219; İbn Hacer, et-Tehzîb, İH, 6 9 6 .'
şöyle buyurduğunu rivayet etti: “R abhim iz Tebâreke ve Tealâ her gece g ecen in son
üçte b iri kaldığı zam an y a kın sem aya iner ve şöyle buyurur: K im bana dua ederse o na icabet ederim, kim benden isterse ona veririm, kim benden bağışlanm a dderse onu bağışlanın. ”
R ivayetin senedinin rical kitaplarından y aptığım ız tetkiklere göre m uttasıl, raviîeriniıı güvenilir olduğu görülm ektedir. H adisin B ııh arî'n in SahîJı'm âe yer alm asından da onun B u h ârî'n in kriterlerine göre sahîh bir hadis olduğunu anlıyoruz.
4
-Sîlâj*£ U lj j l d İ J * * 1 J'-k
H as kulların hana kavuşm a a rzusu arttıkça arttı. Ben ise onlara kavuşm aya daha çok arzuluyum.
Bu rivayet hadis m etinleri arasında y er alm am aktadır. Fakat “İhyâ
H adislerinin T a h r ic r adlı eserde şöyle geçm ektedir:
Ebfı D erdâ (ra) K a ’b e l-A h b a rd a n rivayetle “ B ana A hs T ev rat'tan bir ayeti haber verdi, A llah T eâla şöyle buyurm uştur: Has kulların bana kavuşm a arzusu arttıkça arttı. Ben ise onlara kavuşm aya daha çok arzuluyum.*' d em iştir/ ’1
5
-Ajjji (jfMAİ (jJÜİ
"K im bana bir k a n ş y a kla şırsa ben ona bir zirâ yaklaşırım . K im de bana yürü yerek gelirse, ben ona koşarak gelirim . "
26
51 Ebû Selem e b. A bdurrahm an b. A v f (v. 94/ 7! 3), kendisinden hadis rivayet ettiği kim seler arasında Ebû Hureyre, kendisinden hadis rivayet edenler arasında İbn Şihâb ez-Zührî de vardır, onun hakkında Ebû Z ür'a, Darakıttnî sika, demiştir. Bkz. M izzî, T e h zib u ’l-K em âl, X X X IV , 370-376; Zehebî. e l-K â ş if 11,431; İbn Hacer, el-Tehzîb, IV, 531.
61 Ebû Abdullah Selm ân el-Eğar Ebû Abdullah el-M edenî, kendisinden hadis rivayet ettiği kim seler arasında Ebû H ureyre de vardır. K endisinden hadis rivayet edenler arasında İbn Şihâb ez-Ztihrî de vardır. İbn A bdilberr onun hakkında tabiinin sikâtındandır, dem iştir. İbn Hallikân, Zühevlî sikâ kabul etm iştir, der. İbn Hibbân "K itâbu's-Sikâl" ında onu zikretm iştir. Bkz. İbn H ibbân, K iıâbıı's-Sikâf, V, 333; Mizzî, Tehzîbıt'l-K enıâl, XI; 256-258; Zehebî, el-Kâşif, I, 452; İbn H acer, et-Tehzîb, II. 69.
62 Gazâlî, a.g.e, s. 209; İhvâ-u Ulûmu ’d-Dîn, III, s.335.
63 H addad, Tahrtcu E hıîdisi 1-lhyâ li l-lrâkt ve İbn S ııb ki vp 'z-Zebîdi. V. s. 2356-2357. fi,Gazâlî, a.g.e, s. 2Q9;İhyâ-u U Iînm ı'd-D în, III. s. 3.
B u hadis, şu lafız ve isnadla B u h ârî?n in 5 « /» 7 rin d e şöyle geçm ektedir:
Sjİjj (jfr ^ (jmâ&V) ÜüJbk ^ j İ ü^iâh (ji ji»& ÜİİÂÂı
Û Îj ( j j ^ t l A i ^ (jİ*0 ^ ^ t r î ^ J
j j î ^ <Û^£j û ! j *A <A ^ ***
^ ü t ( j i j i£U u û j i j y j ö ! J y i v j^ û j j 65^ îjjf c 4Iyjt <^*2ıÂJ
Bize Öıııer b. ila fs 66 rivayet etti, bize babam 67 rivayet etti, bize el-A*meş68 rivayet etti dedi ki: Ebû Sâlih69,i Ebû H u ıe y re ’den (r.a) şöyle rivayet ederken işittim : R asulullah (sav) şöyle buyurdu: “A llah Teala şöyle buyurur: Ben kulum un
benim h a kkım da^i zum ıı üzereyim. B eni andığı zam an onun yanındayım . E ğer beni kendi kendine zikrederse, ben de unu kendim zikrederim . E ğer beni bir topluluk içinde zikrederse, ben de onu onlardan daha hayırlı bir topluluk içinde zikrederim . Eğer bana bir karış ya kla şırsa ben ona bir zirâ yaklaşırım . B ana bir zira yaklaşırsa, ben de ona bir kulaç yaklaşırım . E ğ er bana yü rü yerek gelirse, ben de ona koşarak g elirim .”
R ivayetin senedinin m uttasıl, ravilerinin güvenilir olduğu görülm ektedir. B u h ârî’n in S a h îh ’inde y er alm ası da on u n B uhârî kriterlerine göre sahih bir hadis olduğunu gösterm ektedir.
B u rivayetin M ü slim ’deki m etninde ise ö j* lafzı yerine W lafzı vardır. T irm izî de ise yerine lafzı kullanılm ıştır.
bS Buhârî, Tevhit, 15. A yrıca bkz. M üslim, Zikr, 21; lirin iz i, Deavât, 132.
66 Ö m er b. Hafs b. G ıyâs (v. 222/837) kendisinden hadis rivayet ettiği kim seler arasında babası Hafs b. Gıyâs vardır. Ebû Hâtinı, İclî ve Ebû Z ü r’a ( v. 264/877 ) onun hakkında sika demiştir. Bkz. M izzî, Tehzibu ’I-Keıı XXI, s. 305-306 ; Zehebî, el-Kıîşif, II, s. 57; İbıı Hacer, et-Tehzîb, 111, 219.
67 Hafs b. G ıyâs b. T alk b. M uaviye (v. 194/810), kendisinden hadis rivayet ettiği kim seler arasında A ’me$ varidi, kendisinden hadis rivayet eden kim seler arasında oğlu Ö m er b. Hafs da vardır. Y ahya b. M aîn sika, sikadır, n ıe ’m ım dur, fakihtir dem iştir. Y akup b. Şeybe sikadır, kitabından rivayet ettiğinde s e b n k demiştir, t M izzî, Tehzibu ’l-tLemâl, V tl, 70-73; Zehebî, ei-K âşif, 1, 343; İbıı H acer, et-Tehzib, I, 458.
68 Süleym an b. M ihrân el-H âfız e l-A ’m eş ( v. 148/765), kendisinden hadis aldığı kim seler arasında Ebû Sâlil vardır. Kendisinden hadis rivayet edenler arasında ise Hafs b. Gıyâs da vardır. Y ahyâ b. M aîn, i/Audır; Nı sikadır, sebttir, İclî, sikadır, hadiste .yet/tir, dem iştir. Bkz. M izzî, Tehzîbu'l-Keım il, XII, 76-90; Zehebî, d - ti i 1 ,464; İbn Hacer, 11, Tehzib, 109-110.
69 Z ekvân Ebû Salih es-Sem m ân, (v. 101 /719) Kendisinden hadis rivayet ettiği kim seler arasında Ebû Hure kendisinden hadis alan kim seler arasında A ’m eş ve Abdullah b. Dînar da vardır. İbn M aîn, sika, Ebû Hâtin İclî i/A«dır, sâlihıı 'i-haılislır, Ebû Z ü r’a sikadır, m üştekinin 'l-hadistir, dedi. Bkz. M izzî, Tehzibu ‘l-Keıuâl, V 513; Zehebî, el-Krişif, 1, 386; İbn Hacer, et-Tehzîb, I, 579-580.
28
7O0 jjİaJl ^ jV i <îaUj UÜJİ UU û W / '
/w w 7 y etm iş küsur kısımdır, bunlardan en alt derecesi y o ld a k i eziyet verici
şeyi kaldırmaktır.
Bu rivayetin incelem esini yaparken, G a zâ lî'n in kitabına alm ış bulunduğu m etne daha yakın lafızlar ihtiva ettiği için T irm iz î‘de geçen sened ve m etni ele alm ak istiyoruz. H adis T irm iz î'd e şu lafızlarla geçm ektedir:
jÜ jJ (jj <jp dP j y f j t - u i i ^ IjS İİ
çJlsj oUjjVİ ^ ^ c î j ^ j cJÛ S jjjA ^ 6 ^
dijJa. IİÂ ^uuç> j jİ JlS İS)! «Uj V cJjl If i l j î j 4 iU j U Üjİ UIj
7, jjjx * a
(T in n izî:) B ize Ebû K üreyb 72 rivayet etti, o dem iştir ki: B ize Vekî73 Süfyan74'd a n , o, Süheyl b. E bî Sâ1ih7s,den o da A bdullah b. D in a r'd a n 76 o da Ebû Sâlih ’d en 77 o da Hbû H lireyre’den rivayet ederek dedi ki: R asulııllah (sav) şöyle
6-7n Gazâlî, a.g.e, s. 220: Ebû T alip el-M ekkî, K fıtu'f-Kulfıp, II. s. 227; Gazâlî, İhyâ-u U lûm ıı'd-D în. 1, s. 123. 71 T innizî, İmân, 6. Ayrıca bkz. M üslim, îm ân, 57-58, Ncsâİ, îm an, 16, İbn M âce, M ukaddim e, 9.
12 M uham m ed b. Alâ b. Küreyb el-H em dânî Ebû K üreyb el-Kflfî el-H âfiz ( v. 248/862) kendisinin hadis rivayet ettiği kim seler arasında Vekî b. Cerrâh da vardır. N esâi, lâ b e 's e bih, demiştir. Ebû H atim ’in babası ise sa d û k demiştir. İbn Hibbân "K itâbu's-Sikât" ında onu zik retm iştir Bkz. İbn Hibbân, Kitâbu's-Sikât, IX, s. 105. Mizzî, Tehzîbu I-Kemâl^ XXVI, s. 243-247; Zehebî, el-K âşif, It, s. 208; îhn Hacer, et-T eh zîb , IH, s. 667.
71 Vekî b. Cerrah b. M elîlı er-Ruâsî Ebû Siifyan el-K ufî ( v .197/812) kendisinden hadis riv ay et ettiği kim seler arasında Siifyân es-Sevrî de vardır. İbn Hanbel ve Yahya b. M âin sebt; Darim î, İclî ve İbn Sa’d .v//cadır, demiştir. Bkz. M izzî, Tehzîbu ’l-K em âl, XXX, 462-483; Zehebî, e l-K â şif II, 350; İbn Hacer, et-T ehzib , IV, 311-314.
7,1 Siifyan b. Saîd b. M esrûk es-Sevrî Ebû Abdullah el-Kufi (v. 161/778) kendisinden hadis aldığı kim seler arasında Süheyl b. Ebî Saîd de vardır, kendisinden hadis rivayet eden kim seler arasında ise V ekî b. Cerrâh sa vardır. el-H atîb /marndır; N esâî .v/Aadır, imamdır dem iştir. Yahya b. Maîn ise S ü fyan’ın yaşadığı devirde fıkılı, hadis ve zühd konularında kim seyi onundan tistün saym am ıştır, Bkz. M izzî, Tehzîbu'I-K em âl, XI, 154-169; Zehebî. el-Kâşif, I, 449; İbn Hacer, et-Tehzîb, II, 56-57.
75 Süheyl b. Ebî SâJih (v. 140/757 ), kendisinden hadis rivayet ettiği kim seler arasında Abdullah b. D înâr da vardır. Onun hakkında Siifyân b. Uyeyne ( v. 198/813) hadiste .çefr/tir; İclî sikadır, N esâi, leyse bihi b e ’s, demiştir. Ebû Hatim, hadisi yazılır fakat kendisiyle delil getirilm ez, demiştir. Nesâî, leyse bihi b e's, demiştir. Bkz. Mizzî, Tehzîbu 'l-Kemâl, XII, 223; Zehebî. e l-K â ş if 1, 471 ; İbn Hacer, et-Tehzîb, II, 129.
™ Abdullah b. Dînâr el-K uraşî el-A devî (127/745), kendisinden hadis rivayet ettiği kim seler arasında Süheyl b. Ebû Sâlih, kendisinden hadis alan kim seler arasında Süheyl b. Ebî Sâlih de vardır. A hm ed b. Hanbel omın hakkında s/jtadır, nıüstekîm u'l-hadis\ir\ N esâî ve İclî .s7£adır, dem iştir. İbn H ibbân "Kitâhu ’s-Sikât" ında onu zikretm iştir. Bkz. İbn H ibbân, K itâbu's-Sikât, V, s. 10. M izzî. Tehzîbu l-K em â l, XIV, 472-473; Zehebî, e l-K â ş if I, 549; İbn Hacer, et-Tehzib, II, 328.
77 Zekvân Ebû Sâlih es-Sem m ân, (v. 1 0 1 /71 9 ) kendisinden hadis rivayet ettiği kim seler arasında Ebû Hureyre. kendisinden hadis alan kim seler arasında Abdullah b. D inar da vardır. İbn M aîn, sika. Ebû Hâtim ve İclî sikadır, sâlihu ’l-hadistir, Ebû Z iir'a sikadır, m iistekîm u '(-hadistir, dedi. Bkz. M izzî, Tehzîbu 'l-Kemâl, VIII, 513; Zehebî. e l-K â şif I, 386; İbn Hacer, et-Tehzîb. I, 579.
